SƏNİ UNUTMAQ OLMUR Rekviyem çələngi I Belə qərib-qərib ağlama, qızım, Bir az da mənimçün göz yaşı saxla. Balaca əllərin çətirim olsun, Ömrümü isladan yağışı saxla. * * * Ta uçdu könlümün arzu qoxusu, Baş qoyub sinəmə ümidim ağlar. Hər gün göz yaşımda dəstəmaz alır, Əcəl köynəyini geymiş ağrılar. * * * Dilimdə sözlərin dili quruyub, Könlü qancır olub bu sətirlərin. Yellənir bir ömrün əcəl bayrağı, Gözü doluxsunub xatirələrin. II Gözü doluxsunub xatirələrin, Qırpır kirpiyini sözlər içimdə. Könlümün ətrinə tamarzı qalan, Bir məzar yolumu gözlər içimdə. * * * Mələk göyə uçar, mənim mələyim, Niyə uçub getdin torpağa sarı?! Götür öz əlinlə öz məzarından, Könlümə bir ovuc torpağı sarı. * * * Kədər təbəssümlə baxır üzümə, Sözüm, sətir-sətir gəl, ayağa dur. Mənim pəncərəmdə üşüyən işıq, Nakam bir ananın son məktubudur. III Nakam bir ananın son məktubudur, Gözümü oxuyan payız yağışı. Əcəlin köynəkdən çıxdığı yerdə, Yağış-payız oxur, payız-yağışı. * * * Ürəyimdən keçən tənhalıq yolu, Özünə don biçib sənin səsindən. Asılıb kədərin nəm təbəssümü, Bəxtimin qırılmış pəncərəsindən. * * * İlahi, könlünü mən necə alım, Sinəmdə hönkürən qərənfillərin. Ovcunda bir layla buz bağlayıbdı, Göz yaşı qoxulu çiçək əllərin. IV Göz yaşı qoxulu çiçək əllərin, Əyninə dar gəlir sükut köynəyi. Alnımdan torpağa yıxılan yolun, Üstündə bir əlçim ümid göynəyir. * * * Ürəyim, səbrimə daha qar yağır, Götür qalan ömrü yığışdır, gedək. Üzündə xəfifcə qəm gülümsəyir, Bu qəbri mənimlə danışdır, gedək. * * * Könlü məzar-məzar hönkürən sözün, Gözündə ünvansız qəbrim islanır. “Təsəlli” sözünü külək apardı, Payızın ovcunda səbrim islanır. V Payızın ovcunda səbrim islanır, Boğazı quruyub təsəllilərin. Daha ürəyimdə ürək qalmayıb, Geysin köynəyini sənsiz illərin. * * * Nəm çəkməz bu qəbir göz yaşlarımdan, Sükutu sərmişəm başdaşın altda. Saçların torpağa qoy dağılmasın, Götür ürəyimi qoy başın altda. * * * Adın damcılayır, adın, əzizim, Yaralı sükutun qara səsindən. Ümid sahilləri görünmür daha, Yelkənsiz qayığam dərd dənizində. VI Yelkənsiz qayığam dərd dənizində, Gözümün yaşından su içir sular. Payız yarpağıtək düşür gözümdən, Əlləri qoynunda qalan arzular. * * * Geyib köynəyini “gedər-gəlməz”in, Ümid xəcalətdən üzümə baxmır. Sən mənim əlimi buraxıb getdin, Nə yaxşı həsrətin məni buraxmır. * * * Yeriyən bir damla göz yaşıyam mən, Səbrimin yarası qan verir hər gün. Sən gedən yolların dodaqlarında Könlüm sətir-sətir can verir hər gün. VII Könlüm sətir-sətir can verir hər gün, Hüsnün ləpələnir baxışlarımda. Gecələr yuxunu yuxuya verib, Gəzirəm alnımın qırışlarında. * * * İslanmış məktubdu gözümün yaşı, Xəttimi min dəfə oxuyanım, gəl. Ölümün əlləri sevgiyə çatmır, Məzarı məhəbbət qoxuyanım, gəl. * * * Ətri burda qalıb qədəmlərinin, Ahım tonqal çatıb göyün üzündə. Hər gün ürəyimi dəfn eləyirəm, Sənin ləpirində, sənin izində. VIII Sənin ləpirində, sənin izində, Mənim ağrılarım gül-çiçək açır. Asıram gecəni kirpiklərimdən, Hər səhər dərdlərin dodağı qaçır. * * * Əcəlin çiynində gedən baharım, Bir bənövşə ömrü dur, ayaq saxla. Sinəm arzuların məzar yeridir, Məni başdaşıtək bir az qucaqla. * * * Mənim gözlərimin payız günüydü, Əcəl qəfil dərdi bənövşəm – səni. Yığıb göz yaşımı ümid əvəzi, Yenə görüşünə gəlmişəm sənin. IX Yenə görüşünə gəlmişəm sənin, Gözümdə min ilin həsrət buludu. Qəlbimdə bir sətir yer qoymamısan, Barı bircə sətir səni unudum. * * * Ta ömrüm bir gündü – sənsizlik günü, Ayrılıq qolunu boynuma salıb. Söylə Əzrayıla saata baxsın, Yanına gəlməyə nə qədər qalıb. * * * Surələr yüyürür, ayələr qaçır, Solur çiçək-çiçək sonuncu güman. Səsimi isladır sükutun şehi, De, niyə dinmirsən, səbrinə qurban?! X De, niyə dinmirsən, səbrinə qurban?! Adını asmışam öz ürəyimdən. Bəyaz varaqları camalın bilib, İntihar eləyir söz ürəyimdə. * * * Üzü göyə gedən tənha cığırdı, Bu qəbrin başında dalğalanan daş. Dur, gəl əllərimlə dara saçını, Çatlamış güzgündü gözlərimdə yaş. * * * Elə sakit-sakit baxır üzümə, Bu dərdin Allahdan xəbəri yoxdur. Üstümə qar kimi yağır ayrılıq, İsin göz yaşımla, hava soyuqdur. XI İsin göz yaşımla, hava soyuqdur, Kövrəlib sözümün sehri, ovsunu. Yumdu gözlərini insaf yolları, Apardı ömrümün yar qoxusunu. * * *
Getdin, bu dünyanı çırpdın üzümə, Utandı bəxtindən bütün qapılar. Nə mənim könlümtək bir eşq yolçusu, Nə sənin hüsnündə gözəl tapılar. * * * Məhəbbət ətirli başdaşınam mən, Səsimlə-güzgülən, sözümlə-daran. ənim gözlərimin yaraşıq yeri, Əyninə geydiyin qəbrinə qurban. XII Əyninə geydiyin qəbrinə qurban, Dərdimin boynuna qolunu sal, get. Sənin saçlarında qalıb əllərim, Gəl, bu son ümidin tozunu al, get. * * * Ocaq qalamışam göz yaşlarımdan, Külümü ovcunda tutub mələklər. Hər gün gülümsəyir dağlar sinəmdə, Ətrindən danışır hər gün çiçəklər. * * * Elə qəfil əsdi əcəl küləyi, Düşüb çilikləndi bu alın yazım. Bir layla üşüyür bu məzar üstə, Belə qərib-qərib ağlama, qızım. XIII Belə qərib-qərib ağlama, qızım, Gözü doluxsunub xatirələrin. Nakam bir ananın son məktubudur, Göz yaşı qoxulu çiçək əllərin. * * * Payızın ovcunda səbrim islanır, Yelkənsiz qayığam dərd dənizində. Könlüm sətir-sətir can verir hər gün, Sənin ləpirində, sənin izində. * * * Yenə görüşünə gəlmişəm sənin, De, niyə dinmirsən, səbrinə qurban?! İsin göz yaşımla, hava soyuqdur, Əyninə geydiyin qəbrinə qurban… Müəllif: Balayar SADİQ
Həmin gecə Sərhəd Dəstəsi üzrə cavabdehlik qərargah rəisindəydi. Yaşı yenicə qırxı haqlamış mayor Həmidov gecənin gec saatlarınadək bütün xidmətləri yoxladı. Rabitəçiyə dövlət sərhəddi boyunca ermənilərlə üzbəüz döyüş növbəsində olan bütün sərhəd məntəqələri ilə əlaqə saxlamağı tapşırdı. Hər yerdə xidmətin normada olduğunu dəqiqləşdirdi. Hamısı tikan üstündə oturmuşdular. Yaxın ərazilərdə olan Milli Ordunun qüvvələri Dağlıq Qarabağda döyüşə cəlb olunmuşdu. Əgər ermənilər burda döyüşə girişsəydi sərhədçilər ancaq öz güclərinə qarşısını almalıydılar.
Otağına gəldi, bir şirin yuxu onu çylğalayırdı, neçə günün yorğunluğu canındaydı. Eləcə başını yazı masasının üstünə qoydu. Lap az da olsa, mürgüləmək, gözünün acısını çıxartmaq keçdi könlündən. Nə vaxt yuxuya getdiyindən xəbəri olmadı.
Qapının möhkəm döyülməsindən ayıldı. Hövlnak gözlərini açıb başını yuxarı qaldırdı. Qərargah növbətçisi qapının qabağında dayanıb ona baxır, ağzının açılıb-yumulmasından hiss olunurdu ki, nə isə deyir. Gic kimi olmuşdu, başı ağrıyır, qulaqları uğuldayırdı, heç nə eşitmirdi. Başını silkələyib ayılmağa çalışdı. Sifətinin bir tərəfini masaya söykəmişdi deyə həm qulağı tutulmuşdu, həm də boynu bərk ağrıyırdı. Sifətini ovuşdurdu.
-Başa düşmədim, nə deyirsən? – deyə soruşdu.
-“Kəmərli”də bərk atışmadır, nəsə baş verib, – qərargah növbətçisi kəkələdi.
-Ermənilər hücuma keçib?
-Bilmirəm.
-Komanda-Qərargah Məntəqəsinə get, radistə de, bir də əlaqəyə çıxsın, dəqiqləşdirin, görün nə məsələdir.
-Cənab mayor, əlaqə yoxdur.
-Necə əlaqə yoxdur?
-Bircə deyiblər ki, “Kəpirlik”də döyüş gedir.
-“Kəpirlik”də, yoxsa “Kəmərli”də?
-Mən də elə bildim “Kəmərli”də. Ancaq radist dedi ki, “Kəpirlik”də. Getdi dəqiqləşdirməyə, qayıtdı ki, əlaqə itib.
-Növbətçiyə de, təcili “həyəcan” siqnalı versin. “Ehtiyat qrup” silahlansın, çıxırıq.
-Oldu. – Qərargah növbətçisi qaçaraq getdi.
***
Bu dəfə də kiçik çavuş Mehdiyevin manqası gecə növbəsinə düşmüşdü. Zastavaya gəlişindən İsgəndərin xidmətinə beşinci dəfəydi gecə vətəni dövlət sərhədləri boyunca qoruyanlardan biri olmaq yazılırdı.
Aydın, aylı-ulduzlu bir gecəydi. Səma çox açıq idi, lap süd gecələrindəki kimiydi. Hiss olunurdu ki, səhər buralara xas açıq və qızmar hava olacaq.
