Allah adı bütpərəstlərin tanrısı olan əl-İlahdan götürülmüşdürmü?!
Allah adının etimologiyası ilə əlaqədar dilçi alimlərin müxtəlif görüşləri olmuşdur. Bir qisim alimin nəzərincə,Allah adı paqanist(bütpərəst) ərəblərin tanrılarından biri olan əl-ilah adından törəmədir. Belə ki,bu fikri irəli sürən linqvistiklərə görə Allah sözünün əvvəl iki hərfi müəyyənlik artiklıdır,lah isə hər iki sözdə (Allah və əl-İlah) gizlin,böyük və.s mənaları ifadə edir.Bəsrə alimlərinə görə isə “Ləh” sözünü uca və böyük göstərmək üçün qarşısına “əlif- lam” qoyulmuş və “idğam” nəticəsində “Allah” kəlməsi yaranmışdır.
Fəqət, biz sözün quruluşuna nəzər yetirdikdə görürük ki,artikl fleksiyaya məruz qaldıqda səsdəyişimi müşahidə edilə bilməz. Yəni, əl sözündəki Ə saitinin A saiti kimi tələffüz edilməsi absurddur.
İkinci məsələ ondan ibarətdir ki, İlah sözü ümumi bir isimdir və önünə əl artiklı keçəndə nəzərdə tutulan yəni,öncədən müəyyən olunmuş Tanrı mənasını ifadə edir.Paqanist ərəblərə görə nəzərdə tutulan ilah anlayışı bütdürsə, müsəlmanların qəbul etdiyi İlah sözü də nəzərdə tutulmuş mücərrəd formalı tək tanrıdır. Məhz ona görə də Qurani-Kərimdə Allah buyurur:
İki ilah deməyin. Sizin ilahınız birdir( Nəhl surəsi (15)
Sizin ilahınız bir tək ilahdır.(Bəqərə surəsi 163)
Üçüncü məsələ ondan ibarətdir ki, paqanist və qeyri-paqanist ərəblərdə Allah anlayışı mövcud idi,lakin onlar mahiyyət(sifət) və xüsusiyyət baxımından Allaha şərik qoşurdular. Məşhur ərəb filoloqu Xəlil ibn Əhməd və məşhur alim Fəxrəddin Razinin fikrincə, ərəblərdə böyük Allah anlayışı var idi və öz tanrılarının adlarını Allah adına bənzətməyə çalışırdılar. Misal üçün əl-İlah əl-Lat,Allahın ;əl-Uzza isə “Əziz”sifətinə nisbət verilirdi.Bu da onu göstərir ki,ərəb paqanizmi də digər paqanist dinlərdə olduğu kimi vahid monoteist dinin təhrif olmuş formasıdır.
Bir digər məsələ də ondan ibarətdir ki, Allah adı ərəbmənşəli addır və islamdanöncəki dövrlərdə də Ərəbistan yarımadasında yaşayan xalqlar tərəfindən istifadə edilirdi. Misal üçün Məhəmməd peyğəmbərin(s) atasının adının Abdullah( Allahın qulu) və əmisi Əbu Ləhəbin əsl adının Əbdülüzzə( Allahın əziz sifətinin qulu) olmasını nümunə vermək olar.
Dördüncü məsələ ondan ibarətdir ki, Xəlil ibn Əhməd və Fəxrəddin Razi kimi məşhur filoloq və alimlərin nəzərincə,Allah adı törəmə isim deyildir. Razi Məfatihul-Qayb əsərində qeyd edir ki, Allah adının ilk iki hərfi əl artiklından törəyə bilməz. Belə ki, bir sözün əvvəlinə nida və xitab əlavə edildikdə,avtomatik olaraq artikl düşməsi baş verir. Əgər,Allah adının ilk iki hərfi artikl qalığıdırsa,tələffüz zamanı düşmə müşahidə edilməli və “Ya Lah” kimi səslənməli idi. Halbuki,ərəb dilçiliyində Yə hərfi(nida) Allah adı ilə birgə işlənilir və heç bir səsdüşümü baş vermir. Lakin əl-İlah sözündə əl artiklı olduğu üçün xitab zamanı artikl düşümü baş verməli və Ya ilah kimi səslənməlidir. Bu da onu göstərir ki, əl-ilah adı məhz,Allah adının artikla məruz qalmış fleksiyasıdır.
Fəxrəddin Razi yazır ki, “Allah” sözündən gəldiyi iddia edilən “İlah”ın başqa mənalarını da düşünmək olar. O bildirir ki, “İlah”ın ərəb dilindəki işlənmələrə görə başqa mənaları da var: “Sükunət (sakitlik, əmin-amanlıq, əmin-amanlıq)”. Buna görə də belə düşünmək olar ki, onun “ilahi” adlandırılmasının səbəbi “ağıl və ruhlar ancaq Onu zikr etməklə, Onu tanımaq və düşünməklə aramlıq, rahatlıq və sakitliyə nail ola bilərlər”. “Vülü”, yəni “könül vermək, rəğbət bəsləmək, daima vəsvəsə olmaq”. Bu mənaya görə, “qəlblər həmişə ona bağlı olduğundan, hər sıxıntıda Onu zikr etməkdən, Ondan kömək diləməkdən” ötrü “Allah” adlandırıldığını düşünmək olar. Bu mənaya əsasən aşağıdakıları nəzərdən keçirmək olar: Onun tanrı adlandırılmasının səbəbi, hər kəsin qorxaraq Ona sığınması və Ona sığınanları xilas etməsidir.”
Beşinci məsələ də ondan ibarətdir ki, Allah adının əsas irfani mənası hu sözünü təmsil dən (hə) hərfidir. Belə ki, Allah sözünün mənası böyük gizlin O dur və bu sözdəki hərfləri bir-bir sıradan çıxardıqda yenə məna dəyişmir. Və sondakı h hərfi III şəxsin təki olan “O” əvəzliyini ifadə edir. Sözügedən əvəzlik irfanda vəhdətül-vücud nəzəriyyəsinin təməlində duran- “Ey O kəs ki,ondan başqa o yoxdur” mənasını daşıyır.
Altıncı məsələ ondan ibarətdir ki, bir şeyi izah etmək üçün mütləq yanında təyin və ya təyinedici sözdən istifadə etmək lazımdır. Belə ki, biz Zevsin,Əl-İlahın, Veneranın,İştarın və.s tanrıların tanrı olduğunu izah etmək üçün sözün əvvəlinə tanrı və ya Allah adını əlavə edirik. Məsələn; yunan Allahı Zevs,ərəb tanrısı əl-İlah,Roma allahı Venera,Tanrı İştar və.s lakin,monoteistlərin qəbul etdiyi Allah anlayışı təyinedici olmadan belə özü-özünü təyin edərək izah edir,yəni Allah sözünün əvvəlinə Tanrı və ya Allah adını əlavə etmək leksik norma və dil məntiqi baxımından absurddur.
Allah adının başqa dillərdən götürülməsi məsələsi:
Türkiyəli alim İsmayıl Hakkı Altuntaşın nəzərincə isə bu ad ibrani mənşəli söz olmuşdur və etimologiyası Eloh sözünə dayanır. Həmçinin də Eloh sözünün kökü şumer tanrılarından olan “El” adından törəmədir.
Əgər biz Bəsrə alimləri kimi Allah adının ilk iki hərfini artikl olaraq,sözün kökünü isə “Ləh”olaraq qəbul ediriksə,o zaman bu adın El sözündən törədiyini söyləyə bilmirik. Çünki həmin artikl etimologiya və semantikada rol oynamır,sadecə sözü müəyyənləşdirmək vəzifəsini daşıyır.
