Azərbaycan Vətən Müharibəsi Veteranları İctimai Birliyinin (AVMVİB) üzvü, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, “Yazarlar” jurnalının baş redaktoru, şair-publisist Zaur Ustac (Mustafayev Zaur Mustafa) oğlu Zəfər Günü münasibəti ilə “Böyük Zəfər” medalı ilə təltif olunb.
“Böyük Zəfər” medalı
Bu münasibətlə Zaur müəllimi təbrik edir, yeni-yeni naliyyətlər arzu edirik! Zəfər Günümüz mübarək olsun!
Tarixə həkk olunan 44 günlük müharibə şəhidlərimizin mövludu və sentyabrın 27-sindən sonra isə şəhid olan igidlərimizin ailələrində olmaqla şəhid Milli Qəhrəman ailələrinə, analarına mənəvi dəstək olmağı özünə borc bilən İNK-nın Abşeron rayonu üzrə sədri ilə bir qrup şəhid anası Bakının rayonlarında və respublikamızın müxtəlif rayonlarında olmuşlar. Belə ki, Sumqayıt, Beyləqan, Biləsuvar, İmişli, Qəbələ, Şirvan, Lənkəran, Şabran, Xaçmaz, Quba, Kürdəmir və digər rayonlarda Bakının Binə, Ramana, Zabrat, Suraxanı, Binəqədi, Bakıxanov, Sabunçu, Masazır, Məmmədli və başqa qəsəbə və kəndlərində şəhidlərimizdən general Polad Həşimovun, İlqar Mirzəyevin Milli Qəhrəmanlarımızdan- Eldar Xəlilovun, Samir Xasıyevin, Mübariz İbrahimovun, qərargah rəisi kapitan Əsəd Həsənovun, Bakı Dövlət Universitetinin İqtisad Universitetinin fəxri tələbələri- Əsəd Əsədli və Nicat Əhmədovun, Cavid Cabbarzadə, Murad, Cəmil, Qoşqar Üzeyirov, Fizuli Salahov, tağım komandiri leytenant Ruslan Məmmədov, Vüsal Allahverdiyev, ilk şəhid həkim Turqut Xəlilbəyli, gizir Elmar Nəsirov, Tural Rəhimli, taborun qərargah rəisi baş leytenant Həsənağa Abdullazadə, Xəqani Əsgərov, Rüfət, Ülvi, Iman və Bəhram qardaşları və digər ləyaqətli vətənpərvər şəhid balalarımızın anım və mövludu günlərində analara mənəvi dəstək olaraq onların kədərinə şərik çıxmışıq. Maraqlı və təəccüblüdür ki, bütün analardan eyni sözləri eşidirik. ”Mən dedim, sən getmə tək oğulsan” heç xəbər də tutmadıq necə qaçıb gedibsə, budur, əsl vətənpərvər vətəndaşlıq! Gənclərimiz elə bil Ali Baş Komandanın əmrinə bənd idilər. Hamı bu yolun dönüşünün olmadığını bilərəkdən vətən uğrunda döyüşə atılaraq torpaqlarımızı otuz illik “məhbus”luqdan azad edərək canlarını qurban verərək şəhidlik zirvəsinə ucaldılar.Vətənimizin hər bir ləyaqətli insanı istər Birinci Qarabağ, istər Aprel döyüşlərinin, istərsədə 44 günlük müharibənin şəhid oğul və qızlarımızla fəxr edir, onlar və onların ailələri ilə qürur duyurlar. Müharibə onu göstərdi ki, eyni zamanda ailənin yalnız tək oğlu deyil, iki və üç oğul itirən atalar da şəhidlik zirvəsinə ucaldılar. Onlar valideynlərinin ,ailələrinin Vətən qarşısında başlarını uca etdilər.Belə ucalığa yalnız şəhidlik zirvəsində olmağı bilərəkdən dərk edənlər nail oldular. Ali Baş Komandan və birinci vitse prezidenti Mehriban xanım Əliyeva şəhid