İsgəndər mövqeni çavuş Həzrətquliyevdən qəbul etdi.
-Bax haa, buraları da, əsgərlərini də yaxşı qoru. Diqqətli ol, erməni snayperləri işləyir.
-Baxma ki, sən həzrətquluların nəvəsisən, babalarının cəddi səni qoruyur. – İsgəndər həmkarına dolayısı bir atmaca atdı. – Mən də kiminsə qanadı altındayam, nə olsun ki, Mehdi-Zaman babamız ailə qurmayıb, nəsil törətməyib, qeybə çəkilib. – Gözü qarşıdakı qəbiristanlığa sataşdı, indi görürmüş ki, diqqətlə baxdı və əli ilə işarə etdi. – Bir də özünə baxma, mən buraları elə qoruyacam ki, səsi Sərhəd Qoşunlarının hər yerinə yayılacaq.
-Onları qorumağa ehtiyac yoxdu, öz ruhları özlərini qoruyur. – Çavuş Həzrətquluyev eyhamı anladı. – Sən elə burda mövqedə möhkəm dayan, əsgərləri də nahaq snayper gülləsinə tuş gəlməyə qoyma. Bir ayda iki əsgərimiz şəhid olub. Biz çavuşlar qoruya bilməmişik onları…
İsgəndər narahat insan idi, bunu komandirləri də, əsgər və çavuş yoldaşları da tanışlığın ilk günündən hiss etmişdilər. Elə hey vurnuxur, bir yerdə qərar tutub rahatlıq tapa bilmirdi. Bunu hələ Qarayazı Sərhəd Dəstəsinə qədəm qoyduğu gün hərbi hissənin psixoloqu hiss etmiş, bir neçə dəfə onunla bu barədə söhbət aparmışdı. Yekunda onun adını nəzarət tələb edənlər siyahısına yazaraq qərargah rəisinə məlumat vermişdi. “Bir müddət nəzarətdə saxlanılmasını, silahla davranılacaq xidmət növlərinə yazmamağı” xahiş etmişdi. Qərargah rəisi isə onunla razılaşmamışdı.
-Uşaq baxçasında deyilik. Dünən forma geyinənləri posta yazmaq olar, beşinci ildir forma gəzdirən İsgəndəri, deyirsən olmaz? – Etirazını bildirmişdi. – Heç nə olmaz. Qoy, getsin Vətənə xidmət eləsin. Burda qulluq edənlərin heç birindən nə artıq deyil, nə əskik. Burda hamı bərabərdir, hamı da posta durmalıdır, İsgəndər də xüsusən, görmürsən necə boylu-buxunludur, güclüdür. Bu neçə ildə forma geyməyin özü onu formaya salıb.
İsgəndər intizamsızlıq nümayiş etdirdiyindən və zəif oxuduğundan Ali Hərbi məktəbdən çıxarılaraq Sərhəd Qoşunlarında xidmətə göndərilmişdi. Psixoloqla söhbətində o, bunu qəsdən etdiyini boynuna almışdı.
-Yeddinci sinifdə oxuyurdum. Məktəbdə, evdə hər kəs məndən böyüyəndə kim, nəçi olmaq istədiyimi soruşurdu. Bezmişdim əllərindən, bu barədə heç fikirləşmirdim də. Çünki həyatda seçim etməkdə yekun qərarım yox idi. Anamın istəyinə qarşı çıxmadım, Heydər Əliyev adına Naxçıvan Hərbi liseyinə getdim. Orada elə ilk gündən başa düşdüm ki, hərbi həyat mənlik deyil, adamın azadlığını boğur. İstədiyini edə bilmirsən, istədiyin yerə gedə bilmirsən. Bütün günü hasarın arasında, oxumaq da nəzarət altında, yemək də, yatmaq da, hətta istirahət də… Anamın xətrinə bir müddət dözdüm.
Anası Nüşabə İsgəndəri təkbaşına böyütmüşdü. Gənc qız vaxtı Əhməd adlı bir oğlanla qarşılaşıb, ilk baxışdan bir-birlərinin xoşuna gəliblər. Onda Əhməd hərbi xidmətdə olub, Nüşabə isə texnikumda oxuyurmuş. Təsadüfdənmi, ya nədənsə rastlaşmışdılar. Nüşabə bunu Tanrının qisməti kimi qəbul etmişdi.
Əhməd aran rayonlarının birində böyüyüb boya-başa çatmış boylu-buxunlu bir gənc idi. Əsgər geyimi ona çox yaraşır, pəhləvan cüssəli göstərirdi. Odur ki, uzun illər Nüşabənin yaddaşında elə beləcə də qaldı.
Nüşabəgilin ailəsi erməni işğalı nəticəsində məcburi köçkün olaraq gəlib şəhərdə sığınacaq tapmışdı. Sığınacaqları çox darısqal olduğundan sıxılır, çarəsizlikdən dözürdülər. Odur ki, Nüşabə qarşısına bir gül ilə çıxan bu gənci taleyinin qisməti olaraq qəbul etdi və tezliklə ailə quracağı, öz evinin olacağı xəyallarında məst oldu. Çox gözləmədilər. Əhməd əsgərliyini bitirən kimi Nüşabə ona qoşulub qaçdı. Toy, cehiz üçün düşünməyə dəyməzdi, təki öz ailəsi olsun. Bir müddət kənddə – Əhmədin ata evində yaşamalı oldular. İşsizlikdən, bir də anası, ərgən bacıları ilə yola getmədiklərindən Əhməd Nüşabəni də götürüb şəhərə gəldi. Nüşabənin valideynlərinin dəstəyi ilə bir neçə il birtəhər yaşadılar. Əhmədin xasiyyətinin dəyişkənliyindən tez-tez iş və yaşayış yerini dəyişməli oldular. Bir oğlan övladları oldu – adını İsgəndər qoydular. İsgəndərin iki yaşı olar-olmaz həyatları alınmadı deyə ailə dağıldı. Boşandılar, Əhməd çıxıb Rusiyaya getdi, gözüyaşlı Nüşabə isə atasının evinə qayıtdı. Atasıgil daha sığınacaqda qalmırdılar, torpaq sahəsi alıb ev tikdirmişdilər.
Nüşabə oğlunu təkbaşına böyütdü, onun hər istəyini, hər arzusunu yerinə yetirdi, ərkəsöyün etdi, azadlığı bol-bol daddırdı. Yarımçıq qalmış arzularını tamamlamaq fikrinə düşdü, oğlunu hərbçi görmək istədi. “Sən mənim general oğlumsan, sənə forma çox yaraşacaq”, deyib boyunu oxşadı. İsgəndər bundan xoşallandı, hər istəyi yerinə yetirildikcə istəkləri çoxaldı, artdı, azadlığı da bol-bol uddu. Nəhayət, yeddinci sinifi bitirən kimi anasının qayğısı ilə Hərbi liseyə düşdü.
Bütün bunları İsgəndər aram-aram psixoloqa danışdı, əməlinə – hərbi məktəbi yarımçıq tərk etdiyinə ürəyində bəraət qazandırdı, bir az rahatlandı.
-Amma mən hərbçi olmaq istəmirdim. Anama qarşı da çıxa bilmirdim. Onun məni necə əziyyətlə böyütdüyünə görə dözürdüm. Bilirdim ki, bir gün buna son qoyulacaq. Ancaq nə vaxt..? Bax, bunu müəyyənləşdirə bilmirdim, qərarsızlığım məni üzürdü. Sadəcə, günümü keçirirdim, nə olurdu, nə baş verirdi, laqeyd yanaşırdım, bir sözlə, yola verirdim. Beləliklə, üç il birtəhər gəlib keçdi. Hərbi liseyi başa vurub Sərhəd Qoşunları Akademiyasına düşdüm. Burada nizam-intizam, oxumağa görə tələbkarlıq ağlagəlməz dərəcədə yüksək və sərt idi. Özümü itirmişdim, bilmirdim neyləyim. Dözə bilmirdim, sıxılırdım. Hər günü Allahın əzabı ilə birtəhər yola verirdim. İlahi, bura necə yerdi, robot olmaq lazım idi ki, bütün mərhumiyyətlərə dözsün, bütün deyilənləri eləsin. Başa düşdüm ki, bura mənlik deyil. Nəhayət, bir gün anamla sərt danışdım. Ona fikrimin qəti olduğunu, çıxmaq istədiyimi bildirdim. Razılaşmadı, elə telefondaca haray-həşir qopardı, məni general formasında görüb sonra ölmək istədiyini söylədi. Mən isə dərk edirdim ki, bu mümkün deyil. Qətiləşdirib söhbətə son qoymaq qərarına gəldim. “Mən öz həyatımı yaşamaq istəyirəm, ana. Sən mənim taleyimi idarə edə bilməzsən. Mən sənin üçün oyuncaq deyiləm…” dedim. “Nə deyirəm ki… Allah yolunu açıq eyləsin!” Anam bunları söyləyən kimi qəhər onu boğdu, göz yaşları içində hıçqırdı və daha heç nə deyə bilmədi. Biz beləcə ayrıldıq və o gün-bu gün əlaqə saxlamamışıq. Ərizə yazdım, generalın qəbuluna apardılar və Sərhəd Qoşunları akademiyası ilə vidalaşdım. Peşman da deyiləm.
Psixoloq İsgəndərin davranışlarında qeyri-adiliyi hiss edirdi, ancaq bu qeyri-adiliyin hansı mənbədən qaynaqlandığını, necəliyini ayırd etməkdə çətinlik çəkirdi, hansı məcrada inkişafını müəyyənləşdirə bilmirdi. Anormallıqmı, natamamlıqmı, əqli zəiflikmi, iradəsizlikmi, yoxsa nə? Bütün bu suallar psixoloqu da çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. Odur ki, qərargah rəisinə bir az səbrli olmağı, hələlik İsgəndəri müstəqil xidmətə çıxarmamağı, nəzarət altında saxlayıb müşahidə etdirməyi məqsəd kimi göstərmişdi. İnsanın, xüsusən də hərbi xidmətdə, kollektiv içində olan insanın xarakterinin, niyyətinin tezliklə açılmayacağını, onu tam aşkar etmək üçün müşahidə və nəzarəti gücləndirməyin vacibliyini psixoloq beş barmağı kimi bilirdi.
İsgəndər ilk günlər döyüş mövqeyində daha çox rahatlıq tapırdı. Bölgü zamanı posta yazılmağı özü xahiş edirdi. Növbədən sonra da heç zastavaya qayıtmaq istəmirdi, əlində əlac olsaydı sıravi əsgər kimi o biri manqa ilə də mövqedə qalardı. Elə gecə-gündüz postda durmaq, durbinlə qarşı tərəfdəki təpənin başında səngərdə oturub silahlarını onlara tərəf tuşlayan erməniləri nəzarətdə saxlamaq keçirdi könlündən. Burada olanda yemək, hətta yatmaq da yadına düşmürdü.