Bundan əlavə biz müxtəlif yazılarda (papirus,mixi yazı və.s) Allah adının müxtəlif semantik və fonetik variantlarını -Eloah,Eloh,Alah,Alh və.s kimi flektiv dəyişiklik formasında müşahidə etmişik. Həmin sözlər arami,ibrani,ərəb və.s flektiv dillərin yazılarında mövcud idi. Dilçilik elminə görə flektiv dillərdəki sözlər dəyişikliyə məruz qaldıqda samitlər sabitləşir. Saitlər isə sözün işlənmə yerinə görə dəyişir. Biz Eloah,Eloh,Alah,Alh adlarına nəzər yetirdikdə görürük ki, Allah adı ilə səsləşən samitlər(L və H) sıra və ardıcıllıq pozulmadan sabit qalmışdır. Lakin “El” adında isə bu adlarla səsləşən cəmi bir samit səs mövcuddur,digər samit səslərə rast gəlinmədiyindən həmin adların El sözündən törədiyini söyləmək çətindir. Bundan əlavə şumerşünaslara görə tanrı El-in əsl tam adı “Elyon”dur, El isə sadecə ümumi formada mesopotamoya dillərində təyin rolunu oynayır və tanrı deməkdir. Məsələn; əksər mətnlərdə həmin tanrının adı El Elyon olaraq qeyd edilir,həmin ismin əvvəlindəki El adı təyinedicidir, Elyon isə qeyd etdiyimiz kimi xüsusi isimdir. El Elyon da tanrı Elyon mənasını ifadə edir. Həmin söz ərəb dilində “İl” kimi istifadə edilir və leksik-lüğəvi mənası ümumi isim kimi ilah yəni tanrı deməkdir. Oxucuların nəzərinə çatdırmaq lazımdır ki, İl və ilah sözləri xüsusi isim kimi deyil,ümumi isim kimi istifadə edilir. Məsələn biz ərəb tanrıları dedikdə,ordakı tanrı sözü ümumk isim qismində çıxış edir. Monoteist türklərin qəbul etdiyi xüsusi isim kimi-uca Tanrı anlayışı mənasını kəsb etmir.
Bir digər məsələ də ondan ibarətdir ki, Elyon adındakı samit səslər bizi onu söyləməyə əsas verir ki,Allah adının Elyon adından törəməsini söyləmək müşkül məsələdir. Çünki qeyd etdiyimiz kimi Elyon adındakı “Y və N” səsləri Allah adındakı samitlərin arasında mövcud deyildir.
Bir digər məsələ də ondan ibarətdir ki, mesopotamiya miflərindəki tanrı Elyon kişi idi və Aşera adlı həyat yoldaşı,eləcə də övladları(Anat,Baal,Yam,Mol və.s) mövcud idi. Müsəlmanların qəbul etdiyi Allah isə İxlas surəsində buyurulduğu kimi doğmaz,doğulmaz və əbədi olan Tanrıdır.
Məsələyə irfani yanaşdıqda isə Allah adının daxilindəki (h) hərfi bizə hərşeyi ifadə edir. Belə ki, ibrani dillərdəki Eloa(h),ərəb dilindəki Alla(h), avesta dilindəki A(hu)ra, mesopotamiyada yaşayan müxtəlif xalqların dillərindəki Ala(h) və.s dil və miflərdə rastımıza çıxan bu tip sözlərdəki “H” hərfi, irfanda “O” mənasını kəsb edir.
Determinizm və azad iradə problemi-superdeterminizm kəsişməsi
Fəlsəfə tarixində bir neçə problemi məqamlar vardır ki,günümüzdə də öz aktuallığını qoruyur. Bu problemlərin əksəriyyəti,ya cərəyanların arasındakı ziddiyyətlərdən,ya paradoksallıqdan ya da fəlsəfi axını düzgün izah edə bilməməkdən irəli gəlir. Sözügedən problematik mövzulardan biri də determinizm və azad iradə problemidir.
Determinizm cərəyanı fəlsəfədə səbəb-nəticə qanunu olaraq qəbul edilir və bu cərəyanın ilkin elementlərini biz qədim yunan filosofu Anaksaqoresin əsərlərində görürük. Lakin sonradan bu elementlər Avqustin və Dantenin süzgəcindən keçərək,Hegel tərəfindən müdafiə edilmişdir. Səbəb və nəticə qanunun əsas mahiyyəti odur ki, səbəbsiz nəticə ola bilməz və səbəblər zəncirinin sonsuz dövr etməsi mümkün deyil. Məhz,ona görə də determinizm qanunun başlanğıc nöqtəsi “ilkin səbəb” və ya “səbəblər səbəbi” olan Tanrıdır. Əgər biz bu qanunu sonsuz təsəvvür etsək,o zaman nəticənin var olma hökmünü qəti şəkildə söyləyə bilmərik. Məsələn; tutaq ki, A nəticədir ,B də onun səbəbidir. B-nin də səbəbi C dir,deməli B özü nəticədir, C-nin də səbəbiyyəti D dədir, onda belə çıxır ki, C özü də nəticədir. Göründüyü kimi,hərflər özlərindən əvvəlkinin səbəbi olsa da,özündən sonrakının nəticəsidir,yəni özləri də nəticədir. Deməli,bu hərflərin hamısı nəticə olduqları üçün,ilkin səbəbə ehtiyaclıdırlar. Qeyd etdiyimiz kimi ilkin səbəb var olmasa,nəticənin hasil olması mümkün deyil.
Orta əsr İslam filosoflarından olan Əbu Əli ibn Sinanın “Vacibül-vücud” nəzəriyyəsi də determinizm prinsipləri ilə paraleldir. Onun nəzərincə bir vacib varlıq(Allah),bir də mümkün varlıq( maddi aləm) vardır. Mümkün varlıq özü nəticədir. Əgər biz desək ki,birinci mümkün varlığın səbəbi vacib varlıqdır,artıq məsələ həll olunur. Allahın varolma hökmünü təstiq etmiş oluruq. Lakin cavab olaraq desək ki,mümkün varlığın səbəbi,mümkün varlıqdır,sual yaranır ki,bəs bu ikinci mümkün varlığın səbəbi nədir?! Əgər,yenə desək ki,mümkün varlıqdır,bu sonsuz zəncir kimi davam edəcəkdir.
Qeyd etmək lazımdır ki,Tanrı,ruh,mələk və.s kimi mücərrəd varlıqlar determinizm qanunu çərçivəsinə daxil olmurlar. Məhz,ona görə də hərşeyin səbəbinin bir mücərrəd varlıq olmasını dilə gətirmək daha ağılabatandır. Əgər,desək ki,bütün yaradılış aləminin səbəbi maddi varlıqdır, yenə burda paradoksal sonsuz zəncir problemi yaranacaq və yeni sual meydana gələcəkdir. Hərşeyin səbəbi olan maddi varlığın səbəbi nədir?!
1. Cavab versək ki, “heçlikdir”. Bu özü yalnış hökmdür. Çünki heçlik özü var olmadığı üçün varlığın səbəbi ola bilməz. Onsuz da,yoxluq deyilən bir mütləq anlayış yoxdur. Çünki yoxluq özü vardır. Deməli,varlıq aləmi daxilindədir.
2.Cavab versək ki, yaradılış aləminin səbəbi maddi varlıqdır,sual meydana çıxır ki,bəs hərşeyin səbəbi olan maddi varlığın səbəbi nədir?! Yenə,bu suallar bizi paradoksallığa aparacaqdır.
3. Cavab verilsə ki, hərşeyin səbəbi bir mücərrəd varlıqdır,yəni Allahdır. Artıq burda məsələ həll olunur. Allahın səbəbi nədir sualını vermək mümkün deyil. Çünki, birincisi ilkin səbəbin özünün səbəbi olması özü məntiqsizdir. İkincisi,qeyd etdiyimiz kimi,determinist olaraq mücərrəd varlıqlar səbəb nəticə qanununa daxil olmurlar. Üçüncüsü, maddiyyat aləmi özü nəticə olduğu üçün,onların sabit və dəyişməyən səbəbə ehtiyacları vardır. Söylədiyimiz kimi səbəb olmasa nəticə ola bilməz.
Səbəb-nəticə zəncirinin əzəli olmadığını dərk etdikdən,sonra qarşımıza belə bir problematik mövzu çıxır. İmmanuel Kantın irəli sürdüyü bir fikirə görə səbəb-nəticə zəncir formasında deyil,dairəvi formadadır.
İmmamuel Kantın bu fikrini tənqid edək:
Əxlaq məsələsinin təməl daşlarından olan Kant,Tanrının varlığını qəbul edir,lakin Tanrının mövcudluğunu sübut edən rasional əqli dəlillərə qarşı çıxırdı. Onun fikrincə,Tanrının varlığını sübut edən səbəb-nəticə zəncir formasında deyil,dairə formasındadır. Ona görə də determinizmlə Allahı sübut etmək ağılabatan deyil.
Əgər biz determinizmi dairə kimi qəbul etsək,dairə paradoksu rastımıza çıxır. Belə ki,maddi varlıqlar dairə formasında dayansalar o zaman bir-birlərindən aslı formada həm səbəb,həm də nəticə olurlar. İlkin səbəb olmadığı üçün bu formada düzülən varlıqlara hərəkət qeydə alınmır. Məsələn;
A
B D
C
1.A nəticədir və səbəbi B-dir. B özü də nəticədir, səbəbi də C-dir. C də nəticədir,səbəbi D dir. Lakin D özü də nəticədir,səbəbi də A dır. Göründüyü kimi hansı hərfin ilkin səbəb olduğunu anlamaq mümkün deyil və bu hərflərin yerində hər hansısa maddi cisim olsaydı hərəkət baş verməyəcəkdi.
2.Təsəvvür edək ki, 100 metr qaçış yarışında 4 idmançı iştirak edir. 1-ci idmançıya deyirik ki,2-ci qaçmasa,qaçma! 2-ci idmançıya deyirik ki,3-cü qaçmasa sən qaçma,3-ə deyirik ki,4 qaçmasa sən qaçma,4-ə də deyirik ki,1-ci idmançı qalmasa start götürmə. Hamısı bir-birindən aslı olduqları üçün hərəkət baş verməyəcəkdir.
Determinizm anlaşının problemsiz olduğunu izah etdik. Və bu cərəyanın tutarlılığını real həyatda və kainatda müşahidə edərək stabilləşdirə bilərik. Belə ki,kainatın əvvəlinin və sonunun olacağını,əvvəlində entropiyanın aşağı olmasını,sonunda isə entropiyanın çoxalacağını səbəb -nəticə ilə müşahidə edə bilirik. Və ya göydən gələn meteoridin Yerə düşüb,düşməyəcəyini,yaxud da 10 min il əvvəl atmosfer qatından keçən göy cisminin, yenidən 2030-cu illərdə keçəcəyini determinizm nizamı ilə müşahidə edirik. Sual yaranır bəs kosmosdakı cisimlərin xaotik hərəkəti də nizam daxilindədirmi?! Yoxsa, göy cisimləri azad iradə ilə hərəkət edirlər?!
Azad iradə məsələsi və superdeterminizm
Azad iradə barəsində ilk dəfə fəlsəfədə Afrodisialı Aleksandrın əsərlərindən məlumat əldə edirik. Bu anlayışa görə insam etdiyi hər əməlinə görə özü özülüyündə məsuliyyət daşıyır. Heç bir təsir altında qalmadan istədiyi məsələləri ya qəbul edib,ya da inkar edə bilər. Dinimizə görə cəbrilik cərəyanı istinsa olmaq şərti ilə azad iradə qəbul edilir. Sadecə,müəyyən çərçivə daxilində məqbul sayılır. Əgər,insan həmin çərçivəni aşsa,digər insanların iradə azadlığını əllərindən almış olur.
Bilinənin əksinə,azad iradə anlayışını tapdalayan axın determinizm deyil,fatalizm və superdeterminizmdir.
Fatalizm ideyası tale və qismətə bağlılıqdır. Belə ki,bu cərəyana görə hərşeyin yaşam tərzi əvvəlcədən təyin edilmişdir. Məhz,ona görə də insanda azad iradə yoxdur. Bu fikir,bizə görə olduqca səfsətədir. Əgər Tanrı insanın yaşam tərzini əvvəldən planlaşdırıbsa,o zaman edilən hər-hansısa bir səhvdə səbəbkar kimdir?!
Əgər, bir terrorist məsum insanları qətl edərək,ölüm hökmünə məhkum edilsə, həmin terroristə bu hökmü vermək absurddur. Çünki fatalizmə görə onun qatil olması,əvvəlcədən qismətində yazılmışdır. O zaman günahkar əstəğfürullah Allah çıxır. Və yaxud bir qatilin öldükdən sonra cəhənnəmə getməsi absurddur. Çünki fatalizmə görə yenə həmin şəxsin qatil olmasının və eyni zamanda cəhənnəmə getməsinin səbəbi alın yazısıdır. Bu vəziyyətdə də Allah həmin insanı mühakimə edə bilməz. Çünki alın yazısını fatalizmə görə O yazıb. Bu məsələlərə görə də fatalizm Allahın ədalətli olmaq mahiyyəti ilə ziddiyyətlilik təşkil edir.
Determinizmdə isə bu tip absurd məsələlərə yer yoxdur. Lakin insan özü də müəyyən nizam-intizam çərçivəsi daxilindədir. Onun azad seçimi də çərçivə daxilində keçərlidir. Məsələn; insanın acmaq hissi azad iradədən aslı deyil. Nizam-intizam qanunu daxilindədir,çünki orqanizm qida tələb edir. Ancaq insan hansı qida ilə (karbohidrat,zülal,yağ və.s)özünü doyuracağını özü seçə bilər.
Superdeterminizm kvant mexanikasının fizikada inqlab etməsindən sonra ortaya atılmış ideyadır. Bu ideyaya görə kainatdakı xaotik hərəkət belə nizam daxilindədir və kainatda azad iradə anlayışı yoxdur. Determinizmin üst səviyyəsi olan superdeterminizm təsadüf,kortəbiilik kimi anlayışları,eləcə də azad iradəni inkar edərək üstün bir vahid nizam anlayışını irəli sürmüşdür.
Ümumi nəticə olaraq bu qənaətə gələ bilərik ki,azad iradə anlayışı determinizm yəni səbəb-nəticə qanunu ilə deyil,fatalizm və superdeterminizmlə ziddiyyətlilik təşkil edir.
İnsan bəzən öz xətalarının qarşılığını canı bahasına ödəyir. Bəzən elə bir səhv edir ki, həmin səhvin ucbatından ailəsini və yaxınlarını itirir. Lakin elə insanlar da var ki, hər şeyin dərinliyinə gedə-gedə xəta dənizində boğulub batırlar. Və bu səhvin qarşılığını ağılları ilə ödəyirlər. Bəli, mən elə bir dahi şəxs tanıyıram ki,O öz dahiyanə icadının güdazına getdi. Biz onu evində, ağlını itirmiş vəziyyətdə- dəli olmuş halda tapdıq. Bu dəli dahi mənim yaxın dostlarımdan olan Andreasdır.
Andreası tanıdığım ilk gündən içimdə bir hiss var idi ki,bu adam hər şeyin dərinliyinə gedən biridir. Hər şeydə nəticə axtaran,hər şeyin səbəbinin olmasını iddia edən insandır. O,həmişə deyirdi ki, “səbəb olmasa nəticə də olmaz. Əgər bir insan pisdirsə,deməli onun pis olmasının səbəbi var. Heç kəs durduq yerdə pislik bataqlığında batmaz,onu kimlərsə,nələrsə o bataqlığa sürükləyir. Lakin kim sürükləyir,necə sürükləyir bunu bilmirik.”
Belə fəlsəfi düşüncəsi olan birisi öz gəncliyini hərşeyin səbəbini axtarmaqla hədər etdi. Və nəticədə elə bir aparat icad etdi ki,kaş onu icad etməmiş olardı.
İsti yay axşamı idi. Skamiyada oturub Markos mən və Andreas söhbət edirdik. Hava o qədər isti idi ki,kürəyimizdən axan tər ,sanki köynəyimizi soyuq su ilə yumuşdu. Əlimi köynəyimə vurdum, gördüm ki,suyun içindəyəm. Və uşaqlara dedim ki,hər dəfə bu skamiyada tərli-tərli oturub,oynayan uşaqlara baxanda sanki öz uşaqlığıma qayıdıram. Mən balaca olanda bu uşaqlar kimi qaçıb-oynayırdım tər içində olurdum. Anam gəlib paltarımı dəyişirdi,ya da kürəyimə quru əski parçası qoyurdu.
Bir anlıq nostajik hislər yaşadım və bu məni xoşbəxt edirdi. Andreas mənə dedi ki,nostajik hislərin səni bir anlıq xoşbəxt etməsi normal haldır.İnsan nostajik hislər yaşadığı yerdə rahat olur. Çünki uşaqlığı yadlarına düşür. Uşaqlıq illərində heçnəyi ağlın kəsmir,dünyanın problemini görə bilmirsən. Ona görə də o dövrlərdə xoşbəxt olursan. Və böyüyəndə problemlərlə kəllə-kəlləyə gələndə uşaqlığını yerdə,göydə axtarırsan.
Markos, Andreasa dedi ki,qardaşımsan bəsdi də hərşeydə niyə səbəb axtarırsan ki? bir gün bu səbəb axtarışın səni dəli edəcək.