ailələrinə, qazilərə xüsusi diqqət və qayğı ilə yanaşırlar. Belə ki, qazilərin müalicəsini qardaş Türkiyədə və digər ölkələrdə davam etdirilməsinə, qazi və şəhid ailələrinə yardım məqsədilə yaradılmış ”Yaşat” fondunun təsis olunmasını təmin etmişlər. Eyni zamanda şəhid analarının təşəbbüsü və arzularına görə onların yaşadıqları yerlərdə, küçələrə, məktəblərə və digər məkanlara şəhidlərimizin adlarının verilməsi, xüsusi şəkil plakatları hazırlanıb küçə və yollarda nümayiş etdirilən xatirə bulaqlarının, abidə komplekslərinin açılışları da şəhidlərimizə olan dərin ehtiramım təcəssümüdür. Analar artıq göz yaşı tökməkdənsə şəhid balalarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsinə nail olmağa cəhd göstərirlər. Bir çox rayonlarda bu işlər daha məqsədəmüvafiq şəkildə görülür. Bu günlərdə olduğumuz Şirvan, Qəbələ, Quba, Bərdə və başqa rayonlarda Şəhidlərin hər bir tədbirində rayon rəhbərləri iştirak edir. Şəhid ailələrinə maddi və mənəvi dəstək olurlar. Lakin ziyarət etdiyimiz bəzi məclislərdə şəhid analarının, qazilərin haqlı narazılıqları ilə də rastlaşırıq…
Unutmayaq ki, şəhidlər dağların başında ac-susuz düşmənlə əlbəyaxa olmuş, torpağın üzərində yataraq düşmənlə üz- üzə vuruşmuş, daim irəliyə getmiş, son anda şəhid olmuşlar! Torpaqlarımızı qaytaranların -qayıtmayan oğullarının ailələrinə yaxın olun, şəhid ailələrinin sizlərin mənəvi dəstəyinə böyük ehtiyyacları var!
PS: Eyni zamanda minlərlə Şəhidimizə təmənnasız mahnı bəstələyib, tədbirlərdə onların ailələrinə təqdim edən bəstəkar Ruslan Cəfərova hamının adından təşəkkür edirəm.
YARADAN YARATDI (Dodaqdəyməz) Tala tala, meşə meşə, dağı dağ, Yaradan yaratdı yer naxış-naxış. Sısqa sısqa, dərya dərya, arxı arx, Yaradan yaratdı yer naxış-naxış. * * * Aqil alar dərsi iki alandan, Haqq ayrılar, çıxar yağtək yalandan, Həyat keçər, əyri-əyri dalandan, Yaradan yaratdı yer naxış-naxış. * * * Taclı Şair, taxtın, tacın sirdi sirr, Sənə çatan baxtın, bacın sirdi sirr, Qarşı yatan ağrın, acın sirdi sirr, Yaradan yaratdı yer naxış-naxış. 07.11.2021-Bakı ş.
Akif Abbasovun “Fateh Sultan Məhmət” romanı haqqında
Öncə qeyd edim ki, əsər oxucuya bitkin bir tarixi sənədli filmin mətnini xatırladır. Tarixi hadisələrin üçüncü şəxs adından birbaşa nəqli ilə realist üslubda yazılmış “Fateh Sultan Məhmət” romanı Akif Abbasovun “Sultan II Murad” romanının davamıdır. Müəllif kitabın ilk səhifəsində bu barədə qısa məlumat verir və əsərin əvvəlində bir daha Məhmətin atası Sultan II Murad və anası Xədicə Alimə Hüma xatunun hansı şərtlər altında evlənməsini oxucuya xatırladır.
Roman II Məhmətin dünyaya gəlişi ilə başlayır, onun dayəsi, mədrəsə həyatı, müəllimləri və qardaşlarının gənc yaşda ölməsi səbəbilə taxt-tacın varisliyinə namizəd olması ilə davam edir.
