“KAPADOKYA” TOPONİMİNİN AÇILIŞI
(TÜRKİYƏ ÜÇÜN TARİXİ AÇILIŞ – MÜƏLLİF)Kapadokya (az. Kappadokiya) Türkiyənin Nevşehirinin Çat qəsəbəsinin ətrafinda yerləşən bir bölgədir.Kapadokya bölgəsi qədim və ecazkar bir turistik məkandır.Kapadokya bölgəsinin toponimik mənasını öyrənmək üçün Türkiyədə çap olunmuş elmi mənbələrə istinad etsəm də, heç bir konkret açılışa rast gəlmədim.Türkiyə və qərbin dilçi alimləri “Kapadokya” sözünün qədim persi (iraniska) dilində “Hvaspadakhim” yəni “gözəl atlar ölkəsi” mənasını verən sözdən yarandığını iddia edirlər.Persi dilində Hvaspadakhim “huv-aspa-dahyu” sözlərindəndir.Persi dilində “huv” sözü müasir fars dilində “xub” – “yaxşı, gözəl” (tr.iyi); “aspa” – “əsb” – “at”; “dahyu” müasir fars dilində “deh”, “dəhat” – “kənd, kəndistan” mənasını bildirir.Qədim persi dilində də Türk dilində olduğu kimi “kənd” sözü “böyük mərkəzi şəhər” mənasında işlənmişdir.Qərb və Hind Avropa dillərində “Hvaspadakhim” toponiminin persi dilində qədim formada “Katpatuka” şəklində olması da bir iddiadır.Tarixi və coğrafi mənbələrin heç birində bu ad keçmir.Yerli əhali olan türklər bu bölgənin adını “Pəri bacaları” adlandırırlar.Türkiyə alimləri də bu toponimi türk sözü kimi verməyə çalışmışlar.Bölgədəki daşların üstündə papağabənzər daşları türk dilindəki”kafa” sözündən yaranmasını irəli sürsələr də, tək ”kafa” sözü ilə toponimdə olan səsləri tam əhatə edə bilməmişlər.Türkiyəli dil araşdırmaçısı Ahmet Ardıçın TURKİC RESEARCH səhifəsində “KAPADOKYA YER ADI NIN (TOPONİMİNİN) KÖKENİ VE BU SÖZCÜYÜN ANLAMI” haqqında 23 avqust 2023-cü il tarixdə yazdığı (PDF) məqaləsini diqqətlə oxudum.Müəllif “Kapadokya” toponimi ilə bağlı çox sayda elmi mənbələrdən yetərincə istifadə etmişdir.Alim haqlı olaraq göstərir ki, “Hvaspadakhim” sözü ilə “Kapadokiya” sözündə heç bir səs dəyəri (fonetik dəyər) qətiyyən yoxdur.Müəllif Kapadokya toponimini qədim yunan coğrafiyaçısı e.ə. 4-cü yüzillikdə yaşamış Herodotun, e.ə. 64 və b.e. 24-cü illərində yaşamış Strabonun cografiya xəritələrində Kapadokya toponimi “Cappadocia” şəklində göstərilmişdir.(Map after Ptolemy s Geographia (Burney MS 111 fi 68 r.) by British library)Hətta bu alimlər də “Kapadokya” toponimini tapa bilməmişlər.Onlar bu toponimin nə yunanca, nə slavyanca, nə latınca, nə də persi dillərində olmadığını bildirmişlər. 1420 -ci il trixdə yunanca yazılmış bir başqa xəritə kolleksiyasında da toponim “Cappadocia” şəklində keçmişdir.Araşdırmaçı alim elmi məqalənin sonunda “Biz bu sözcüyün anlamını və kaynağını bilmiyoruz və burada yazdıklarımızın tamamı tahminlerden ibarettir” anlamında bir itirafdır.