Andreas: Qardaş, hərşeyin səbəbi olmalıdı da səbəbi bilmək lazımdı ki,problemləri həll edə biləsən. Dərdinə dəva olmaq üçün dərdinin səbəbini bilməyin vacibdir.
Markos: Sənin gələcəkdə dəli olacağının səbəbi elə hərşeydə səbəb axtarmağın olacaq. Bəsdir də,imkan ver gizlin elə gizlin olaraq qalsın. Sənə lazımdı camaatın daxili psixologiyası,nə bilim səbəbi filan?!
Andreas əsəbləşdi və üzünü çevirib çıxıb getdi. Hərşey o gecədən sonra başladı. Kaş yaşanmazdı o gecə. Kaş birlikdə oturub söhbət etməzdik. Onu əsəbləşdirməzdik.
O əsəbi halda evinə getdi. Soyuq su ilə başını yudu,isti çay dəmləyib içdi. Və ağlında olanları bir yerə qeyd elədi. Sən demə onun ağlında olanlar hərşeyin səbəbini açıb tökən bir icadın proyekti idi. O gecə Andreas tarixdə misli bərabəri olmayan bir icadın təməlini qoydu. Təxminən bir neçə həftə sonra icadı tamamlandı. İcadının adı deteraktius idi. Deteraktiusun mahiyyəti ondan ibarət idi ki,bir insanın DNT-sini və düşüncəsini kopyalayıb reallıqları açıb- tökə bilirdi. Reallıqları açıb-tökən bu alət hərşeyin səbəbini rahatlıqla söyləyirdi. Kiçik aparat idi,Andres onu boynuna taxırdı. Hər dəfə yeni düşüncəli insan görəndə sarı rəngli işıq ilə həmin adamı başdan ayağa darayırdı.
Deteraktiusla tanışlıq.
Saat 8:30 idi. Hamı yuxulu-yuxulu işə gəlirdi. Mən isə işə gecikmişdim. Tələsik paltarımı geyinib,həyat yoldaşımın üzündən öpüb evdən çıxdım. Avtobusa sarı qaçdım,tələsik tez mindim. Yolda gedərdən növbəti dayanacaqda iş yoldaşlarım Karl və İohannı gördüm onlar da avtobusa tələsik mindilər. Onlar da gecikmişdi. Salamlaşdıq. Və həmişəki kimi dərdləşməyə başladıq. Karldan soruşdum ki, sənin o qız məsələn nə oldu? Həll edə bildinmi?
Karl başını aşağı salaraq dedi: Yox,həll edə bilmirəm. Bilmirəm nə edim ki,bu qız məni sevsin. Rəfiqələri deyir ki, O, özünə uyğun tipdə bir insan axtarır,onu sevə biləcək,onu sonsuz dəyər verə biləcək birisi. Məgər mən balqabağam nəyəm? Bütün,şəhər bilir onun sevgisindən necə divanə olduğumu. And olsun Allaha ki,gecələr onun qapısının önünə ürək şəklində gül çələngi düzürəm. Səhər gəlib görürəm ki, gülləri tapalayır,dağıdır. Bir o qalıb ki,ürəyimi çıxardım verim ona,inan Allaha onu da edərəm.
Karlın bu sözləri məni çox kövrəltdi. Əlimi çiyninə qoydum,dedim ki,düzələr inşallah. Allah böyükdür,O qız sənə qismət olmasa belə,sənə layiq olanı qismət edər. Allah qəlbləri görəndir. Bu sözlərim Karlı biraz rahatlatdı. Amma, İohannı rahatlatmadı. İohann da eşq dərdi çəkirdi. Lakin Karlın sevgisindən fərqli olaraq İohann öz sevdiyi qadını Tanrı səviyyəsinə qaldırmışdı,az qalmışdı ki,ona səcdə edə,ona Tanrım deyə. İohann sözümü kəsdi. Dedi ki,zəhləm gedir də sevdiyim qıza başqa birisininin alternativ gətirilməsindən . Mənim qismətim bu qızdır. Əgər qovuşmağımızda xeyir yoxdusa,Allahdan istəyirəm ki,xeyirli eləsin. Əgər qovuşmağımıza şans yoxdursa,Allahdan istəyirəm ki,şans yaratsın.Əgər o qız qismətimdə yoxdursa,Tanrı onu qismətimə yazsın. Çünki mənim sevdiyim qız Allahın cəlal və təcəllasıdır,hətta ona Allah belə deyə bilərəm. Çünki o Allah kimi gözəldir. İohanna dedim ki,sevgilin Allah kimi gözəl ola bilər. Amma Allah kimi mərhəmətli deyil. İşi-gücü sənə zülm çəkdirməkdi.
İohann dedi ki, onun çəkdirdiyi zülüm, mənə şirin şərbət içmək kimi birşeydir.
Daha heçnə demədim. Eşq sarmaşığı artıq onun ürəyinə sarılmışdı. Nəhayət sonuncu dayanacağa çatdıq. Avtobusdan düşüb, iş yerimizə doğru qaçdıq. Axır ki,gəlib sənaye laboratoriyasına çatdıq. Şükür ki,müdir bizi nə soruşub,nə də görüb. Tez bazar laboratoriya xalatlarımızı geyindik və işə atıldıq. Günorta yeməyinə qədər ağır radiasiya altında işlədik.
Saat 12:50 olanda laboratoriyada zəng çalırdı. Artıq yemək vaxtı idi. Xalatımızı çıxarıb yeməkxanaya getdik. Orda Andreas və Markosu gördüm. Yaxınlaşıb, görüşdüm. Andreasa dedim ki,bu boynundakı nədir? Andreas dedi; bu yeni icadımdır. Bu icad vasitəsi ilə hər nəticənin səbəbini bilmək olur. Yadında idi bir neçə həftə əvvəl əsəbi halda evə getdim haa, bax o gündən bunun üstündə işləyirəm.
Andreas başından keçən hər şeyi Markosla mənə danışdı. O bu alətin xüsusiyyətlərini sadaladıqca onun gələcəkdə böyük bir dahi olduğu gözümün önünə gəlirdi.Lakin Markos, Andreasın uğuruna mənimlə eyni prizmadan baxmırdı.
Markos: Əşi… çıxart o boynundakı dəmir yığınını,sənə camaat lazımdı?
Onun bu sözləri məni nəsə şübhələndirirdi. Axı niyə Markos öz dostunun icadını qəbul eləmək istəmirdi?! maraqlıdır. Birdən deteraktiusdan sarı rəngli bir işıq Markosla məni başdan-ayağa daradı. Andreas dedi ki,deyəsən o sizin DNT lərinizi kopyaladı. Bunu eşidən Markos deteraktiusu sındırmaq istədi,lakin Andreas kənara çəkildi və Markosu itələdi. Savaşmasınlar deyə onları ayırdım. Andreasl çölə çıxartdım. Siqaret verdim ki,çəksin və rahatlasın. Karl və İohann da yanımıza gəldi. Onu sakitləşdirdik. Bu ərəfədə deteraktius kataloqlanmamış iki DNT-ni yəni Karl və İohanı kopyaladı. İkisi də mat-məətəl bir-birlərinə baxdılar. Vəziyyətin nə yerdə olduğunu başa saldım və onları deteraktiusla tanış elədim. Onlar Andreası qucaqladılar və dedilər ki,sən həqiqətən də böyük adamsan,dostum. İohann zarafatca dedi ki, bir dənə də sevgi iksirindən,dərmanından hazırlasaydın sevdiyimiz qadınlara verərdik,bizi sevərdilər. İohannın bu zarafatından sonra kefimiz müsbətə doğru dəyişdi. Əhvalımız gümrah halda işə geri döndük. Sən demə müdir bizi gözləyirmiş.Əsas da Andreası. Müdir hamımızı otağına çağırdı və bizi tənbeh eləməyə başladı. O , Andreasın icadından və bizim işə gecikməyimizdən xəbərdar idi,yəqin kimsə xəbərçilik etmişdi. Müdir əsəbi halda üzünü bizə tutaraq qışqırdı; siz hamınız qudurmusunuz ə, işə gecikirsiniz,işləmirsiniz. Hələ buna bax, guya nəsə icad edib,təpənə dəysin icadın. Guya məndən ağıllısan da sən eləmi?! Bəlkə özünüzü ağıllı apara-apara oğurluq edirsiniz,yeni gələnlərdən rüşvət alırsınız hə? Sizdən şikayətlər var özünüzü yığışdırın! Xəbəriniz varmı? Laboratoriyadan 28 ədəd kolba, 5 ədəd natrium, 2 balon sulfat,1 butulka da xlorid turşusu oğurlanıb? Siz etmisiz ə bunu?
Müdirə dedim ki, vallah biz etməmişik. Məsələdən xəbərimiz yoxdur heç. Vəziyyətin gərgin vaxtında deteraktius müdiri başdan-ayağa daradı. Nə yaxşı ki,Andreas ağıllı iş görərək,deteraktiusun işığının gücünü azaltmışdı. Müdir deteraktius tərəfindən kopyalandığını bilmədi. Bizi danladıqdan sonra çölə çıxartdı. Laboratoriyaya geri döndük. Gecəyə qədər işlədik.
Andreasın xətası
İşdən çıxıb evə gedirdik. Hərkəslə sağollaşdıq. Andreas mənimlə biryerdə evə getmək qərarına gəldi. Dayanacağa doğru gedərdək deteraktius barədə söhbətlər edirik.Ondan soruşdum ki,təqribən deteraktius nə qədər insanı kopyalaya bilər ki?
Andreas dedi:1.717.273 nəfər kopyala bilir,lakin bu günə qədər cəmi 100 nəfər kopyalayıb.
Ağlımda bir şey taxılıb almışdı. Görəsən bu alət hərşeyi necə bilirdi? Ondan soruşdum ki,bəs kopyalayandan sonra nə olur ki? Hərşeyin səbəbini necə bilirsən?
Andreas deteraktiusun kənarını çevirib göstərdi ki,burda sensor var onun üstünə toxunursan və kim sənə maraqlıdı onun adını deyirsən,aparat da sənə hərşeyi deyir.
Həqiqətən,onun zəkasına heyran qalmışdım. Bu yaşda belə bir gəncin qeyri-adi aparat icad etməsi dahiliyin əlaməti idi. Söhbətimiz o qədər şirin gedirdi ki, avtobusun haçan gəldiyini fərq etmədik. Avtobusa mindik. Arxa yerlərdən birində əyləşdik. Dayanacağa qədər yüngülvarı mürgülədik. Məhəlləmizə çatan kimi Andreası oyatdım. Avtobusdan düşdük. Yolda Andreas mənə dedi ki,gedim görüm deteraktius başımıza gələnlər barədə nə deyəcək?
Ona xeyir dua arzularım. Evinə yola saldım getdi. Kaş ki, başını qatardım,icazə verməzdim evə getməyinə…
Andreas evə çatan kimi deteraktiusu işə saldı. Kənarındakı sensora toxundu və icadı süni intellekt vasitəsi ilə danışmağa başladı.
Mənim yaradıcım,Andreas. Sən məni bütün müşkülləri aşkar etmək üçün,hər şeyin səbəbini bilmək üçün yaratdın. Yadda saxla ki,Allah da özünü aşkar etmək üçün insanları yaratdı. Mənim yaradıcım sən olduğun kimi,sənin də yaradıcın səbəblər səbəbi olan Allahdır. Hər nəticə vahid bir səbəbdə dayanmalıdır ki, mən nətirəcələr barədə məlumat verə bilim.
Andreas birinci öz müdirinin niyə belə aqressiv olduğunu soruşdu.
Deteraktius: Yaradıcım,sənin müdirin sizi şərləmək istəyirdi,öz etdiyi günahları sizin üstünüzə atmağa çalışırdı. Əsl oğurluq edən,əsl rüşvətxor adam sizin müdirinizdir. Laboratoriyadan ləvazimatları oğurlayan,təzə işçilərdən rüşvət alan da odur. Bunu etməyinin səbəbi isə öz sevgilisinə dəm-dəzgahlı hədiyyələr almaqdır. Kimsənin bədbəxtliyi üstündə özünə xoşbəxtlik qurur. Sənin dostun Karlın sevdiyi qız sizin müdirin sevgilisidir. Karl kasıb olduğuna görə qız ona meyil etmirdi. O qız rəfiqələrinin tərif etdiyi kimi onu həqiqətən sevən birisini deyil, pullu imkanlı bir kişini axtarırdı.
Anreas bunları eşidəndə qulaqlarına inana bilmədi. Gözləri bərəldi,gözünün içi qızardı.
Yumruğunu sıxıb stolun üstünə çırpdı. Bir müdirin bu qədər alçaq olacağını ağlına gətirməzdi. Karla isə yazığı gəlirdi. Təmiz qəlb ilə sevdiyi qız,sən demə pul ovçusu imiş.
Deteraktius sözlərinə davam elədi. Müdiriniz ilə Karlın sevdiyi qız arasındakı əlaqənin səbəbi isə Markosdur. Markos müdirin sağ əlidir. Və Karlın sevdiyi qız ilə qonşudur. Bir gün müdiriniz Markosun evinə gələndə o qızı görür və bəyənir. Karlın o qızı sevdiyini bilə-bilə müdirlə qızın arasını Markos düzəldir. Markosun məni məhv eləməyinin səbəbi də öz günahlarının üzə çıxmağından qorxması idi. Eyni zamanda onu da deyim ki, dostlarının gecikməyini müdirə xəbərləyən də elə Markosdur. Onun bu cür satqın olmağının səbəbi isə müdirdən əlavə pul alması idi. Hər yaltaqlığa və xainliyə görə müdirinizdən külli miqdarda pul alırdı.
İohannın pis vəziyyətdə olmasının günahkarı isə özüdür. Allah onu müstəqil varlıq olaraq yaradıb. O isə özünü bir qadının köləsi edib. Olmaz belə. İohannın öz sevdiyinə qovuşmamasının səbəbi də özüdür. Bir insana layiq olduğundan çox dəyər verdikdə, o insan səni sevməz. Əksinə sənə yuxarıdan aşağı baxar. Sonsuz dəyər yalnız Allaha aiddir. Çünki Allaha nə qədər dəyər versən, o qədər də səni sevər. Əgər İohann bu düşüncəsiz sevgidən əl çəkməsə qorxuram ki,Allah onun sevdiyini əlindən alar. Onda görəcək ki,Allah onu sevgilisiz necə yaşadır.
Andreas,mən səni də kopyaladım. Sənin başına gələn bu bəlaların səbəbi müxtəlifdir. Yadda saxla ki, yan yörəndə olan bəlaların sənə tuş gəlməsi Allahın nemətidir. Öz ibadətlərinə və əməllərinə biganə yanaşdığına görə bəlalar nazil olur. Allah istəmir ki,onun dərgahından uzaq olasan. Ona görə belə alçaq adamlarla bəla göndərir ki,özünə çəki düzən verəsən,həyatını nizama salasan. Bunu bil ki, bu dünyada hər şey nizam-intizamla işləyir. Ağzından çıxan hər kəlimə həyatına müsbət ,ya da mənfi təsir edə bilər. Mən cəmi 100 nəfəri kopyalamışam və sənə bir neçə insan barədə məlumat verdim. Çox güman ki,bir neçə insanın iç üzünü gördüyün üçün özünü yaxşı hiss etmirsən. Təsəvvür elə, mən 100 nəfəri aşkar eləsəydim nə olacaqdı. Hətta,bir anlıq təsəvvür elə, 1 milyonun hamısını kopyaladım. Həzm edə bilərdinmi belə həqiqətləri?
Deteraktius həqiqətləri dilə gətirirdi. Çox təəssüf ki,Andreas artıq öz icadının,onun barəsində nə dediyini bilmədi. Çünki artıq o, ağlını itirmişdi. Bəlkə də onun ağlının itməsini Allah istədi. Çünki bir insan əgər həqiqətləri bilsə,gərək digər insnaları doğruluğa dəvət etsin,onları maarifləndirsin.Bu iş də çətin işdir. Güclü psixologiya və dözüm lazımdır. Ona görə də Allah peyğəmbərlərə güclü dözümlülük və iradə vermişdi. Bəlkə də Allah, Andreası sevdiyinə görə, onu bu yüklə yükləmək istəmədi və dəli olmasına razı oldu. Çünki dəli insanın üstündən bütün hökmlər götürülür. Bu məsələ barədə dəqiq məlumat verə bilməyəcəyəm. Doğru məlumatı deteraktius verər,lakin artıq onun da fəaliyyəti dayanıb. Ancaq,bir şeyi dəqiq bilirəm ki,mənim Andreasla tanış olmağımın və onun xəta edib dəli olmağının səbəbi gələcəkdə, onun adına hekayələr və rəvayətlər danışmağım olacaqdır. Və o gün yaşanır. Bu hekayəni oxuyan hər bir oxucu bilir ki, insanların iç üzlərinin xain və bərbad olması,mənim dostumu dəli etmişdi. Bəlkə də dahi dostumun dəli olması barədə danışdığım bu hekayə,ədəbiyyata yeni mövzu və yeni cərəyanın yaranmasına da səbəb olacaqdı..
SƏNSİZLİK Bəxtimlə saçımın rənginin yeri, Baxıb görürsənmi necə dəyişib. Saçlarım ağarıb, qarlı dağ kimi, Bəxtimin üstünə kömür çəkilib.
Gözünün çəkdiyi yollarda səni, Gözləyib,gözləyib axır qocaldım. Şeir bağçasında bitən gülləri, Kökündən pozaraq qırıb,qopardım.
Bir ayaq saxlayıb, misramı dinlə, Görginən dərdindən necə ah çəkir. Hər gecə barmağım sətir bağına, Ayrılıq gülünü qələmlə əkir.
Yuxumun gözünün önündən heç vaxt, Kənara çəkilib dayanmadın,sən Yuxumda tutduğum zərif əlləri, Bu gözəl həyatda tutanmadım,mən
TANIŞ OLDUĞUMUZ GÜN “Siz” ilə başlayır ilkin tanışlıq Sonra fırlanıb “sən”ə çevrilir. Bir neçə mehriban söhbətdən sonra Baxıb görürsən ki,qəlbin sevinir. Daha sonra gülüm deyə xitab edirsən, “Ömrüm”, “çiçəyim”‘,”sevgilim deyirsən”, Saatın əqrəbləri ötüşdükcə sən, Baxıb görürsən ki,onu sevirsən. İstəmirsən zaman tez gəlib keçsin Tez əriyib sönən şama bənzəsin İstəyirsən zamanı saxlayasan Möhkəm bir səslə üstünə qışqırasan!
Hara qaçıb gedirsən ay zaman, İzin ver sevgilimin üzünə Doya doya mən baxam.
Zaman öz səhvini başa düşəndə Saatın əqrəbin dala fırlayır. Bir anlıq gedirsən uzaq keçmişə. Baxıb görürsən ki,bir gözəl uzaqdan sənə baxır.
İlk görüş öncəsi fikirləşirsən, Sözlərin üstündə sən məşq edirsən. Cümlələr növbələşir onun tərifini vermək üçün. Ürəyin hazırlaşır onun ürəyini sevmək üçün. Amma onu görən vaxtı, sanki ağzına qıfıl vurulur. Əllərin əsir,dizin titrəyir, Baxıb görürsən ki,dilin tutulur. Sanki bir müqavilə imzalanıb aranızda, Hər görüşəndə qarşılıqlı susacağınıza aid. Sanki bir müqavilə imzalanıb aranızda, Lal olub bir-birinizə baxacağınıza aid…
HARDASAN? Bilmirəm mən səni harada tapım Güllərin arasındasanmı? Yoxsa mələklər kimi qeyb olmusanmı? Bəlkə göylərə qalxmısan? Axı ulduzların arasına da baxdım Oralarda yoxsan Bəlkə yerin altına enmisən? Axı ağac kötüyü olub torpağa batdım Yenə də səni tapmadım. Bəlkə qəlbimin bir küncündə yatmısan Oyandırmaq istəmədim səni amma, Narahat idim. Qəlbimin hər tin-bucağına baxdım Yenə səni tapammadım. Bəlkə də dəryalara qərq olmusan, Hər dalğanı qaldırıb altına baxdım, Səni tapmadım ki,tapmadım. Getdiyin hər yerə nişanə qoyursan, Amma,yenə heç yerdə yoxsan. Bəlkə keçmişdə ilişib qalmısan, Şəkillərimizin canlı olduğu vaxtlarda Bəlkə gələcək günlərə gedib çıxmısan, Bəlkə sən mənim daxilimdən mənə baxırsan, Bəlkə xaricimdə durub,məni qoruyan qaraçuxamsan? Bəlkə tanış olduğumuz gündəsən Qarşılıqlı susduğumuz zamandasan Tapa bilmirəm sən hardasan Ola bilsin gözümün önündəsən Səni görə bilmirəm O qədər işıq paylayırsan ki, Səni yalın gözlə seçə bilmirəm.
SEVGİ Sevginin əvvəli: Lalə yanağından ötrü ölürəm Xoş ətir paylayan çiçəksən sanki. Hara baxıramsa səni görürəm, Burnumda oturan eynəksən sanki.
Sevginin sonu: İndi o eynəyi çıxarmağın vaxtıdır İndi o gülləri qoparmağın vaxtıdır. Daha mən gedirəm başqasını sevməyə, Bəlkə də indi ayrılmağın vaxtıdır.
Bəlkə bir ilham idim,gəldim ağlına Sonra yaddan çıxıb,ayrılıb getdim. Bəlkə bir əbrəşdim qondum çiyninə Son dəfə qanad çalıb,çırpınıb getdim Bəlkə bir səhv idim gəldim həyatına Boş ümidlərlə səni ,çaşdırıb getdim. Bəlkə bir həqiqət idi səni tanımağım, Sənin timsalında eşqi ,tanıyıb getdim
Daha neynirsən məni? Səni səndən çox istəyənin var. Daha neynirsən sən məni? Sənin Allah kimi bir sevgilin var.
İstəyirsən unut istəyirsən unutma Mən səndən heçvaxt incimərəm amma Unutmaq nədir ki? ayrılığın yanında Guya nolacaq ki,adam unudar da unudular da
AYRILIQ Gecələr eşqindən yata bilmirəm, Hər ötən gecəmi əhya etmisən. Gah ümid vermisən,gah ağlatmısan. Qəlbimi oyuncaq əşya etmisən
Ayrılıb gedəndən,o gündən bəri, Şeirdən alıram sənin ətrini, Misrada ah çəkib, fəryad edirəm Oxuyub duymursan mənim səsimi.
Səni heç sevməyən biganəni sən, Xosrov Pərviz kimi sultan edərsən. Sənə aşiq olan divanəni sən, Bəxbəxt Fərhad kimi viran edərsən
SƏNİ TANIMADIM Elə zənn etmə ki,bekar insanam, Dərdini çəkməklə yaman məşğulam. Bir sual vardı ki,cavabsız qalıb, Bilmirəm mən sənə niyə vurğunam?!
Sənin mənə qarşı olan hislərin, Həllin bilmədiyim misaldı sanki. Soyuq məhəbbətin,soyuq ürəyin, Buzlaqlar diyarı şimaldı sanki.
Məni yarı yolda atıb getməyin, Sanki batil olmuş oruc kimidi. Səni hər zaman arzu etməyim, Allaha açılan ovuc kimidi.
Artıq sənin mənə geri dönməyin, Tərsinə yozduğum yuxuya bənzər. Gah səmimiyyətin,gah bədbinliyin, Əhvalın dəyişən buluda bənzər.
HƏYATIM İndi bir taksiyə minib gedirəm Düz üç il əvvələ məni aparır. Tanış olduğmuz ilə,həmin dəyqəyə, Sənə vurulduğum günə qaytarır.
Müqəddəs sevginin nəhəng dəryasın, Sən mənə həmişə qram etmisən. Allahın müstəhəb etdiyi eşqi, Sən mənə əbədi haram etmisən.
Dəniz gözlərinin buzlu baxışı, Məhəbbətlə yanan qəlbi dondurur. Soyumuş qəlbimin isti fəryadı, Gözləri qızardıb, yaşla doldurur.
VAR Ey bülbüli-yar fəxr eləmə ki, çəmənin var. Fəxr eylə ki,sən qəlbdə uca vətənin var.
Səhra mehi düta edər ol qəddi-nihalı, Təzim edərəm mən, sənə bil baş əyənin var.
Bir qətrə nur üçün gecə, ay həsrəti çəkdi, İşraqi-cəmalın üçün ol qəm çəkənin var.
Qafil ki, məni boğdu məlamət dənizində, Ol tənələr içrə səni qəlbən sevənin var.
Xəttat dedi yar,ölmək üçün sərfəliyəm mən Şükr eylə gülüm bax sənin üçün ölənin var.
Fəlsəfədə elə bir yol var ki, “mən”dən qeyri-psixoloji mənada danışmaq olar və danışılmalıdır. (Lüdviq Vitqenştayn)
Böyük avstriya filosofu Vitqenştayn fəlsəfədəki mən anlayışını psixoloji deyil,qeyri-psixoloji mənada izah edildiyini qeyd edir. Fəlsəfədəki “mən” olduqca bəsit anlayışdır. Belə ki, insan zat,mahiyyət və varlığın cəm olduğu mürəkkəb quruluşdan ibarətdir. Varlıq anlayışı mücərrəd və maddi olmaq üzrə iki yerə bölünür. Bu dünya özü 3 ölçülü(en,uzun,hündürlük) maddi sistem olduğu üçün,insanın varlığı cisim formasında maddi olaraq yaradılmışdır. Məad anlayına görə isə ölümdən sonrakı həyat(bərzəx aləmi) mücərrəd olduğu üçün insanın varlığı mücərrəd aləmə uyğun formada mücərrəd olaraq yaradılacaqdır. Mahiyyət anlayışı isə insanın sonradan qazandığı bir məfhumdur. Yaxşı olmaq,pislik etmək,əxlaqlı,əxlaqsız və.s anlayışlar varlığın deyil,mahiyyətin xüsusiyyətləridir. Qeyd olunan bu iki fikirdə mən anlayışını tapmaq qeyri-mümkündür. Ona görə də əksər irfan alimləri və filosoflar mən-i zatda axtarmağın tərəfdarıdırlar. Amerikan transsendentalizminin banilərindən olan Ralf Emerson söyləyir ki, “Mən” insanla Allah arasında,qeyri-mən isə təbiətlə Allah arasında bağlılıq yaradan bir anlayışdır. Emerson bu fikri Molla Sədranın hikmətil-mütəaliyyə fəlsəfəsinə uyğun olaraq qeyd edir. Belə ki,həm Sədra,həm də irfan əhlinə görə vəhdətül-vücud anlayışı vardır ki,bu anlayışa görə kainatda Allahdan başqa heçbir varlıq yoxdur,bütün gözlə görünən məfhumların hamısı Allahın cəlal və təcəllasından ibadətdir. Özü özlüyündə bütün varlıqlar “heç” dir və Emersonun da dediyi kimi insan “mən” vasitəsi ilə Allaha bağlanır. İrfana görə insan bədənindəki ruh Allahın müqəddəs ruhunun bir parçasıdır,varlıq isə bu dünyaya uyğun formada yaradılmış maddi anlayışdır,deməli “mən” mahiyyət kimi sonradan formalaşmayan, əvvəldən xəlq olmuş bir məfhumun içində olmalıdır ki,bu məfhuma biz zat deyirik. Lakin vəhdətül-vücud qeyd edir ki, Kainatda Tanrıdan başqa heçbir varlıq yoxdur, varlıqların hamısı təcəlladır. O zaman “mən” anlayışı təcəlla və Allah arasındamı əlaqə yaradır?! Ümumiyyətlə, insan deyə bir həqiqət varmı? Təcəlla bir güzgüdən çıxan işıq rolunu oynadığına görə insan damı qeyri-real bir illuziyadır?!
Bu tip sualların cavabını XX əsrdə elmdə inqlab edən kvant fizikasında tapırıq. Belə ki, Fizika alimi olan Hayzenberqə görə cismin sürət və məkanını eyni anda hesablaya bilmək mümkün deyil. Çünki fotonları və momentumu eyni anda müxtəlif yerlərdə mövcud ola da bilər,olmaya da bilər. Kvant fizikası bu məsələyə Hayzenberq ehtimallılığı adını vermişdir. Bu ehtimallılıq şərq fəlsəfəsindəki mümkün əl-vücud anlayışı ilə oxşarlıq təşkil edir. Belə ki,mümkünül vücuda görə varlıq mövcud ola da bilər,olmaya da bilər. Hayzenberqin dediyi fotonların yayılması məsələsini belə izah etmək olar. Bir cisim sürətlə hərəkət edərkən arxasında çox qısa zamanlı bir özünün əksi kimi şəkiləbənzər bir məfhum yaranır. Həmin məfhumu cismin hərəkət etdiyi zaman,məkan və hərəkətini dəqiq ölçmək mümkün deyildir. Halbuki,cisim işıq sürətindən yəni saniyədə 300000 km dən aşağı sürətdə hərəkət edir. Maraqlısı budur ki,işıq sürətini keçən bir varlıq keçmişə doğru,işıq sürəti ilə hərəkət edən varlıq isə gələcəyə doğru hərəkət edə bilir. Maddi aləmdə fiziki bir varlığın bunu etməsi qeyri-mümkündür,lakin metafiziki aləmdə mücərrəd varlıqların hərəkəti üçün işıq surəti məhdudiyyət yaratmır.
Gələcəyə və keçmişə doğru getdikdə orada yaşanacaq və ya yaşanmış olan hadisələr bizə görə reallığı əks etdirmir. Çünki keçmiş olub,bitdiyi üçün keçmişin reallığı keçmişdə,gələcək hələ yaşanmadığı üçün isə gələcəyin reallığı gələcəkdədir. Hər iki zamanda cərəyan edən hadisələr indiki zaman kəsiyində real olmadıqları üçün real deyillər. Lakin maraqlısı budur ki, fəlsəfəyə görə də indiki zaman anlayışı məsələsində problem var. Belə ki, insan 1 mikrosaniyə belə olsa daim gələcəyə doğru inkişafda olduğu üçün indiki zaman deyə birşey qalmır. Misal üçün gözümüzü açıb-bağladıqda həmin hadisə artıq keçmişdə qalır,hər dəfəsində bunu etdikdə 1 mikrosaniyə geridə qoymuş oluruq. Məhz,buna görə də bəzi kvant alimləri varlığımıza illüziya deyirlər. İndiki zamanın olmaması,keçmişin yaşanıb bitməsi və gələcəyin yaşanmaması hərşeyin illüziya nümunəsi olduğunu açıqlayır. Lakin biz zaman,məkan və hərəkət anlayışlarının işləmədiyi,qravitasiyanın çalışmadığı, superdeterminizm və determinizmin başlanğıcı olan,keçmiş,indiki və gələcək zamanların var olmadığı bir anlayış düşünsək, böyük ehtimalla varlığımız o anlayışda həqiqi və real olardı. Astrofizika elminə görə fizika qanunlarının işləmədiyi,zamanın var olmadığı, determinizmin başlanğıcı olan anlayışa “sinquliyarlıq” deyilir. Qeyd edilən sinquliyarlıq eyni ilə Teizmin təqdim elədiyi Allah anlayışı ilə paralellik təşkil edir. Maraqlısı budur ki,irfan elminə görə hərşey cəlal və təcəllidir və hərşeyin əsli Allahın yanındadır…
Şərqin məna dənizi,böyük irfan ustadı kimi tanınan,əslən azərbaycanlı olan Şəms Təbrizi 1185-ci ildə anadan olmuş,1248-ci ildə vəfat etmişdir. O,İrfan ədəbiyyatdında yazdığı 40 qanun və ilahi eşqi tərənnüm edən şeirləri ilə məşhurdur.
Şəmsin şeirlərində ilahi eşqin yer üzündəki təcəllasını,Allahın cilvəsini və peyğəmbərlərin əxlaqi,fəlsəfi baxışlarını görmək mümkündür.
Adının mənası:
Şairin əsl adı Şəmsəddin,təxəllüsü isə mənası Günəş olan Şəmsdir. Ehtimallara görə ustad bu təxəllüsü Qurani-Kərimin əş-Şəms surəsindən götürmüşdür. Müxtəlif yazılarda şairin təxəllüsü izafət birləşməsi ilə Şəms-i, bəzən mötərizə daxilindəki İ hərfi ilə Şəms(i),bəzən də sadecə Şəmsi olaraq qeyd edilir. Halbuki,bizim fikrimizə görə təxəllüsdəki i hərfi əruz vəzninin hesabına görə kor heca olaraq yazılır. Belə ki,əruz elminə görə bir hecada samitlər yan-yana gəlsə və bu hecadan sonra samitlə başlayan söz gəlsə o zaman bu iki sözün arasına qısa i səsi əlavə edilir.
Şəms(i) Təbrizi
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi təxəllüs M və S samitləri ilə bitib,nisbə isə T samiti ilə başladığına görə təxəllüs və nisbə arasına kor heca yəni qısa səsli i əlavə edilib.
Qeyd etmək lazımdır ki,Şəms sözü özü-özlüyündə əbcəd hesablaması ilə 400 ədədinə bərabərdir. Güman edirik ki, 400 rəqəminin mənası Covşəni-Kəbr duasındakı Allahın 400-cü sifəti olan Ya Nasir(yardım edən) sifətinə bərabərdir.
Şəmsin irfanı
Böyük sufi ustadı Şəms Təbrizi öz şeirlərini forma etibarı ilə klassik janrlarda(əsasən qəzəl və rübai) ,əruz vəznində və dil baxımından fars dilinin Xorasan ləhcəsində qələmə almışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki,müasir türk filoloqlarının tərcümələrində əruzi tərcümə deyil,sərbsət tərcümə rastımıza çıxır.
Nümunə 1.
Zahirə nəyimə lazım,kitabı nə edim mən
Yarın dodağı varkən şərabı nə edim mən
Şair bu beytdə Qurani-Kərimin zahiri mənasının irfan əhlinə lazım olmadığını, onun batini mənasında,yəni alt qatında dərin mənalar olduğunu qeyd edir. İslam fiqhində əsaslı bir məsələ vardır ki,Quranı təfsir ilə oxumaq məsləhət görülür. Belə ki, müqəddəs kitabımızda mütəşabeh ayələr mövcuddur ki,bu ayələrin zahiri mənası oxucu üçün heç bir məna kəsb etmir. Məhz,ona görə də şair bu ayələrin alt qatını öyrənmək üçün zahirə deyil,batinə nəzər yetirməyi sətiraltı olaraq qeyd edir. Şəmsin məşhur irfanın 40 qanunlarından olan 3-cü qanunda özü qeyd edir ki, müqəddəs Qurani-Kərim 4 səviyyədə oxuna bilir. İlk səviyyə zahiri anlamıdır ki,şair həmin zahiri anlamı özü qəbul etmir. İkinci səviyyə batini yəni mətnaltı mənadır. Üçünücü səviyyə batininin batini,yəni mətinaltı mənanın,mətinaltı mənası,bu mənalar ilahi mənalardır. Dördüncü səviyyə o qədər dərindir ki,bu səviyyəni açıqlamağa kəlmələr bəs etmir. Şəmsin qeyd etdiyi 4-cü məna isə Allah qatındakı lövhi-məhfuz və 90 sirrə işarədir ki,həmin 90 sirrin 30-un ariflər və irfan əhli nəhy vasitəsi ilə anlaya bilir.
Bildiyimiz kimi hər-hansısa bir məsələni anlayıb,izah etmək üçün sözlərə ehtiyacımız vardır. Qurani-Kərimin 2 və 3-cü səviyyəli təfsirləri müfəssir alimlər tərəfindən söz vasitəsi ilə oxuculara çatdırlır. Lakin 4-cü səviyyədəki məna insan təfəkkürünün həzm edə bilməyəcəyi qədər dərindir ki, ariflərə bu dərinlikdəki elm ilahi yol ilə öyrədilmişdir. Ona görə də həmin dərinliyi söz ilə ifadə etmək mümkün deyil. Həmin məna dərinliyinə vəhdətül-vücudu və eşqi misal vermək olar. Belə ki,vəhdətül-vücud barədə məlumatı olan bir alim,onu anladığı kimi öz tələbəsinə izah edə bilmir və ya aşiq öz eşqini heç bir kəsə izah edə bilmədiyi üçün insanlar tərəfindən daim tənbeh olunur. Bu tip məsələlər ustad Şəmsin də dediyi kimi sözlərlə izah oluna bilməyən mövzulardır ki,ya insan həmin hadisəni özü yaşamalıdır ki,anlaya bilsin,ya ariflik məqamına yüksələrək həmin elmlərə vaqe ola bilsin, ya da empatizm hissi o qədər güclü olmalıdır ki,özünü ariflərin və ya aşiqlərin yerinə qoya bilsin.
Nümunə 2.
Səndən ayrıldığım gündən gözlərim qaraldı,
Gözlərimin buludundan qanlı yaşlar axdı.
Klassik ədəbiyyatda rastımıza çıxan məsələlərdən biri də ayrılıq mövzusudur. Ədəbiyyatın digər cərəyanlarında,ələxsus da müasir postmodern ,eləcə sentimental əsərlərdəki ayrılıq mövzusu ilə klassik şərq poeziyasındakı ayrılıq mövzusu mahiyyət etibarı ilə bir-birindən fərqlidir. Belə ki, sentimentalizm kimi ədəbi cərəyanlardakı ayrılıq, dünyəvi eşqə(qadın kişi məhəbbətinə) aid olduğu təqdirdə irfandakı ayrılıq məsələsi insanın maddi dünyada yaranmasıdır. Belə ki, kəlam elminə görə insanın zatı bu dünyada yaranmamışdan əvvəl mələkut aləmində yəni Allaha yaxın olan bir məkanda yaşayırdı. İnsan zatının mələkut aləmindən maddi dünyaya bir cisim kimi gəlişi ətraflı desək,Allah dərgahına yaxın olan bir məkandan ayrılıb bu dünyada yaranması ariflərin zənnincə “ayrılıq” deməkdir.
Nümunə 3.
Bir gün bəlkə sevgilimə qovuşacağam,
Amma o keçib gedən ömrümü hardan tapacağam?!
İrfan şairlərinin əsərlərində “qovuşmaq” və vüsal məfhumu maddi dünyadan, mənəvi aləmə köçmək deməkdir. Ölüm isə bu iki dünya arasında bir olan qapıdır. Həmçinin də doğulmaq da mələkut aləmi ilə maddi aləm arasındakı keçiddir. Şərq filosoflarının zənnincə insanın bu dünyada doğulması mələkut aləmində ölməyi, bərzəx məkanında,yəni mənəvi aləmdə dünyaya gəlməsi isə maddi dünyada(bu aləmdə) ölməsi deməkdir. Göründüyü kimi ölüm zatın bir aləmdən,başqa aləmə keçməsi üçün bir qapıdır. Dinimizdə bərzəx aləmindəki ölülərin ruhlarının cümə günü bu dünyaya gəlməsi qeyd edilir. Maraqlısı budur ki, İbn Ərəbi Futhatut-Məkkiyyə əsərində qeyd edir ki,”Əgər yuxu olmasaydı, mələkut aləminin mövcudluğu xəyala belə gəlməzdi”. İbn Ərəbinin zənnincə, maddi dünyada yaşayan insan yuxuda olarkən onun ruhunun bir hissəsi mələkut aləminə səfər edir. Aləmlərin arasındakı əlaqələr bizə inneizm(zatçılıq) fəlsəfəsinə müraciət etməyimizi zəruri qılır. Bu fəlsəfəyə görə mövcudatın varlığı olduğu kimi mahiyyəti və zatı vardır. Mahiyyət insan iradəsi və əxlaqı ilə sonradan formalaşan və birbaşa bərzəx aləmindəki cismimizi yaradan məfhumdur. Şərqin böyük filosoflarından olan Molla Sədra qeyd edir ki,insan bu dünyada etdiyi əməllərə görə bərzəx aləmində öz cismini yaradır və ölən zaman insanın zatı həmin bədənə köçür. Varlıq anlayışı isə maddi aləmdə yaranan bir bədən,bir cisimdir. Mələkut aləmindən varlığımıza köçən və bərzəx aləmində mahiyyətimizin yaratdığı cisimə köçən anlayış isə inneizm cərəyanının bəhs etdiyi zatdır.
Kəlam elminə görə Qiyamət anlayışındam bəhs edən Məad sözünün mənası dönüş,qayıdış deməkdir. Mahiyyət etibarı ilə bu sözün alt qatındakı anlam odur ki, “İnsan haçansa,Allahın hüzurunda olub ki,yenidən qiyamət günü onun hüzuruna qayıdacaq”. İrfan fəlsəfəsindəki vüsal və qovuşmaq məhz Allahın hüzuruna yenidən çıxmaq ,Allahın sonsuz rəhməti olan cənnətdə yaşamaq və ya bəzi sufi alimlərinin dediyi kimi Allahın zatında ərimək mənalarını kəsb edir.