Əsərin davamında İstanbulun əsl fatehi sayılan, çöllərin sufisi adını alan Ağ Şəmsəddin haqqında da geniş məlumat alırıq. Öyrənirik ki, qəlbinin və ruhunun paklığına görə hələ gəncliyindən bu adla çağırılan Ağ Şəmsəddin doğma vətəni Göynükdən ayrılaraq, ali elm almaq üçün müəllimləri tərəfindən dövrünün böyük alimi, övliyası sayılan Hacı Bayram Vəlinin dərgahına göndərilir. Hacı Bayram Vəli Osmanlı Sultanı II Muradın vəzirlik təkliflərindən imtina etmiş, sufilik yolunu tutaraq, könül səltənətini zinətləndirməyi seçmişdi.
Ağ Şəmsəddin bazar meydanında Hacı Bayram Vəlini ianə toplayarkən görür və bunu şeyxə yaraşdırmadığı üçün oradan uzaqlaşır. Onunla görüşmədən yanından uzaqlaşıb gedən Şəmsəddinin ardından özünü pis hiss edən Hacı Bayram Vəli müridlərinə uzaqlaşan adamın Ağ Şəmsəddin olduğunu deyir. Müridləri soruşur ki, “Siz tanışsınız?” Şeyx deyir “Yox, kim olduğunu, hansı əməlin sahibi olduğunu bilmirəm, lakin onun adını uca Tanrı mənə diktə edib. Çıxıb getməyinə baxmayın, o, gələcək! Onun boynuna müqəddəs bir zəncir keçirilib. Ondan yaxa qurtara bilməz!”
Bununla realist romanın sufizm qatı öz uğurlu intişarını tapır və məlum olduğu kimi, qat İstanbulun fəthində çox önəmli rol oynayır.
Hacı Bayram Vəliyə agah idi ki, Osmanlının yüksəlişi, İstanbulun fəthi Ağ Şəmsəddinlə bağlı olacaq. Ona görə də, onun geri dönəcəyinə inanır və bunu səbirsizliklə gözləyir… Nəhayət, gözlədiyi qonaq geri dönür və müəllimi qonağı sınaqdan keçirir. Ağ Şəmsəddin səbir göstərərək sınaqdan üzü ağ çıxır. Elə o gündən də onların müəllim-mürid, eyni zamanda da dostluq həyatları başlayır.
Hələ yeddi yaşından Qurani-Kərimi əzbər bilən Ağ Şəmsəddin müəlliminin yanında həm övliya, həm də böyük tibb alimi kimi yetişir.
Ağ Şəmsəddin Sultan Fateh Məhmətin birinci və əsas müəllimi, eyni zamanda baş məsləhətçisi olmuşdur. Sufi məktəbinin öndəri Hacı Bayram Vəli qənaətində doğru çıxmışdı, Konstantinopolun fəthi Sultan II Muradın oğlu Fateh Sultan Məhmətə nəsib olmuş, mənəvi fatehi isə Ağ Şəmsəddin sayılmışdı.
Akif Abbasov bundan öncəki əsərində olduğu kimi, bu tarixi romanında da bəzən məsələlərə obrazlarının xarakterindəki struktur imkanları nəzərə almadan özünün peşə konsepsiyasından yanaşır. Belə ki, romanda Sultan II Murad Hacı Bayrama müraciətlə deyir: “Mənim üçün maraqlıdır, mənə nə kimi məsləhətlər verərdin?” Hacı Bayram Vəli: “Dövləti idarə edən zaman hər bir şəxsin öz yerində olmasına fikir ver. Elm və ürfan sahiblərinə qayğı göstər. Gənclərə sevgi, yaşlılara hörmət et. Xalqla görüşəndə səninlə eyni fikirdə olmayanlara pis münasibət bəsləmə, kinli, xəsis adamlardan uzaq dur. Xalqa yumşaq davran, tam inanmadığın adama sirrini açma. Padşahım, bir də heç vaxt doğru olduğuna əmin olmadığın bir iş haqqında hökm vermə”, – deyə cavab verir.
Bunlar müəllifin əsər vasitəsilə gənc oxucularına həm tövsiyələrini çatdırmaq istəyidir, həm də romanın əsil mahiyyətini düzgün qiymətləndirə bilmək üçün köməkçi vasitələrdir.
Romanın “Şahzadə II Məhmətin təhsili” bölümündə müəllif bu dəfə valideynlərə öz ismarıcını göndərir. O, şahların, sultanların, kralların mükəmməl təhsil almaları üçün öz övladlarına yaxşı müəllimlər seçdiklərini nəzərə çatdırır.
Makedoniyalı İsgəndəri xatırladaraq yazır: “O, “Dünyanın sonuna və Böyük xarici dənizə” şüarı altında müharibələrə başlayarkən təsadüfən qələbələr qazanmırdı. Aldığı təhsil, yiyələndiyi bilik və təcrübə, gördüyü tərbiyə sayəsində buna nail olurdu. Bu sahədə yaxşı müəllim, tərbiyəçi az rol oynamır. İsgəndərin müəllimi qədim yunan filosofu Aristotel idi. İsgəndər 16 yaşına qədər böyük filosofdan dərs almışdı”.
Sultan II Murad oğlu Fateh Sultan Məhmətə ləyaqətli və tanınmış alimləri müəllim seçmişdi. O cümlədən, orta əsrlərin məşhur alimlərindən Molla Ayaz, daha sonra riyaziyyat, həndəsə, təfsir, hədis, fiqh, kəlam və tarix fənləri üzrə kamil ustad Osmanlı Dövlətimüftisi və dördüncü şeyxülislamı Molla Gürani də müəllimlər arasında idi. Onlar şahzadəyə italyan, fransız, ərəb, fars, latın, yunan, İndoneziya və serb dillərini də öyrətmişdilər. Ərköyün şahzadə ancaq Molla Güraninin sevgisi və səbri hesabına ipə-sapa yatmış, onun tövsiyələri ilə mükəmməl biliklərə yiyələnmişdir. Hələ yeniyetmə vaxtlarından gizlicə Konstantinopolun fəthinin plan-layihəsini hazırlamışdı. Sonradan şahzadənin təhsili əslən Azərbaycanlı olan Ağ Şəmsəddinə tapşırılır. Romanda da qeyd edildiyi kimi, Ağ Şəmsəddinin təlimi və təsiri Fateh Sultan Məhmətin həyatında güclü dəyişikliklərə yol açmışdır. Şahzadə müəlliminin islam epistemologiyasından bəhrələndi və bu onun Konstantinopolu tutmaqla Bizans İmperiyası kimi dünya dövlətinə son qoyması kimi önəmli bir vəzifənin yerinə yetirilməsi ilə nəticələndi.
Mükəmməl təlim-tərbiyə və təhsil almasına baxmayaraq, əsərdə Fateh Sultan Məhmət obrazı bütün davranışları ilə əvvəldən axıra qədər yalnız müsbət keyfiyyətləri ifadə edən və həmin keyfiyyətlərə zidd ola biləcək heç bir əlavə hərəkətə yol verməyən obrazlardan deyil. Əksinə, Fateh Sultan Məhmət obrazı mahiyyət etibarilə bütün sahələrdə daxili ziddiyyətlərlə doludur və qadına, dosta, düşmənə münasibətdə çox vaxt fərqli ənənələrdən çıxış edir. Onun xarakteri ilə dövrün adət-ənənələri arasında qırılmaz əlaqə olmasına baxmayaraq, oxucu onu səciyyələndirən digər xüsusiyyətlərlə də qarşılaşır. Başqa bir mühüm cəhət isə bundan ibarətdir ki, müəllif öz qəhrəmanın bir fərd kimi şəxsi duyğularını çox ciddi şəkildə nəzərə alır və Fateh Sultan Məhmətin dövrün adət-ənənələrinə bağlı sabit xarakterli, konkret məqamlardan yaranan hiss və həyəcanlarını cilovlayan bir türk kişisi kimi təqdim edərək onun xarakterindəki bəzi təzadlı məqamları arxa plana atır.
“Fateh Sultan Məhmət” romanında hürufilik məsələsinə də geniş yer verilir. Əsərin dolğunluğunu və müəllifi taktiki gedişi ilə fərqləndirən məsələlərdən biri də ondan ibarətdir ki, o, yeri gəldikcə qəhrəmanlarının duyğu və düşüncələrini bədii inikasın predmetinə çevirir. Belə ki, müəllif bir məsələyə diqqət çəkir ki, bütün dövrlərdə ölkə içində – daxili münaqişələrin səbəbinin bir qisim adamların şəxsi mənafeləri naminə və ya satqınlıqları səbəbilə dövlət və xalq arasında yalan məlumatlar yayaraq qarşıdurmalar yaratdığını bir daha nəzərə çatdırır. Belə ki, Müfti Fəxrəddin obrazının dili ilə Sultana yalan məlumatlar çatdırılır ki, guya hürufilər Əmir Teymurun oğlu Miranşahın əllərini, ayaqlarını ayrı-ayrı dörd ata bağlayaraq, ata qırmanc vurmuşlar və Miranşahı Əlincə qalasında dördə parçalayaraq edam etmişlər. Bu olayda qurbanların yerini dəyişdirərək, öz uydurma planı ilə Sultanı inandırır ki, hürufilər Osmanlı dövlətinin dayaqlarını sarsıda bilərlər və beləliklə, Sultanın razılığı ilə Müfti fətva verir ki, huürufilər öldürülsün. Əsərdə hadisə belə təsvir olunur. “Saray pəncərəsindən ətrafı seyr edən Sultan bir də onu gördü ki, şəhər odlara qalanıb. Qışqırıq, fəryad, ah-nalə şəhəri lərzəyə gətirir. Əsgərlər evlərə soxulur, küçə və meydanlarda, tin-bucaqlarda əllərinə keçəni yaxalayıb torpağa sərir, qılıncla, döyüş baltaları ilə qətlə yetirirdilər.” Sultan vəzirini çağırıb “Bu işləri qansız həll etmənin bir yolu yox idimi?” – deyə soruşanda, vəzir “Yox idi”, – deyir və Sultanı inandırmağa çalışır ki, o, narahatlıq keçirməsin, çünki İslam dininin təhlükəsizliyini qorumaq üçün belə qanlı tədbirlər vacibdir. Öldürülən adamlar islamın düşmənləridir, kafirlərdir, həqiqətən yollarını azmışlardır. (Həmin gün Ədirnədə on min hürufi qətlə yetirilmişdi.)
Romanın “Hürufi xofu” bölümündə Fateh Sultan Məhmətin dini-əxlaqi keyfiyyətlərini işıqlandırmağa çalışan müəllif obrazın konkret anlarla bağlı əhval-ruhiyyəsindən asılı olaraq qərarlar qəbul etdiyindən bəhs etməyə xüsusi əhəmiyyət verir.
Romandan bir çox bölümləri nümunə göstərmək olar ki, orada Fateh Sultan Məhmətin mənəvi sarsıntılarından, duyğularına qapılaraq çıxardığı qərarlar barədə ümumi bədii məlumat verilir, onun ruhi vəziyyətinə sanballı işarələr edilir. Bəzən də qəhrəmanın düşdüyü psixoloji vəziyyət müəllifin öz sözləri ilə şərh edilir. Bu əsərdəki digər qəhrəmanlar üçün də keçərlidir.
Məsələn, tarixdən bizə məlum olan İldırım Bəyazid və Əmir Teymur arasındakı çəkişmələr, hər ikisinin məktub vasitəsilə bir-birinə göndərdiyi ismarıclar, meydanoxumalar müəllifin özünəməxsus dünyagörüşü və bədii ifadə tərzi ilə, bir az da fərqli formada təsvir edilir. Bu bölümdə Azərbaycan hökmdarı Sultan Qiyasəddin Əhməd Cəlairi, Qaraqoyunlu tayfasının başçısı Qara Yusif və digər tarixi şəxslər də yad edilir.
Fateh Sultan Məhmətin Konstantinopolu fəth etmək üçün hazırlıq dönəmlərində gecə-gündüz bilmədən düşünməsi, bəzən yenilmiş kimi görünən güzəştə getmələri, qala divarlarının, Rumeli hasarının dörd ay içərisində tikilib başa çatdırılması rəngarəng və dolğun səhnələrlə təqdim edilir. Bütün bu hazırlıqlar zamanı gələndə bizanslıların gözlərini kəlləsinə çıxarır.
Romanda Sultanın inancı tez-tez önə çıxarılır, sanki Konstantinopolun fəthi – Osmanlı imperiyasının ən uğurlu səhifəsi sayılan bu hadisə İlahi həqiqətdir və göylərin bu mərhəməti fərasət sahibi Fateh Sultan Məhmətin alın yazısı idi. Onun sahib olduğu qutlu Osmanlı şəcərəsi, uzaq keçmişə dayanan soyu, daşıdığı genin nurlu nümayəndələrinin ruhlarından aldığı güc bu imkanı ona vermişdi. Hətta Bizansla müharibəyə başlamaq ərəfəsində sevgi şeirləri yazması belə o kökdən aldığı güc, qüvvət idi ki, bu inam ona eşq mülkündən baş alıb gələn qələbəni qazandırdı. Konstantinopol hücum etməklə alınmışdı və islami qaydalarda döyüşlə alınan şəhərin yağmalanması əsgərin halal haqqı sayılırdı. Yağmalamadan sonra Fateh Sultan Məhmət şəhərə girdi və atını dünya möcüzəsi sayılan Aya Sofiyaya sürdü. Orada namaz qılıb Allaha həmd-sənalar etdikdən sonra İstanbulu öz taxtı elan etdi. O zaman Fateh Sultan Məhmət 21 yaşında idi və Məhəmməd peyğəmbərin 800 il əvvəl bir hədisdə söylədiyi fikri təsdiqləmək ona nəsib olmuşdu.
Əsərdə Uzun Həsənin oğlu Uğurlu Məhəmmədin əmisi Üveysin felinə uyub atasına qarşı üsyana qalxmasını və məğlubiyyətə uğramasını “Uğurlu Nəhəmməd üsyanı” bölümündə oxuyuruq.
Daha sonra roman hadisələrinin gedişində Ağqoyunlu-Osmanlı qarşıdurması – Malatya döyüşü, ardınca Otluqbeli döyüşü əks olunur. Osmanlı İmperatoru Fateh Sultan Məhmət və Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən arasında uzun illər müharibələr aparıldı və bu daxili çəkişmələr Avropanı sevindirirdi. Uzun Həsənin ölümündən sonra Ağqoyunlu dövləti öz yerini Səfəvilər dövlətinə verdi. Bütün bu tarixlər əsərdə bədii zənginlik və orijinallıqla verilir.
Romanın son bölümlərini Fateh Sultan Məhmətin qırx doqquz illik ömründə apardığı yürüşlərinin xronologiyası təşkil edir. Əsər tarixi roman olmasına baxmayaraq, bədii ümumiləşdirmədə müasirlik ruhu və çağdaşlığı ilə də diqqəti cəlb edir.
Müəllif: Adilə NƏZƏR filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