İndi isə öz araşdırmamı Sizə təqdim edirəm.Dilçilikdə qədim sözlərin köhnəlib sıradan çıxmasını ikiyə bölürlər: arxaizm və tarixizm.Arxaizmdə məfhum qalır, semantika bilinmir.Tarixizmdə isə nə məhfum qalır, nə də semantika.“Kapadokya” sözü arxaizm qrupuna daxildir.Təxminən 2500 ildir ki, bu toponimin açılışı sirli qalmaqda davam edir…Əslində bütün xalqların dillərində yaranmış sözlərin hamısı psixolinqvistikdir.Qədim sözlər ilkin olaraq teofor (tanrısal) olsalar da, sözyaradıcılığı psixolinqvistikanın məhsuludur.Cox təəsüflər olsun ki, leksikanın (sözlərin) öyrənilməsi prosesində bu iki elm qarşılıqlı şəkildə öyrənilmir.Bəzən dilçi alim psixologiyanı, psixolaq alim isə dilçilik elmini dərindən bilmir.Bu hal isə sözlərin fonoloji qaydada öyrənilməsinə maneə yaradır. Latın dilində “Cappadocia” sözünün 1-ci hecası latın dilində arxaikləşmişdir.Məfhum var, semantika bilinmir.”Cabba” sözü Qədim Misirlilərin Qibti dilindən gəlir.Misirlilərin qədim adları “qibtilər” olmuşdur.Eqibet sözü “qibti” sözündəndir.İnancın (totemin) tərifinə görə tayfalar adını inancın adı ilə adlandırırdılar.Qədim Misirdə ”Qəb” – “Torpaq Tanrısı” olmuşdur.Ta qədimdən məlumdur ki, Misir hökmranlığı böyük bir ərazini əhatə edirdi.İndiki Kəbə şəhəri böyük şəhərlərdən biri olmuşdur.Buna səbəb əraziyə meteroidin düşməsi olmuşdur.İbtidai insanlar bu daşın Tanrı tərəfindən onlara gönərildiyinə innaraq bu “qara daşı” – “həcərül əsvəd”i müqəddəsləşdirərək ona bina inşa etmiş və buranı Qəb (Kəb) Tanrısının adı ilə “Kəbə” adlandırmışlar.Bura “Tanrının evi” hesab edilmişdir.Bu gün Həccə gedənlərə “hacı”deyilməsi də “həcər” (qara daşı ziyarət edənlər) sözündən yaranmadır.(nominasiya psixolinqvistikdir)Kəbənin içərisində “müqəddəs daşın” oıması Fironların intibah dövründə dünyanın hər yerində bilinirdi.Məhz Kəbədə daşa itaət olunması qərbdə “kəbə” sözündən yeni nominasiyalar yaratmışdır.Daha doğrusu Fironların dünyaya fironluq etdikləri zamanında.Qərbdə ”Kəbə” sözü “daşa itaət edən, itaətkar, tanrının qulu” kimi semantikadan “cabba” sözünün yaranmasına şərait yaratmışdır.”Kabba” sözü qərb dillərində arxaikləşsə də, rus dilinə vaxtilə daxil olan “kabba – qul” sözü bu gün də rus dilinin lüğətində arxaik söz kimi qalmaqdadır.Əslində qərb dillərində olan “rab” –“qul” sözü də “kabba” sözünün epitetidir.”Ra” da günəş tanrısının adından yaranmadır.Psixolinqvistikdir.Bu gün ingilis dilində işlənən “cabber” – “qoşqu atı, yabı” mənasını bildirir.Bu atların qoşqusunda ağır daşların daşınması səbəbindən bu nominasiya yaranmışdır.”Cabbing” sözünün “taksiçilik, faytonçuluq, arabaçılıq” etmək mənasında işənməsi də “daş daşımaq” mənasından gəlir.Deyirlər ki, qərb mədəniyyətə görə şərqə borcludur.Avropa dillərində işlənən “cabinet” sözü də “otaq” mənasında “Kəbə” sözündən yaranmadır.”Cabin” sözü də “koma, ağacdan tikilmiş daxma” mənası “kəbə” sözündəndir.