Onların müdafiə mövqeyi kəpirlikdə yerləşirdi, adına “Kəmərəlik postu” deyirdilər. Ermənilər isə üzbəüz yamacda yerləşən kənd qəbiristanlığının yuxarısında “Çılpaq yal” adlanan təpənin başında mövqə tutmuşdular. Kəpirliyin bir hissəsi də qarşı tərəfdəydi, “Çılpaq yal”a çathaçatda yoxa çıxırdı. Burda əvvəllər Milli Ordunun əsgərləri xidmətdə dayanırdılar. Bir aydan bir az artıq olardı ki, sərhədçilər milli ordu əsgərlərini əvəzləmişdilər. Elə İsgəndərin yeni formalaşan sərhəd zastavasına gəlişi də həmin vaxta təsadüf etmişdi.
Aslan kəndi ərazisindən başlayaraq sərhədçilər mövqeləri qəbul etməyə başladılar. Təxminən on gün ərzində gəlib Kəmərli ilə Hacılar kəndləri arasındakı yerə çıxdılar və burda məlum oldu ki, milli ordunun əsgərləri Ermənistanla dövlət sərhəddində deyil, bir neçə yüz metr geridə keşik çəkir. Elə buna görə də mövqelərin təhvil-təslimi hələlik dayandırıldı. Bunları İsgəndər Qarayazı Sərhəd Dəstəsinin qərargahında olarkən eşitmişdi. Onun nəzərincə Milli Ordunun əsgərləri hücuma keçib erməniləri oradan çıxartmalı, dövlət sərhəddini bərpa etməli, sərhədçilərə təhvil verməli idilər. Qərargah rəisi onu manqa komandiri təyin edəndə İsgəndər bu fikirdə olduğunu gizlətməmiş, birbaşa söyləmişdi. Onu diqqətlə dinləyən qərargah rəisi özlüyündə İsgəndərdən razı qalmış, psixoloqun qarasına gileylənmişdi: “Gül kimi çavuşdur, əsl manqa komandiridir, lap böyüklər kimi düşünür. Psixoloq da deyir ki, anormaldır, nə bilim, əqli cəhətdən zəifliyi var, nəzarət tələb edir, müşahidə altında xidmət keçməlidir…”
***
Axırıncı dəfə anası ilə danışanda kursant paqonları ilə təzəcə vidalaşmışdı.
-Salam, ana! – dedi və qəhərləndi. – Məni “təbrik” edə bilərsən. Arzuma çatdım, boyunduruqdan xilas oldum, azadlığa çıxdım. Bir az olar ki, əmrimi oxuyublar. Taboru meydançada düzmüşdülər. Məni dörd yüz nəfərin düzləndiyi cərgənin qarşısına çıxartdılar. Paqonlarımı da cərgənin qabağında sökdülər. Mən indi əsgərəm, bir neçə günə hərbi xidmətə göndərəcəklər. Mənə “yaxşı yol, uğurlar” arzula.
-Üzün ağ olsun! Nə deyə bilərəm?! – Anası da doluxsundu. – Allah yolunu açıq eləsin. Ancaq mən səni belə görmək istəməzdim.
-Taleyin yazısından qaçmaq olmaz, ana. Görünür belə olmalıymış…
-Bizim qaçqın düşməyimizdəmi taleyin yazısıydı? – Anası özünü saxlaya bilməyib coşdu, sanki bütün bu baş verənlərdə günahkar oğlu imiş. – Ermənilərin üstümüzə hücum çəkməsi, dinc əhalini qırması, kəndləri yandırması, elləri dədə-baba torpağından didərgin salması da taleyin yazısıydımı? Atan dibilin işləməməyi, ailəsini dolandırmamağı, bu neçə illərdə sənə bir corab da almamasıdamı taleyin yazısıydı? Di cavab ver, kopoyoğlu, mən bununçünmü sənin yolunda min bir əzab-əziyyətə qatlaşmışam? Mənim zəhmətimi niyə yerə vurdun?
-Əsəbləşmə, ana! – İsgəndər baxdı ki, anası indiyə kimi başına gələnlərin hamısında onu günahkar çıxardacaq, nə hikkəsi var, tökəcək üstünə. – Mən heç nə edə bilmərəm, hamısı Allahın işidir.
-Sən etməliydin. Çox şey etməliydin. Ömrümü çürütdüm ki, sən normal böyüyəsən. Heç nədən korluq çəkməyəsən. Kişi olasan, ər, igid olasan. Mən səni komandir – döyüşçü görmək istəyirdim. General olacağın günün xəyalı ilə yaşayırdım. Sən isə heç birinci kursu da başa vurmadın. Zəhmətimi yerə vurdun.
-Ana, görmürsənmi müharibə aparmağa, torpaqlarımızı azad etməyə imkan vermirlər. Döyüş olmursa, mən necə döyüşçü ola bilərəm? Yoxsa heç nəyə baxmazdım, qabağıma çıxan erməniləri biçə-biçə gedərdim, taa torpaqlarımızı azad edənə kimi dayanmazdım.
-İndi bunların heç bir mənası yoxdur. – Anası dedi. – Get, əsgər kimi xidmətini elə. Əgər yaxşı-yaxşı fikirləşib yenidən oxumaq istəsən, yaxşı xasiyyətnamə ilə qayıdıb bərpa olunsan, onda məni axtararsan. Yalnız o zaman arxanda duracam.
***
İsgəndər saatına baxdı, dördün yarısına azalırdı. Təxmini götür-qoy elədi, hələ vaxta vardı, tələsmədən əməliyyatı keçirtmək olardı. O, nə tələsmək istəyirdi, nə gecikmək. Tələsib səs-küyə səbəb olacağından qorxurdu, geciksəydi, hava işıqlaşardı, bir iş görə bilməzdi. Bu işi ustalıqla başa gətirəcəyinə inanırdı.
Müdafiə mövqeyinin ən sağ qurtaracağı olan Dikburuna tərəf getdi. Yerişinə diqqət yetirdi ki, görsün səs-küy salmır. İndiki halda olduqca ehtiyatlı yeriməyə öyrəşməliydi. Gecənin bu vaxtı ən sakit zamandı, adicə bir kolun tərpənişi də şaqqıltı sala bilərdi. Bəzi yerlərdə bu vaxta “qulaq quqquldayır” deyirlər. Təbiət o qədər sakit olur ki, ətrafdan heç bir hənirti çəkməyən qulaq öz səsini eşidir, əks-səda verir, yəni quqquldayır.
Dikburun çıxıntısı ilə ətrafı nəzarətdə saxlayan bir yer idi, buradan çox ərazilər müşahidə olunurdu. Tutumu yaxşı olsun deyə elə ilk gündən rabitəni də burda quraşdırmışdılar. Burada Cabir adlı əsgər müşahidə aparırdı. O, bir ildən artıq idi ki, xidmət keçirdi, necə deyərlər, bərkə-boşa düşmüş, sınanmış sərhədçilərdəndi, ölərdi, mövqeyini düşmənə verməzdi. Hərbi xidmətdə əsgərlər əsasən soyadları ilə tanınır, çağrılırlar. Ancaq nədənsə İsgəndər bu qaydanı heç sevmədi, manqasında olanların hamısını adı ilə çağırırdı. Cabir İsgəndərin tezliklə ünsiyyət qurduğu, dostlaşdığı əsgərlərdən biriydi.
Cabir İsgəndəri hələ aralıdan gələndə görmüşdü, gözü qaranlığa öyrəşdiyindən dərhal tanıdı.
-Cabir, diqqətli olsan, burdan erməniləri nə ilə vura bilərsən? – İsgəndər çatan kimi soruşdu.
Gecənin qaranlığında Cabir bu qəribə suala cavab vermədi, eləcə İsgəndəri süzdü, sözünün canını öyrənməyə çalışdı. “Yenə bu, nə sayıqlayır? Allah göstərməsin, yoxsa bir xatası var?” – deyə fikrindən keçirdi.
-Ara məsafə yeddi yüz metrdən artıq olar. Özün fikirləş, nə ilə dəqiq vurmaq olar. Biz silahları burda öyrənmişiksə, sən elə akademiyada təhsil almısan, bunu bizdən yaxşı bilməlisən.
-Akademiyada nə yatdım ki, nə də yuxu görüm. Dörd ildə öyrənəcəkdik hər şeyi, mən birinci ili başa vuran kimi gəlmişəm.
-Onda… – Cabir sözünün gerisini gətirmədi, İsgəndərin dəymədüşər olduğunu bilirdi, gecənin bu vaxtı manqa komandirinin xətrinə dəyəcəyindən ehtiyatlandı. – Nə etmək istəyirsən?
-Cabir, biz gedirik qabağa, sən hələlik qalırsan burda. Pulemyot da səndədir, həm ağırdır, özümüzə yük etməyək, həm də sən onunla bizə dəstək olarsan.
-Ciddi sözündür? Zarafat etmirsən ki?
-Qərargah rəisi şəxsən əmr verib.
-Mən onu yaxşı tanıyıram, belə olsaydı, özü gəlib oturardı burda.
-Bu işi gizlin etmək lazımdır, səs-küy salmaq olmaz.
-Onda qoy özü ilə bir əlaqə saxlayım, bu gün Dəstə üzrə cavabdeh odur.
-Sakitcə deyərsən ki, hər şey öz qaydasındadır, başa düşəcək.
-Biz qəbiristanlığın içi ilə gedəcəyik. Ermənilərin postuna az qalmış qumbara atacam, sonra hücuma keçəcəyik. Gördün ki, atəş açırlar, sən o zaman pulemyotu işə sal. Bax ha, birdən karıxıb bizi vurarsan.
-Narahat olma, siz gedənə kimi hava işıqlaşacaq, görəcəm.
-Onda gəl vidalaşaq, bir şey olsa, haqqını halal elə… – İsgəndər Cabiri qucaqladı.
-Sən lap gerçəklədin e… nə olasıdır. – Cabir əli ilə onun kürəyinə vurub aralaşdı. – Halal olsun.
İsgəndər geriyə qayıtdı. Mövqedə bir-birindən müəyyən məsafədə aralı dayanmış əsgərləri Küptəpənin başına topladı. Hamısı çöməlib oturdular.
-Döyüş əmrini dinləyin, çox vacib bir işimiz var. – dedi.
-Nə döyüş əmri? – Birinci Ərəstun dilləndi. – Gecənin bu vaxtı döyüş əmri hardan çıxdı.
-Sakit ol, səs salma, məni dinlə. Qərargah rəisinin əmridir, mənə şəxsən çatdırıb. Səs-küy salmadan bu gecə yerinə yetirməliyik. Azərbaycanla Ermənistanın dövlət sərhəddi buradan deyil, bax o qarşı təpədəki kəmərəlikdən, “Çılpaq yal”dan keçir. O vaxt ara qarışanda ermənilər bizimkilərdən cəld tərpənib o kəmərəlikdə post qurublar. Bizimkilər də gəlib burada oturublar. Sərhəd Qoşunları buraları Milli Ordudan qəbul edəndə bu məsələ aşkar olunub. İndi biz bu səhvi düzəltməliyik.
-Bu, bizim səhvimiz deyil. – Yenə Ərəstun dilləndi, bu dəfə astadan, pıçıltı ilə dedi. – Niyə bunu milli ordunun əsgərləri eləmədilər? Onlar qarşıdakı təpəni alıb bizə təhvil verməliydilər.
-Bu məsələ bizlik deyil. Bilirsiniz, “Atəşkəs”dən sonra çox keçib, mövqelər dəyişməyib, kim harda idisə, orda da oturub. Beynəlxalq aləmdə səs-küyə səbəb olmaq istəməyiblər. Bunu da elə eləməliyik ki, guppultusu çıxmasın.
-Bəs bizə niyə bu barədə heç nə deməyiblər?
-Məktəbdə deyilik, ordudayıq. Əmr məxfidir, mənə deyilib, mən də indi sizə çatdırıram.
-Biz indi neyləməliyik?
-Sakitcə gedib qarşıdakı təpəni almalı, dövlət sərhəddini bərpa etməliyik.
-Ay-hay. Bu elə asan olsaydı, milli ordunun əsgərləri çoxdan almışdı. Kim gedir getsin, mən getmirəm. – Ərəstun yaxasını qırağa çəkdi.
-Daha kim getmək istəmir? – İsgəndər soruşdu.
Heç kimdən səs çıxmadı.
-Siz əmr nə olduğunu başa düşmürsünüz?
Yenə də dillənmədilər.
-Baxçada, məktəbdə deyilsiniz, ordudasınız. Burda öz gücünüzə arxalanmalısınız, valideynlərimiz belə köməyimizə yetməz. Əmr əmrdir, yerinə yetirilməlidir. İstəyirsən şalvarını batır, istəyirsən ağla, faydası yoxdur. Ölməlisən, ancaq əmri yerinə yetirməlisən.
Susdular, bir kəlmə belə demədilər.
-Başa düşün! Mən sabah qərargah rəisinə deyə bilmərəm ki, manqa mənim əmrimi yerinə yetirmədi. Ölərəm, ancaq əmri yerinə yetirərəm.
-Birinci dəfə deyil burda mövqedə dururuq. Bizə bölgüdə əmr olunub ki, burda duraq.
-Bölgüdə Azərbaycan Respublikasının dövlət sərhəddi deyildi, bura yox. – İsgəndər qəzəblənmişdi, dodaqları səyriyirdi.
-Bizə bura dövlət sərhəddi kimi göstərilib.
-Yaxşı, nə deyirəm ki… Vaxtı itirə bilmərəm. Əməliyyata mən tək gedirəm. Əmr yerinə yetirilməlidir. Burdan aşağı düşürəm, dərəni keçib qəbiristanlıq yolu ilə irəliləyəcəyəm. Qəbiristanlığın baş tərəfinə çatanda çox güman ki, hava bir az işıqlaşar, orda məni görərsiniz. Qumbaraları atıb səngərə girəcəyəm. Orda çox əsgər olmaz, onları qırmağa bir daraq bəs edər. Ancaq sonra deməyin ki, demədi. Gördünüz mən səngərə girdim, qaçaraq köməyə gəlin. Çünki ermənilər mütləq hücuma keçib oranı yenidən almağa çalışacaqlar. Mən tək bir daraq patronla duruş gətirə bilmərəm. Gəlməsəniz, qərargah rəisi bunu sizə bağışlamaz. Biləcək ki, mənə tabe olmamısınız. Odur ki, əməliyyata tək getmişəm. Hamınızı hərbi tribunala verəcək. Ya da özüm qayıdıb “uf” demədən hamınızı güllələyəcəm. Di, salamat qalın.
İsgəndər bunu deyib getdi.
***
Vaxtı itirmək olmazdı, bu iş baş tutacaqdı. İsgəndər beynində hər şeyi dəqiqliklə ölçüb biçmişdi. Burda nə vardı ki..? İndiyə kimi neçə-neçə filmə baxmışdı. Ermənilər çox güman ki, yatmış olacaqdılar. Ehmalca posta yaxınlaşacaqdı, bir qumbara ilə səngərdəkiləri o dünyaya vasil edəcəkdi. Sonra da səngərə girib o tərəfdən üstünə hücum çəkənlərlə vuruşacaqdı. Buna qədər əsgər yoldaşları mütləq köməyə gələrdi. Qoy hamı bilsin ki, “Çılpaq yal” postunu ermənilərdən kim alıb, Dövlət Sərhəddini kim azad edib. Mütləq mükafatı da olacaqdı, bəlkə “Milli Qəhrəman” da verdilər. Yaşayırsansa, ölümünə yaşa, kişi kimi yaşa… Yoxsa, hərbi məktəb oxu, zabit ol, başıaşağı xidmət elə, uzun illər gözlə ki, gəlib general olasan, ya olmayasan… Nə qədər ki, silah əldədir, iş görmək lazımdır. Kimdir bu ermənilər? Niyə hər yerdə at oynadırlar? Paşinyan gəlib Şuşada, Cıdır düzündə kef məclisi qurur, gözəlçələrlə qol-qola yallı gedir, əmlik quzu kababı yeyir, konyak içir. Biz də burda oturub sıyıq yeyirik, kompot-kisel içirik, əslində içimizdəki hikkəni yeyirik, zəhəri içirik.
İsgəndər beynində fikir-xəyal edə-edə gəlib dərəyə çatdı. Dərə sulu idi, bura çay demək olmazdı, ancaq otlaqları suvarmağa suyu çatardı, arx suyu qədərdi. O, çaya yaxınlaşanda iki göyərçin çaydan qalxıb üzü qəbiristanlığa tərəf uçdular.
-Deyəsən, gecikirəm. İşə bax e… səhərin açılmasına hələ çox var, vəhşi təbiət isə oyanıb.
Əyilib əlini suda islatdı. Ovuclarını doldurub üzünə vurdu, sərin su onu xeyli gümrahlaşdırdı. İki ovuc doldurub içdi. “Deyirlər, mələklər göyərçin cildində görünür adamın gözünə… Bu göyərçinlər uçub ermənilərə tərəf getdi. Ermənilər axı müsəlman deyil! Bəlkə qarşıdakı səngərdə oturan ermənilər bizimkilərin övladlarıdır? Nə vaxtsa anaları xəlvətdə… bizimkiləri yanlayıblar…” Qəribə bir gülmək keçdi könlündən.
Qəbiristanlıq ilə getmək çox da asan deyildi. Kortəbii yerləşmiş qəbirlərin arası ilə gediş-gəliş olmadığından cığır da itmişdi. Hər yeri ot basmışdı. Şıqqıltı salmamaq üçün çox asta gedirdi İsgəndər. Qarşısına təzə qəbir çıxmadığından düşündü ki, müharibə başlayandan Hacılar camaatı bura gəlmir, ölənlərini ziyarət etmir. “Bəs ölənlərini aparıb harda dəfn edirlər? Yəqin ki, yeni qəbiristanlıq salıblar. Bəs nə yaxşı ermənilər bu qəbiristanlığı dağıtmayıblar? Bizimkilərdən qorxublar, yoxsa onlar indiyə qəbir saxlamazdılar. Əllərində əlac olsa ayaq basdığımız torpaqda izimizi də kəsib atardılar…”
Qəbiristanlığın ortasına çatanda arxada şaqqıltı eşitdi, tez yerə çökdü. Ehmalca diqqət yetirdi, heç nə görmədi. “Görünür məni qara basır. Qəbiristanlıqda olur belə şeylər… Mənəm də, bayaq göyərçin görürəm, mələk bilirəm… indi də şaqqıltı eşidirəm, gözümə ruh görünür… Erməniləri tərgidib ruhlarla vuruşacam, deyəsən…”
***
Cabir gələndə hamını bir yerdə – Küptəpənin arxasında gördü.
-Necə yəni anlamadınız? Adam döyüş tapşırığını söyləyir.
-Sənə də deyib?
-Elə birinci mənə dedi.
-Vallah, onun başı xarab olub. – Ərəstun bildirdi.
-Başı xarab olubsa, niyə qoyurdun gedirdi?
-O, komandirdi, özü bilər. Tutub saxlamayacaqdıq ki…
-Burda – güllə qabağında hamımız birik. Tutub saxlamalıydınız. Saxlaya bilmirdinizsə, onunla getməliydiniz. Bəlkə, doğrudan qərargah rəisi tapşırıq verib. Özbaşına nağıl uydurası deyildi.
-İndi nə edək?
-Nə etmək fikrindəsiniz?
-Bilmirik.
-Hara getdiyini dedimi?
-Hə.
-Onda bizim vicdanımız necə qəbul edər ki, o, təkbaşına tapşırığı yerinə yetirməyə getsin. Biz isə əl-qolumuzu sallaya-sallaya oturub burda müşahidə edək.
-O, dedi ki, mən səngərə girən kimi köməyə gəlin. Onu gözləyirik.
-Biz burdan ora gedənə kimi ermənilər gəlib onu tikə-tikə doğrayarlar. Mən gedirəm, kim gedirsə, qalxsın.
Ərəstundan başqa hamısı bu sözə bənd imiş kimi ayağa qalxdı.
-Ərəstun, sən qal Dikburundan müşahidə elə. Elə ki, gördün atışma başladı, dərhal pulemyotla bizə atəş dəstəyi ver. Bax ha, birdən səhv salıb bizi vurarsan. Biz ora çatana kimi hava işıqlaşar, hər yeri aydın görərsən. Hələlik efirə çıxma. Biz səngərə girən kimi qərarghaha xəbər elə, qoy onlar da köməyə gəlsinlər.
Cabir qabaqda, digərləri onun arxasınca İsgəndərin dediyi və getdiyi istiqamətdə yol aldılar.
***
İsgəndər qəbiristanlığın sonuna çatanda hiss elədi ki, bərk yorulub. Hava işıqlaşmaq üzrəydi, yol, riz aydın görünürdü. Mişar daşından qoyulmuş başdaşının üstündə oturdu – bu, lap çoxdanın qəbiri idi, nə şəkli, nə yazısı vardı. Dəsmalını götürüb boynunun, sinəsinin tərini sildi. Qumqumasını çıxardıb bir neçə qurtum su içdi. “Mən indi onlara göstərəcəm. Qoy görsünlər ki, analar necə oğullar doğub, Mübariz bu dünyaya tək gəlməyib!” Əyilə-əyilə yoluna davam etdi. İyirmi-iyirmi beş addım atmışdı ki, bir də dayandı. Geriyə boylandı, öz mövqelərini nəzərdən keçirdi, xüsusən də Dikburuna baxdı, orda heç kim gözə dəymirdi. “Görəsən, başları qarışmayıb? Məni yaddan çıxartmayıblar? Köməyə gələcəklərmi?”
Ermənilərin səngəri görünürdü. Səngərin qabağındakı torpaq nəm idi, ya təmizlik işləri görüblər, ya da sərhədçilər gələndən sonra səngərlərini dərinləşdiriblər. “Köpəyuşağı, ehtiyatlanırlar, deməli bizi gözləyirlər. Mən indi sizə göstərərəm…” Diqqətlə baxdı, heç kim gözə dəymirdi. Dayana bilməzdi, irəliləməliydi, dayansaydı bədəni soyuyurdu, elə özü də…
Avtomatı əlinə aldı, birinci patron lülədəydi, yavaşca qoruyucunu açdı, hələlik tək-tək atan vəziyyətə qoydu, patrona qənaət etmək lazımdı. Bir az da irəlilədi. Qumbaranı cibindən çıxardıb əlində tutdu. Bığcıqlarını düzəltdi. Yox, hələ atmaq olmazdı, səngərə gedib çatmazdı. Birdən yadına düşdü ki, ərazidə mina ola bilər. Yerə diqqət yetirdi; heç bir qazıntı-çıxıntı yox idi. Yoluna davam etdi və bir az da sağa tərəf çəkildi, bu tərəf kəmərəliyin qurtaracaşı idi, mina basdırılması istisna hesab olunurdu.
Səngərin lap yaxınına gəldi; on beş, uzağı iyirmi addım qalardı. Ürəyi sürətlə döyünməyə başladı. Bir istədi sürətlə qaçıb səngərə girsin. “Yaxşı, deyək ki, qaçıb girdim səngərə, bəs sonra? Bəlkə elə hamısı bir yerə toplaşıb, siqaret çəkirlər…”
“Kaş, bircə erməni görünərdi… Alnını odlayaydım, o birilər köməyə gələrdi, vəziyyəti bilərdim… Heyf! Qayıdıb Cabiri özümlə götürmədim. Cabir o biriləri kimi etməzdi. Mütləq mənimlə gələrdi. İndi ikimiz rahatca səngəri tutar, ermənilərin anasın ağladardıq… Nə isə…”
“Ya Allah” deyib qumbaranı çəkdi. Bir neçə addım da qabağa getdi ki, dəqiq olsun. Atmağı ilə üzüqoylu yerə yıxılmağı bir oldu. Qoşa partlayışlar lap qulağının dibində oldu. Nə baş verdiyini anlamadı. Dalınca qarşıdakı səngərdən qışqırıq səsləri ucaldı. Aha, deyəsən, səngərə düşmüşdü. Silahlar gurladı; iki, ya üç yerdən atırdılar. Düz qabağında torpağı göyə sovururdu. “Yəqin Cabirdi, pulemyotla mənə dəstək olur…”
İndi hiss elədi ki, nə isə isti bir şey baldırı aşağı axır, dabanında da küt ağrı vardı. Əlini baldırına sürtdü, qan idi. Bu nədir belə? Olmaya Cabirin atdığı güllələrdən biri ona dəyib. Geriyə boylandı, dabanı dağılmışdı, qan axırdı. İndi anladı ki, minaya düşüb. İrəliyə doğru sürünməyə başladı. Beş-altı metri birnəfəsə süründü. Əlli-altmış metrlikdən güllə atırdılar. Qarşıdakı səngərdə sakitlikdi, ya heç kim yox idi, ya da olanlar atılan qumbaradan yaralanıb, ölüblər. Kömək gəlməmiş qaçıb səngərə girmək lazımdı.
İsgəndər qolundakı Fərdi Sarğı Paketini açdı, içindəki piromidol iynəsini çıxartdı, tez hazırlayıb baldırına vurdu. Yaxşı ki, hərbi məktəbdə bunu öyrənmişdi. Arxadan addım səsləri eşitdi. Geriyə boylananda əlli-altmış metrlikdən ona tərəf qaçan Cabiri və digər əsgər yoldaşlarını gördü. Ürəkləndi, var gücü ilə qışqırdı:
-Urrrrrrrraaaaaaaa!…… Biz qalib gəldik….
Ayağa qalxdı, axsaya-axsaya qarşıdakı səngərə tərəf irəlilədi. Səngərin bir addımlığında taqəti kəsildi, üzüqoylu təzə qazılmış torpağın üstünə düşdü. Gözlərini yumub-açdı, aşağıdan on – on beş erməni əsgəri onlara tərəf qaçırdı. Avtomatını onlara tuşlayıb işə saldı.
-Ta… ta…
Dəymədi, nişan ala bilmirdi, gözləri qaralır, başı dumanlanırdı. Avtomatın qoruyucusunu dəyişdi.
-Ta… ta… tatatata….
Ermənilər yerə sərildilər.
-Bax, belə, köpəyuşağı.
-İsgəndər! Gir səngərə… – Cabirin səsi lap yaxınlıqdan gəldi.
Onlar qaçaraq səngərə girdilər, hansısa biri İsgəndəri də çəkib səngərin içinə saldı.
Qarşıdan köməyə gələn ermənilərə qarşı qızğın atışma başladı.
Bu ara Cabir baxdı ki, sol cinahdan onlara güllə atırlar. Bir az diqqət yetirdi, bir əsgər idi, yetmiş-yüz metr məsafədə balaca daşın böyrünə dirsəklənib atırdı. Səngərin qurtaracağından üzüaşağı isə beş əsgər iki yaralını aparırdılar. Əsgər yoldaşlarından kimsə onlara güllə atdı. Güllə daha birini tutdu, üçü birdən yerə dəyib diyirləndilər.
-Onlara dəyməyin, qoyun yaralılarını aparsınlar. Bu birisini vurun.
Özü İsgəndərin yanına qayıtdı, şalvarının bir qıçı bütöv qan içində idi. Əlini onun alnına qoydu, od tutub yanırdı.
-Yoooxxx! – Cabir qışqırdı. – İndi səni aparacağıq həkimə. Sağalacaqsan, qorxma…
-Lazım deyil. Şəhid… olmaq… hamısından üstündür. Anama deyin, məni… bağışlasın… ona… çox əziyyət vermişəm…
Araya sükut çökdü, heç kim bilmirdi neyləsin. Birdən ermənilər tərəfdən atəş səsləri gurladı.
-Bizimkilər gəlir. – Əsgərlərdən kimsə sevincək dilləndi. – Odey kəmərəliyin üstü ilə qaça-qaça gəlirlər. Qabaqdakı, deyəsən, qərargah rəisidi.
-İsgəndər, gözlərini aç, qərargah rəisi özü köməyə gəlir.
Cabir astadan onu silkələdi. Ayılmadığını görüb avtomatını götürdü. Sakitcə qalxıb səngərin üzü ermənilər tərəfinə dirsəkləndi. Ermənilərin yeni dəstəsi gəlirdi, onlara tərəf güllə yağdıra-yağdıra gəlirdilər. Əsgər yoldaşlarının gözü Cabirdə idi, o isə səbrlə gözləyirdi. Ermənilər lap yaxınlaşmışdılar.
-Atəş! – Güllə kimi səsləndi.
Cabir tətiyi çəkdi. Darağın sonuncu patronu atılanadək əlini tətikdən çıkmədi. Ermənilərdən yıxılan yıxıldı, yıxılmayanlar da səndirləyə-səndirləyə hərəsi bir tərəfə qaçıb gizləndi.
-Bax belə, köpəyuşağı… – Cabirin səsi onlara köməyə gələnlərə tərəf gedib kəmərəlikdə əks-səda verdi.
Nəzərov Abbasəli Hüseyn oğlu 1919-cu ildə Göyçə mahalının Daşkənd kəndində doğulmuşdur.
Azərbaycan aşıq sənətinin aparıcı qolu, sütunu Göyçə aşıq məktəbidir desək, yanılmarıq. Dəfələrlə ədəbiyyatşünaslar müxtəlif yazılarında bu məktəbin rolunu dəyərləndirmiş, yüksək qiymət vermişlər. Aşıq yaradıcılığının tədqiqatçılarından olan Elxan Məmmədli “Göyçə aşıq sənətinin əvəzsiz tədqiqatçısı” adlı məqaləsində yazır: “Azərbaycan aşıq poeziyasını Göyçəsiz təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Poetik yaradıcılığın saz ahəngli qüdrətli nümunələrini yaradan Göyçə sənətkarları zəngin aşıq irsimizin əlçatmaz ustadları kimi həmişə diqqət mərkəzində olmuşlar.” [1,s.3] Bu məktəbin təşəkkül tapmasında və inkişafında Ağkilsə, Ağbulaq, Ardanış, Nərimanlı, Böyük Qaraqoyunlu, Kiçik Məzrə, Qızılvəng, Yarpızlı, Zərkənd və başqa kəndlərin ön sıralarında Daşkənd sənətkarlarının da yeri danılmazdır. Belə ki, Daşkəndin adını şöhrətləndirən onlarla aşıq və şair Göyçə aşıq məktəbində sazı və sözü ilə tanınmış, bu məktəbin inkişafında layiqli yer tuta bilmişlər. Təkcə Aşıq Ələsgərin ən sevimli şəyirdlərindən olan, erməni daşnakları tərəfindən belinə odlu samovar bağlanaraq öldürülən Aşıq Nəcəfin və Azərbaycan aşıq sənətində dastançı aşıq kimi məşhurlaşan, “Aşıq Alının Türkiyə səfəri” dastanının ifaçısı Aşıq Hacının adlarını çəkmək kifayətdir ki, Daşkənd sənətçilərinin Göyçə aşıq məktəbində yeri və mövqeyi bəlli olsun. Daşkənd kəndinin aşıq və şairləri haqqında tərəfimizdən zaman-zaman araşdırmalar aparılmış, elmi və publisistik məqalələr yazılmış, mətbuatda nəşr olunmuşdur. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, bu sətirlərin müəllifinin hələ 2008-ci ildə “Daşkənd aşıqları və şairləri” adlı kitabı “Nurlan” nəşriyyatında çap edilmişdir.
Ənənəmizə sadiq qalaraq bu dəfə də Daşkənd kəndində doğulan aşıqlardan biri – Abbasəli Nəzərov haqqında oxucuları məlumatlandırmaq fikrindəyik.
Öncə onu bildirək ki, Aşıq Abbasəli Nəzərov haqqında yazılı mənbələrdə demək olar ki, məlumat verilməmiş, yazılanlar isə çox səthi və azdır. Belə ki, aşığın adına ilk rast gəldiyimiz mənbə tədqiqatçı alim Ziyəddin Məhərrəmovun “XX əsr Göyçə aşıq mühiti (1920-1950-ci illər)” mövzusunda yazdığı namizədlik dissertasiyası oldu. Dissertasiyanın “Sənətkarların sənət şəcərəsinə aid siyahı və folklor xəritəsi” adlı əlavələr bölməsi var. Alim bu bölmənin “XX əsrdə Göyçə mahalında yazıb-yaradan aşıqlar və el şairləri barədə geniş məlumat” başlıqlı hissəsinin 10-cu sırasındakı Daşkənd kəndinə aid cədvəlin 6-cı sətrində yazır: “Aşıq Abbasəli Hüseyn oğlu; 1916-1995; Bərdədə vəfat edib” [2,s.132]. Z.Məhərrəmovun verdiyi bu informasiyada yalnız aşığın adı və atasının adı doğrudur. Doğum tarixi, vəfat tarixi və vəfat yeri haqqında aşağıda daha düzgün və dolğun məlumat verəcəyik.
İkinci məlumatı isə hələ biz 2011-ci ildə Yarpızlı Aşıq İslam haqqında araşdırma apararkən müəyyən etmişdik. Belə ki, sənətşünaslıq namizədi Azad Ozan Kərimli “Göyçə aşıq məktəbi” adlı məqalələr silsiləsində Aşıq Hacı haqqında yazırdı: “Şair Məmmədhüseyn, Aşıq Nəcəf və Aşıq İslamdan sonra Göyçə mahalında Daşkənd kəndinin yetirdiyi ən sayımlı sənətkar 1931-ci ildə dünyaya göz açmış Aşıq Hacıdır. …Onun, öz söylədiyinə görə, üç ustadı varıymış. Birinci ustadı, elə öz kəndçisi Aşıq Abbasəlinin (Nəzərov 1905-1910-cu illər arası dünyaya gəlib), söylədiyinə görə, şagirdlik etdiyi yarpızlı Aşıq İslam çox yaxşı söz deyərmiş, – sinədəftər imiş. İslamın isə ustadı Aşıq Əsədin şagirdi və yeznəsi, II dünya savaşından qayıtmayan Aşıq Ziyad (o da Daşkəndlidi! – A.O.K.) imiş.
Aşıq Abbasəliyə, (özü də o 1945-ci ildə əsirlikdən qayıdıb gəldikdən sonra), 1 il qulluq etdikdən sonra atası onu Bala Məzrəli Aşıq Hüseynin yanına aparır. Bir il də onun yanında qaldıqdan daha sonra, nəhayət, Qanlılı Aşıq Mehdi onu şagirdliyə götürüb, dörd il yanında gəzdirir”. [3] Biz o zaman “Filologiya məsələləri” elmi toplusunda bu fikirlərə aşağıdakı kimi şərh vermişdik: “Müəllif ifadələrində yanlışlığa yol vermişdir. Belə ki, əvvəla Aşıq İslam Daşkənddən yox, Yarpızlı kəndindəndir, sadəcə İslamın anası Daşkənddəndir. İkincisi, Aşıq Abbasəli Nəzərov müəllifin yazdığı kimi 1905-1910-cu illər arasında yox, 1919-cu ildə anadan olub. Üçüncüsü isə Aşıq İslamın ustadının Aşıq Ziyad olması həqiqətə o qədər də uyğun deyil. Çünki Aşıq Ziyad 1917-ci ildə anadan olub. Belə çıxır ki, ustad şəyirddən 7-8 yaş kiçikdir. Bu da o qədər də inandırıcı deyil. Adətən ustad şəyirddən böyük olur. Zənnimizcə bizim gəldiyimiz qənaət daha doğrudur. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, tam dəqiqləşdirilməmiş şəxsi araşdırmalarımıza görə Aşıq İslamın ustadı öz həmkəndlisi Yarpızlı Aşıq İman olmuşdur.” [4,s.351] Qeyd edək ki, 2011-ci ildəki bu açıqlamamızdan bir neçə ay sonra İkinci Dünya müharibəsində həlak olan və itkin düşən Daşkəndlilər ilə bağlı ətraflı araşdırmamız oldu. Məlum oldu ki, Aşıq Ziyad heç də 1917-ci ildə yox, 1911-ci ildə doğulubmuş [5; 6,s.645]. Biz 2008-ci ildə aşığın təvəllüdünü qohumlarının söyləmələrinə əsasən yazdığımızdan yanlışlığa yol vermişik [7,s.85].
Aşıq Abbasəli Nəzərov haqqında yuxarıda yazdıqlarımızdan əlavə olaraq bir neçə digər kitab və məqalələrdə də dastançı aşıq kimi məşhur olan Aşıq Hacı Bayramovun ilk ustadı kimi xatırlanır, 1945-ci ildə ona bir il ustadlıq etdiyi qeyd olunur [8,s.199; 9,s.143; 7,s.133]. Aşıq Abbasəli Nəzərovun haqqında bəzi məqalələrdə isə yalnız ad, soyadına rast gəlinir, Daşkənd kəndində belə bir aşığın da olduğu yazılır [10,s.119; 11,s.107].
Biz “Daşkənd aşıqları və şairləri” kitabında Aşıq Abbasəli Xəlilovun həyatı haqqında bilgi verərkən onun ustadı Göyçə mahalının Yarpızlı kəndindən olan Aşıq İslamın, həmçinin Daşkəndli Aşıq Abbasəli Nəzərovun da ustadı olduğunu yazmışdıq [7,s.67]. Adı çəkilən kitabı yazarkən Aşıq Abbasəli Nəzərovun doğmaları ilə əlaqə saxlaya bilmədik. Ona görə də onun haqqında kitabdakı digər aşıq və şairlər kimi daha geniş məlumat vermək mümkün olmadı. Hər iki Abbasəlinin ustadından söz düşmüşkən onu da vurğulayaq ki, biz “Filologiya məsələləri” elmi toplusunda belə bir cümlə də yazmışdıq: “Aşıq İslam Yarpızlı Daşkənddən Aşıq Abbasəli Xəlilovun (1913-2007) və Aşıq Abbasəli Nəzərovun (1919-1992) ustadı olmuş, onların aşıq kimi yetişməsində əvəzsiz rol oynamışdır” [4,s.351]. Yuxarıdakı ifadəmizdə ilk dəfə olaraq Aşıq Abbasəli Nəzərovun doğum və vəfat tarixini səhih yazmış olmuşduq.
Yeri gəlmişkən, yuxarıda iki müxtəlif Aşıq Abbasəli adları çəkdik. Oxucularda çaşqınlıq yaranmasın deyə buna aydınlıq gətirmək yerinə düşərdi. Çünki bəzən onlar dəyişik salına, yaradıcılıqları bir-birinə qarışa bilər. Ona görə də bu sahənin tədqiqatçıları diqqətli olmalıdırlar. Məhz bu üzdən biz bu aşıqların adlarını çəkərkən mütləq soyadlarını da yazırıq. Daşkənd kəndində iki Aşıq Abbasəli olub. Boylarına görə biri uzun, digəri isə gödək idi. El-obada onları fərqləndirmək üçün çox vaxt Abbasəli Xəlilova “Uzun Abbasəli”, Abbasəli Nəzərova isə “Gödək Abbasəli” deyərdilər. Bu ənənə tarixən Göyçə kəndlərinin bir çoxunda eyni adlı insanları fərqləndirmək üçün bu və ya digər formada çox istifadə olunurdu. Hətta bu bədii ədəbiyyata, poeziyaya da sirayət etmişdir. Məsələn, İsrail Şairov Daşkənd sənətkarları haqqında yazdığı şeirdə də bu ənənəvi adlandırmadan istifadə etmişdir:
Abbasəlim uzun, gödək,
Aşıq Novruz sinədə tək. [7,s.277]
Aşıq Abbasəli Pirnəzərlilər (Pirnazarlılar) nəslində dünyaya gəlib. Pirnəzərlilər nəslinin ulu babalarının əslən Sulduz mahalından olduqları söylənilir. Bizə adı məlum olan Pirnəzərin Həsən (Hasan), Cəlil və Hüseyn adlı üç oğlu olub. Həsənin övladları: Abbas, Alı, Mirsəqulu, Hüseynqulu, Rzaqulu, Çəmən; Cəlilin övladları: Elbəyi, Səmər, Mehbalı, Xıdır; Hüseynin isə övladları Elyaz, Yəmən və Abbasəli (bu yazıda haqqında danışacağımız aşıq) olublar.
Nəzərov Abbasəli Hüseyn oğlu 1919-cu ildə Göyçə mahalının Daşkənd kəndində doğulmuşdur [12; 13; 14]. Aşıq Abbasəli Nəzərov ana tərəfdən Daşkəndli Şair Məmmədhüseynin nəticəsidir. Belə ki, onun anası Zinyət Məmmədhüseynin böyük oğlu Kərbəlayi Məhəmmədin qızıdır [15,s.19].
Aşıq Abbasəli 1939-cu ildə Basarkeçər Rayon Hərbi Komissarlığından həqiqi hərbi xidmətə çağırılmışdır [12]. Xidmətini başa vurub qayıtdıqdan bir müddət sonra Böyük Vətən müharibəsi başlayır və 1941-ci ilin sonlarında Basarkeçər RHK-ğı tərəfindən orduya səfərbər olunur. SSRİ Müdafiə Nazirliyinin arxivlərində saxlanılan və hal-hazırda “obd-memorial.ru” saytında paylaşılan sənədlərdən aydın olur ki, Abbasəli Nəzərovun xidmət etdiyi 30-cu İrkutski atıcı diviziyanın 35-ci atıcı alayı 1941-ci il dekabr ayının 5-də Alman qoşunları tərəfindən bütünlüklə əsir götürülmüşdür [13; 14]. Bir neçə aylıq əsirlikdən sonra ya azad olunmuş, ya da əsirlikdən qaçaraq azad ola bilmişdir. Bundan sonra 15 mart 1942-ci ildən döyüşlərdə tağım komandiri kimi xidmət etmişdir. O, əsasən Moldaviyada, Rostov-na-Donuda döyüşlərdə iştirak edir. 15 noyabr 1942-ci ildə döyüş zamanı yaralanır. Müalicə olunduqdan sonra – 1942-ci ilin dekabrında ordudan tərxis olunur [16]. Müharibədən qayıtdıqdan sonra Daşkənd kənd orta məktəbində hərbi müəllim işləmişdir. Qeyd edək ki, Azad Ozan Kərimli də Aşıq Hacı Bayramovun söylədiklərinə əsasən Aşıq Abbasəli Nəzərovun əsirlikdə olduğunu, 1945-ci ildə qayıdıb gəldiyini qeyd etmişdi [3]. Bizim gəldiyimiz nəticəyə görə Abbasəli Nəzərov 1942-ci ilin dekabrında ordudan tərxis olunub. Azad Ozan Kərimli isə 1945-ci ildə əsirlikdən qayıtdığını yazır. Bu məsələ hələlik açıq qalır və qəti söz demək çətindir.
Abbasəli Nəzərov müharibədə iştirakına görə “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin 20 illiyi” yubiley medalı (09.05.1966), “İgidliyə görə” medalı (08.06.1967) [12], “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin 30 illiyi” yubiley medalı (25.03.1976), “SSRİ Silahlı Qüvvələrinin 60 illiyi” yubiley medalı (29.08.1978), II dərəcəli “Vətən Müharibəsi” ordeni (06.04.1985) [17], “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində Qələbənin 40 illiyi” yubiley medalı (05.05.1985), “SSRİ Silahlı Qüvvələrinin 70 illiyi” yubiley medalı (19.05.1988) ilə təltif olunmuşdur [18].
Aşıq Abbasəli 1953-cü ilin may-iyun aylarında həmkəndliləri ilə birlikdə Basarkeçər rayonunun Daşkənd kəndindən Bərdə rayonuna deportasiya olunmuşdur. 1979-cu ilədək Bərdə rayonunun Yeni Daşkənd kəndində yaşadıqdan sonra ailəsi ilə birlikdə Naftalan şəhərinə köçməli olmuşdur. 5 iyun 1992-ci ildə Naftalan şəhərində vəfat etmiş və şəhər qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur [18].
Aşıq Abbasəli Nəzərov Abutel Paşa qızı ilə ailə həyatı qurmuş, Fərzəli (Əhliman), İman, Səmədvurğun (Səməndər), Mehmandar, Kamandar, Ədalət adlı altı oğlu, Sarıtel, Tahirə və Rahilə adlı üç qızı olmuşdur.
Abbasəli uşaqlıqdan saza, musiqiyə, sözə maraq göstərmişdir. Doğulduğu ailənin hər iki tərəfi el sənətkarları olmuşlar. Əmisi Cəlilin oğlu Mehbalı dövrünün mahir qara zurna ifaçısı kimi məşhur sənətkarlardan olmuşdur. Onun da taleyi həmkəndlisi Aşıq Nəcəfinkinə bənzəmiş, xain erməni xislətinin qurbanı olmuşdur. Bu gün də Daşkəndlilərin dilində el misalına çevrilən “Ölsəm də, dü də demərəm” sözü Mehbalıdan qalıb. Belə ki, təxminən 1939-cu ildə Mehbalı şərə düşmüş, bir oğurluq hadisəsində günahlandırılaraq Kəvər türməsində saxlanılırmış. Türmənin rəisi bir gün Mehbalıya təklif edir ki, İrəvandan türməyə gələcək generalın qarşılanmasında zurna ifa etsin və bunun müqabilində azad olunsun. Mehbalı üzdə razı olsa da, fikrində onu aldadaraq qarşılanma məqamında nə qədər təkid etsələr də zurnanı ifa etməmiş və belə demişdir: “Gavır köpək oğlu, türk oğlu sizi şənləndirməz. Ölsəm də, dü də demərəm”. Qeyd edək ki, Mehbalı elə bir mahir ifaçı imiş ki, dağın döşünə yayılıb otlayan qoyun-quzu onun ifasının səsinə yanına toplaşarmış. Sonralar Daşkənddə Məcid Şıxəliyev və Zamaxan Qəhrəmanov da belə bir istedadlı sənətkar olacaq, Mehbalının ifaçılıq məharətini təkrarlaya biləcəkdilər.
Əvvəldə də vurğulamışdıq ki, Aşıq Abbasəli Nəzərovun anası Zinyət XIX əsr Azərbaycan şairi Məmmədhüseynin nəvəsidir. İrsi olaraq istedadın Abbasəliyə ötürülməsi heç də təəccüblü deyil. Aşıq Abbasəli sənətə başladığı ilk illərdə balabançılıq da etmiş, Aşıq Səfiyarın əvvəlcə balabançısı olmuş, sonralar səsinin də yaxşı olduğundan aşıqlığa üstünlük vermişdir. O, sənət yoldaşlığı etdiyi həmkəndliləri Aşıq Ziyad, Aşıq Əli Şairov, Aşıq Abbasəli Xəlilov, Aşıq Səfiyar kimi nəhənglərlə ayaqlaşa bilmiş, bəzən onlardan da üstün olmuşdur. Aşıq Abbasəli Nəzərov Aşıq İslam Yarpızlı kimi ustad aşığa şəyirdlik etmişdir. Özü isə Aşıq Hacı Bayramovun ilk ustadı olmuş, sazın-sözün incəliklərini – belə demək mümkünsə, əlifbasını ona öyrətmişdir.
1953-cü ildəki məlum köçürülmədən sonra Aşıq Abbasəli Nəzərov aşıqlığını Bərdə rayonunun Yeni Daşkənd kəndində davam etdirmişdir. Bərdə rayon mədəniyyət evinin üzvü olmuş, respublika tədbirlərində fəal iştirak etmişdir. O 1961-ci il 27 apreldə keçirilən Azərbaycan Aşıqlarının III qurultayının iştirakçısı olmuşdur. Qurultay sonrası çəkilən və o illərdən xatirə kimi saxlanılan nadir fotoşəkili də Aşıq Abbasəlinin ailə albomundan əldə etmişik. 1970-ci illərdə Aşıq Abbasəlinin bacısı Yəmənin oğlu, balaban və qara zurna ifaçısı Əjdər Qədirov Yeni Daşkənd Mədəniyyət evinin direktoru idi. Bu mədəniyyət evinin üzvlərinin respublika tədbirlərində fəal iştirakına görə hətta Bərdə rayon Yeni Daşkənd Mədəniyyət evinin direktoru Qədirov Əjdər Papır oğluna 24 may 1978-ci ildə Azərbaycan SSR Əməkdar Mədəniyyət işçisi fəxri adı verilmişdir [19].
Sirr deyil ki, şair və aşıqlar dağlara, yaylaqlara daha çox bağlı insan olurlar. Hətta dağlıq ərazilərdə arana nisbətən söz sahibləri çoxluğu ilə həmişə seçilir. Aşıq Abbasəli Nəzərov da üç ay yayı Kəlbəcərin və Göyçənin füsunkar gözəllikləri ilə insanı valeh edən, dağların qoynunda yerləşən kəndlərində keçirmişdir. Göyçənin Sarı bulağı, Tərsə dağı, Hacı Qurban yaylağı, Kəlbəcərin Sarı yeri, İstisuyu, Zülfüqarlısı, Taxta yurdu onun saz sinəsində seyrangahı olardı. Belə günlərin birində – 1955-ci ildə Aşıq Abbasəli Nəzərov Kəlbəcərin İstisu kurortunda Səməd Vurğunla görüşür. Görüşdə Şair Məmmədhüseynin nəticəsi olduğunu Xalq şairinə bildirmiş, şirin söhbətlər etmiş, şeirləşmişlər. Həmin görüşdən təsirlənən aşıq “Xoş gəldin” və “Vurğuna” adlı şeirlər də yazmışdır [20,s.4]. Sonralar Aşıq Abbasəli bu görüş haqqında dönə-dönə söhbətlər edər, Səməd Vurğunla görüşündən qürur duyardı. Aşıq Abbasəlinin doqquz övladından dördünün adı tanınmış aşıq və şair adları (İman, Səmədvurğun, Kamandar, Ədalət) olması da onun aşıq sənətinə nə qədər bağlı olduğunun bariz nümunəsidir.
Aşıq Abbasəli Nəzərov mənim xatirimdə həm də bir nüansı ilə daha çox xatırlanır. Onun səliqə-sahmanlı geyimi, üzünün həmişə təraşlı olması, çəkmələrinin bərq vuran parıltısı çox diqqətçəkici idi. O, toylarda, el məclislərində aşıq geyimində olar, özündən əvvəlki aşıqlıq ənənələrini yaşadar, oturuşu- duruşu, ədəb-ərkanı ilə gənc sənətkarlara nümunə olardı.
Aşıq Abbasəli Nəzərov sonralar Naftalan şəhərinə köçərək orada yaşayırdı. Aşıq Göyçə, Kəlbəcər, Bərdə ədəbi mühiti ilə əlaqələri kəsmədən burada da bölgənin aşıq və şairləri ilə sıx təmasda olur, el-oba şənliklərində aktiv iştirak edirdi.
Aşıq Abbasəli Nəzərov ifaçı və yaradıcı aşıq olaraq Göyçədə tanındığı kimi, XX əsrin ikinci yarısında Bərdədə, Naftalanda, Tərtərdə, Goranboyda, Kəlbəcərdə daha çox tanındı. Şair və aşıqlarla sənət yoldaşlığı etdi. O, Şirvan aşıqlarından Şakir Hacıyev, Bəylər Qədirov, Göygöldən Aşıq Məhərrəm Hacıyev, Goranboyun Balakürd kəndindən balabançı Binnət, Səfikürd kəndindən balabançı Kərəm, Qızılhacılı kəndindən balabançı Cəmil, Aşıq Saleh (Göyçəli), Tapqaraqoyunlu kəndindən Bisavad Teymur, Tərtərin Qaradağlı kəndindən balabançı Şavağat, Kəbirli kəndindən Aşıq Qaçay, Kəlbəcərdən Aşıq Şəmşir, Qəmkeş Allahverdi, Aşıq Qardaşxan, Balabançı Salman, öz həmkəndlilərindən balabançılar Əjdər, Əli, aşıqlar Abbasəli Xəlilov, Novruz Şairov, Hacı Bayramov, Nuriddin İsgəndərov ilə tərəf müqabili oldu.
İfaçılığı zamanı repertuarında daha çox Şair Məmmədhüseyn, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Həsən Xəyallı, İsmixan, Alqayıt, Sərraf Şiruyə, şair Səfər, Sücaət, Bəhman Vətənoğluna yer verər, onların şeirlərini oxuyar, “Baş sarıtel”, “Orta sarıtel”, “Ruhani” aşıq havalarını ifa edərdi. O həmçinin “Əsli və Kərəm”, “Tahir və Zöhrə”, “Abbas və Gülgəz” dastanlarından da ayrı-ayrı parçaları el şənliklərində xüsusi şövqlə ifa edərdi. Aşıq Abbasəli Nəzərov ifaçı olmaqla yanaşı, həm də yaradıcı aşıq idi. Hələlik aşığın 10 şeirini əldə edə bilmişik. İnanırıq ki, onun hələ neçə-neçə şeir nümunələrini də əldə edib çapına nail olacağıq.
***
Aşıq Abbasəli Nəzərovun əmisi Hasan kişi haqqında da bu məqalədə bəzi məqamlara toxunmaq istərdik. Pirnazar oğlu Hasan toylarda, el şənliklərində məclisin şux keçməsi, maraqlı və baxımlı olması üçün oynamağı, toybəyiliyi və müəyyən şən hərəkətlər etməsi ilə də yaddaşlarda qalıb. Onun iştirakçısı olduğu toylar xüsusi folklor ənənələri (at yarışı, şax oynatmaq və s.) ilə seçilərmiş.
Aşıq Ələsgərin aşağıda verdiyimiz “Qoymadı” rədifli qoşmasının ikinci bəndində adı çəkilən Hasan məhz Aşıq Abbasəli Nəzərovun əmisi Pirnazar oğlu Hasandır.
…Yar çıxdı qarşıma yaman halımda,
Gözüm qaldı o bimürvət zalımda.
Söynalı başını qoydu yolumda,
Hüseyn pəl vurdu, Hasan qoymadı.[21,s.19].
Şeir haqqında “Aşıq Ələsgər” kitabının “Qeydlər” bölümünün 6-cısında yazılır: “Şeirdə adı çəkilən Söynalı Aşığın şəyirdi, Hüseyn isə zurnaçı imiş. Hər ikisi Göyçənin Çaxırlı, Hasan isə Daşkənd kəndindən imiş.” [21,s.175]. Şeirdən və qeyddən də anlaşılır ki, Hasan kişi Aşıq Ələsgərin də aşığı olduğu toylarda, məclislərdə olub. Pirnazar oğlu Hasanın Aşıq Ələsgərlə aralarında olan bir əhvalata da aydınlıq gətirməyimiz labüd görünür. Belə ki, bu əhvalat bir çox hallarda yanlış söylənilir, dinləyicilər və oxucular arasında anlaşılmazlığa səbəb olur. Öncə Sərraf Şiruyənin “Aşıq Nəcəf və Gülüstan” dastanından mövzu ilə bağlı bir hissəyə də diqqət yetirək:
“Aşıq Ələsgər Daşkənd kəndində Hacı Kərimin oğlu Muxtarın toyuna aşıq çağırılmışdı. Şəyirdi Əsədlə üç gün, üç gecə çaldılar, oxudular. Toyun üçüncü gecəsi Aşıq Ələsgərə dövran yığmışdılar. Çoxları da aşığın dövranına toğlu, keçi, çəpiş yazılmışdı. Səhər aşıq gedəndə qabağına qatacaydılar” [22.s,351]. Dastanın müəllifi Nəcəfin məhz həmin toyda şəyirdliyə götürüldüyünü də təfsilatı ilə yazmışdır. Toyun üçüncü gününün səhərisi Aşıq Ələsgərin yola salınması dastan dilində belə nəql olunur:
“Bəli, əzizlərim, səhəriniz xeyirliyə açılsın, elə ki, səhər açıldı, Allahverdi kişi Nəcəfin pal-paltarını qoltuğuna verib, özüynən bərabər Hacı Kərimin qapısına gəldi. Hacı Kərim aşığın dövranına yığılan toğluların yanındaydı. Bir azdan Aşıq Ələsgər də, Əsəd də, qapıya çıxdılar. Allahverdi kişiyə, Nəcəfə sabahın xeyr dedilər. Bu arada, haradansa, Pirnazaroğlu Hasan da gəlib çıxdı.
Baxdı kı, aşığın dövranına çəpiş verən də var. Dedi, – Aşıq Ələsgər, ayıb olar Daşkənddən Ağkilsəyə çəpiş aparasan. Çəpiş mənə qalsın, sənə bir toğlu verim. Aşıq Ələsgər, “sağ ol” deyib, razılığını bildirdi. Hasan kişi getdi, bir azdan atın qucağında toğlunu gətirib aşığın toğlularına qatdı. Aşıq Ələsgər camaatla görüşüb, heyvanları da Əsədlə Nəcəfin qabağına qatıb yola düşdü. Yol boyu on toğlu bir yana oldu, Hasan verən toğlu bir yana, nə heyvanlara yaxınlaşdı, nə yolnan düz getdi, ağzı hara düşürdü qaçırdı. …Səhər Əsədlə Nəcəf oyandılar ki, Ələsgər kişi heyvanı sürüyə qatır, amma Hasan verən toğlu getmir. Ora-bura qaçır. Çox çalışdılar, mümkün olmadı, naəlac qalan Aşıq Ələsgər toğlunu gətirib hörüklədi. Bu minval ilə bir həftə gəldi keçdi, ancaq ki, toğlu hörükdə qaldı Ələsgər kişi istədi toğlunu geri qaytarsın, fikirləşdi ki, düzgün çıxmaz. Nəcəfi çağırdı:
– A Nəcəf, hazırlaş, get bir evinizə baş çək, gəl. Pirnazar oğlu Hasana da bir tapşırığım var, onu da çatdır. Nəcəflə Əsəd işi başa düşdülər. Nəcəf dedi, Ələsgər əmi, hazıram, nahar eləmişəm. …Aşıq Ələsgər Hasana deyəcək tapşırığı Nəcəfə dedi. Görək necə dedi. Biz deyək, eşidənlər xoşbəxt olsun.
Bizdən salam olsun, ay Hasan qardaş,
Əzəl başdan səhv eylədin bu işi.
Toğlun dəli çıxıb, getmir qoyuna,
Göndər gəlsin bizim ala çəpişi…” [22,s.352-353]
Pirnazar oğlu Hasanla bağlı olan bu əhvalata Abbas Vəfadağlı da “Ulu Göyçəm” adlı kitabında yer vermişdir. Böyük Qaraqoyunlu kənd sakini Rzayev Məşədi Mürsəl Əhməd oğlunun söhbəti əsasında müəllifin qələmə aldığı “Aşıq Nəcəflə Aşıq Əsədin Şəmşəddin səfəri” adlı yazısında oxuyuruq. O yazır:
“Günlərin bir günü kəndə səs yayılır ki, bəs deməzsənmi, Aşıq Nəcəfın oğlunun sünnət toyudur. Bozalqanlı Aşıq Hüseyn başının dəstəsi ilə gəlir kəndə, atları birbaşa sürürlər Aşıq Ələsgərin həyətinə.” [23,s.279]. Abbas Vəfadağlı dastan-əhvalat janrlı yazısında Aşıq Ələsgərlə Bozalqanlı Aşıq Hüseynin görüşünü, söhbətlərini, bir-birilərinə şeir demələrini də qeyd etdikdən sonra davam edir:
“Sünnət toyu yaylaqda, Tərsə dağında keçirilir. Bu yaylaqda olan on səkkiz çoban sürülərini vururlar çəpərlərə. İtləri açırlar, özləri də gəlirlər məclisə. Ancaq, qonaq-qara o qədər çox olur ki, çobanlara yer çatmır. Aşıq Nəcəf irəli durur, əyləşənlər arasında olan qohumlarına xahiş eləyir ki, durub çobanlara yer eləsinlər. Çobanlar əyləşirlər və nəmər olaraq, Allah qoysa, oğlaqqıranda on səkkiz toğlu gətirəcəklərini bildirirlər.
Aşıq Nəcəf deyir ki, a kişi, heç nə lazım deyil, keçin əyləşin, ürəyiniz istədiyi kimi yeyin-için. Bu toy dağların toyudu, dağların da yiyəsi, xeyir-bərəkəti, varı-dövləti sizsiniz.
Deyilənlərə görə, yaylaqda gözəl bir sünnət toyu baş tutur. Kirvə isə aşıq Hüseynin qohumu Bozalqanlı Ələs olur.” [23,s.281]. Müəllif dastan-əhvalatda 1919-cu ildə Göyçədə baş verən hadisələri, Səməd ağanın və Aşıq Nəcəfin faciəli ölümlərini də yazdıqdan sonra sonluğu belə bitirir:
“İlqar-iman, çobanlar, həqiqətən də oğlaqqıranda toğluları yığırlar. Daşkəndli Şahnəzər kişi deyir ki, mənim nəmərliyə layiq toğlum yoxdu, mən çəpiş verəcəm. Çobanlar razılaşmırlar ki, söz danışıqdan keçər, biz toğlu söz vermişik. Şahnəzər də gətirib toğlu verir. Amma, iş elə gətirir ki, toğlu dəli çıxır. Aşıq Ələsgər zarafat eləmək üçün götürüb çobanlara belə bir ismarıc göndərir:
Başına döndüyüm, Şahnəzər qardaş,
Əzəldən pis qurdun, vallah, bu işi.
Toğlun dəli olub sürüyə getmir,
Göndər gəlsin bizim ala çəpişi.” [23,s.282]
Əvvəla onu bildirim ki, Daşkənddə Pirnazar oğlu Hasan başqa, Şahnazar oğlu Hasan isə başqa bir şəxsdi. Başqa-başqa nəsillərdəndilər. Sadəcə adları eyni, ata adlarında isə oxşarlıq var. Abbas Vəfadağlı Pirnazarla Şahnazarı səhv salır. Müəllif şeiri də Şahnəzərə (!) müraciətlə verir. Halbuki şeir Pirnazarın oğlu Hasana yazılıb. İkincisi isə Aşıq Ələsgərlə Bozalqanlı Aşıq Hüseynin söylənilən tərzdə görüşü də mübahisə obyektidi. Aşıq Ələsgərlə Bozalqanlı Aşıq Hüseyn məlum sünnət məclisində görüşərkən toyda ağsaqqal kimi iştirak ediblər, aşıq kimi yox. Toyun aşığı da Aşıq Əsədlə Aşıq Qurban olub. Hətta həmin görüşə Bozalqanlı Aşıq Hüseyn bir neçə nəfərlə, özü də sazsız gəliblərmiş. Bu barədə Aşıq Talıbın xatirələrindən də ətraflı məlumatlanlamaq olar [24,s.523]. Üçüncüsü də çəpiş əhvalatı olanda Nəcəf hələ şəyirdliyə götürülürdü, heç evlənməmişdi. Digər bir məsələ də odur ki, Aşıq Nəcəfin oğlunun sünnət toyuna verilən nəmərlik toğluya və ya keçiyə Aşıq Ələsgər niyə şeir yazmalıydı ki? Əhvalatlar yazılarkən təəssüf ki, dəqiqləşdirmə aparılmamışdır. Ona görə də ciddi qüsurların olduğu göz önündədir. Məhz bu səpkili yanlış məlumatlar haqlı olaraq oxucular və tədqiqatçılar arasında çaşqınlığa səbəb olur. Hətta onu da qeyd edim ki, “Şahnazarlılar tayfasından Şahnazar oğlu Hasan kişi 17 il kəndin (Daşkəndin – A.Y.) koxası olmuşdur” [11,s.103]. Elə bu səbəbdən də onun bu əhvalatın iştirakçısı olması inandırıcı görünmür. Daha doğru olanı əvvəldə verdiyimiz Sərraf Şiruyənin “Aşıq Nəcəf və Gülüstan” dastanındakı variantdır.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1.Elxan Məmmədli, “Göyçə aşıq sənətinin əvəzsiz tədqiqatçısı”, Aşıq Talıb, “Könlüm Vətən arzular”, Bakı, “Elm və təhsil”, 2013.
2.Ziyəddin Məhərrəmov, “XX əsr Göyçə aşıq mühiti (1920-1950-ci illər)” (namizədlik dissertasiyası), AREA Ədəbiyyat İnstitutu, Bakı, 1997.
3.Azad Ozan Kərimli, “Göyçə aşıq məktəbi” (məqalələr silsiləsi). // http://www.musigi-dunya.az/new/added.asp?action=print&txt=144
4.Araz Yaquboğlu. “Aşıq İslam Yarpızlının həyat və yaradıcılığı haqqında”, “Filologiya məsələləri” elmi toplusu, №2, 2011.
15.Daşkəndli Şair Məmmədhüseyn, “Yatıb oyanmaz, oyanmaz…”, Bakı, “Nurlan”, 2005.
16.Goranboy RHK-nın 18.06.1991-ci il tarixli, 4/643 nömrəli arayışı
17.Назаров Аббасали Рустам-оглы (mənbədə ata adı səhv yazılıb) // https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_yubileinaya_kartoteka1512702006/
18.Araz Yaquboğlu. “Daşkənd kəndinin İkinci Dünya Müharibəsi Veteranları”, “goyce.az” saytı, 09.05.2021. // http://goyce.az/news.php?id=1739
19.Respublikanın mədəniyyət və maarif idarələri işçilərinə Azərbaycan SSR Əməkdar mədəniyyət işçisi fəxri adı verilməsi haqqında Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 24.05.1978-ci il tarixli fərmanı // http://www.anl.az/down/he_serencamlar.pdf
20.“Səməd Vurğunla Aşıq Abbasəlinin deyişməsi”, “Naftalan” qəzeti, 19 may 2014.
21.Aşıq Ələsgər. Seçilmiş əsərləri. Şeirlər. (tərtib edəni, ön sözün və qeydlərin müəllifi: İslam Ələsgərov), Bakı, “Yazıçı”, 1988.
23.Abbas Vəfadağlı. “Ulu Göyçəm”, Bakı, “Renessans”, 2017.
24.İslam Ələsgər. “Aşıq Ələsgərlə Bozalqanlı Aşıq Hüseyn haqqında rəvayət” və mənim başıma gələn hekayət. // Aşıq Ələsgər. Əsərləri, dastan-rəvayətlər, xatirələr. (toplayıb tərtib edəni, ön sözün və qeydlərin müəllifi: İslam Ələsgər), Bakı, “Şərq-Qərb”, 1999.