“Cappadocia” sözünün 1-ci hecası “cappa” latın dilinə mümkün “b-p” fonetik əvəzlənməsi kimi “cabba” sözünün assimlatik formasıdır.Sözün 2-ci hecası “docia” latın dilində olan “docile” – “itaətkar, müti, mömin” sözünün sıxılmış formasıdır.“Docile” sözü “itaət edən, mömin” mənalarında “dox” (doks) kimi də işənmişdir.”Orthodox” sözü teolojidir.Sözün 1-ci hecası “ortho” –“düz” tanrıya məxsus Hor + Theus tanrılarının adından, 2-ci heca isə “docile” – “mömn” mənasını biıdirir.”Ortho” sözü “düz” mənasında “orthoqon” – “düzbcaqlı”, “orthopaedic”- “ayağı düzəldən ayaqqabı”, “orthopaedist” – “sınıqçı, sümüyü düzəldən”, “orthography” – “düzgün yazı qaydası” və s.Rusların özlərini “Provaslav” adlandırmaları da buradandır.Yəni ” Düzgün möminlər”.(Tanrı mömünləri)“Paradox” sözünün “inanılmaz” anlamına gəlməsi “para” sözünün qüsurlu mənasndandır.Yəni “inamsız”.Sözün 3-cü hecası “ia, iya” türk dillərində olan “diyar, vətən, yer” mənasını bildirir.Digər yer adlarında da buna rast gəlinir.Məs: Çexiya, Albaniya, Rumuniya və s.“KAPADOKYA” sözünün orfoepik və orfoqrafik şəkildə müqayisəli – paralelizmlə təhlili göstərir ki, bu məfhumun açılmamasının səbəbi sözdə baş vermiş fonetik hadisələrin düzgün surətdə aparılmamasıdır. Kapadokiya bölgəsinin daş ruhlarla əhatə olunması psixoloji cəhətdən daş bütlərin simvolik təcəssümüdür.Qədim yerli əhali sözsüz ki, bütpərəstlikdən mütləq keçmişlər.Məhz bu səbəbdən də burada yaşayan əhali bütpərəst olmuşlar.Yəqin ki, dilimizdə işlənən “put daş” sözü də daşdan yonulan bütün materialı kimi “büt” sözündən yaranmışdır. “Kabba” sözünü Strabon bizim ərazimizdə olan “Kabbalaka” (indiki Qəbələ rayonu) şəhərinin adında da işlətmişdir.Latın dilində ” kabba” sözü ” pərəstiş edən,Od Tanrısının qulu”, “luce” isə “şüa, parıltı”(oda məxsus) mənasını bildirir.Ruslar “parıltılı ayaqqabıya”- “lak”, günəş şüasına ” luç” deyirlər.Söz latın dilindən keçmədir.Bu sözün də mənası “atəşpərəstlər” deməkdir.Maraqlıdır ki, “Kabbalaka” sözündə “kabba” sözü assimliasiyaya uğramamışdır.Bunun səbəbi Strabon xəritəni hazırlayan zaman bu adı latın dilində nominativləşdirib, orfoqrafikləşdirmişdir.Kapadokya yazı olmayan dövrdə adlanmış və bu səbəbdən də söz “cappa” kimi orfoepikləşmişdir.Nəticə olaraq demək mümkündür ki, Türkiyədəki “KAPADOKYA” toponiminin mənası “DAŞ BÜTLƏRƏ SƏCDƏ EDƏNLƏRIN DİYARI” mənasını bildirir.Sözün mənası tam və mütləq (absolute) şəkildə özünü doğrultmuşdur.P.S.Mən bu yazını çox uğurlu hesab edirəm.Türklərə etdiyim bu hədiyyə mənə qürur gətiir və bu anda özümü xoşbəxt sanıram.Təşəkkür edirəm.
Müəllif: Həsən ƏLİYEV
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru