Xiyabanda tək-tənha gəzə-gəzə için-için yanıram, özüm boğuluram öz tüstümə. Elə bil payız ağlayır, bəbəklərindən sarı-sarı damlalar yağır üstümə… Gözlərim kimisə görməyə tələsir, Ürəyim köksümdə bir sarı yarpaq kimi tir-tir əsir… Boylanıram uzaqlara, elə bilməyin ki, duyğularım korşalıb, hisslərim keyləşib. Parkdakı skamyaların üstündə bir vaxt gözəllər əyləşirdi, indi xəzəllər əyləşib…
Müəllif: Rafiq YUSİFOĞLU, şair, Əməkdar mədəniyyət işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor.
Aşıq Əlixan Niftəliyevin adı ehtiramla xatırlanır Azərbaycan aşıq sənəti Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin ən qədim sahələrindən biri, şifahi xalq yaradıcılığının mühüm tərkib hissəsidir. Aşıq sənəti X-XII əsrlərdə formalaşmağa başlamışdır. Əbəs yerə deyil ki, Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh, Aşıq Dilqəm, Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Hüseyn Şəmkirli və b. aşıq sənətinin klassikləri hesab olunurlar. Müasir dövr aşıqları arasında Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Aşıq Əsəd, Aşıq Mirzə, Aşıq İslam, Aşıq Abbas Şirvanlı, Aşıq Şakir Hacıyev, Aşıq Pənah Pənahov, Aşıq Şəmşir, Hüseyn Saraclı, Əmrah Gülməmmədov, Hüseyn Cavan, Aşıq Kamandar, İmran Həsənov, Mikayıl Azaflı, Əkbər Cəfərov, Aşıq Xanmusa və b. klassik açıqlarımızın müasirləridir, eyni ənənəi davam etdirirlər.
Aşıq sənəti Azərbaycanın Qazax, Tovuz, Şamaxı rayonlarında, həmçinin tarixi Göyçə və Borçalı mahallarında xüsusilə vüsət tapmışdır. Zaman-zaman bu sənətə böyük xalq məhəbbəti olmuş, aşıqlar xalqın ən çox dəyər verdiyi şəxslər kimi ehtiram qazanmışlar. XX-ci əsrin 60-70-ci illərinin sayılıb-seçilən aşıqlarından biri də aşıq ifaçılıq sənətinin görkəmli nümayəndəsi, Tovuz aşıq məktəbinin yetişdirməsi Əlixan Niftəlıyevdir. O, bir müddət Aşıq Mikayıl Azaflının və Aşıq Əkbərin yanında şagirdlik etmiş aşıq sənətinin sirlərini öyrənəndən sonra Aşıq Əkbər Cəfərovla 22 il çiyin-çiyinə el şənliklərində, məclislərdə, dövlət tədbirlərində çıxışlar etmişdir. Mən onları uşaqliq illərindən tanıyırdım. 1972-ci ildə Gədəbəy rayonunun Hacılar kəndində Vəli babanın qızının toyunda lap yaxından tanıdım. O vaxt toya Aşıq Əkbər Cəfərov, ustadı Aşıq Hüseyn Bozalqanlının bacısı oğlu Aşıq Qədir İsmayılov, Aşıq Əlixan Niftalıyev və yastı balabanın mahir ifaçısı Müseyib Abbasov gəlmişdilər. El şənliklərində məclisi açmaq, xeyir-dua vermək Aşıq Qədirə həvalə edilirdi. Sonra hər iki aşıq yastı balabanın sədaları altında meydana girirdi. Sənətkarlar arada çay içəndə Aşıq Qədir məcilis iştirakçılarının yorğunluğunu çıxarmaq üçün “qaravəlli” danışardı. Mənim yaddaşımda bu sənətkarlar beləcə qalıb… Əslində, mən bu yazımı Aşıq Əlixan Niftəliyevə həsr etmək istəsəm də ancaq yuxarıda adlarını çəkdiyim sənətkarları bir-birindən heç cürə ayıra bilmədim. Aşıq Qədir İsmayılov rəhmətə gedəndən sonra hər üç sənətkar 1990-cı ilin avqust ayına qədər – Aşıq Əkbər bu dünyadan haqq dünyasına qovuşana qədər birlikdə çalıb oxuyub, Qəndabı Novruza qovuşdurublar (söhbət “Novruz-Qəndab” dastanından gedir). Aşıq Əkbər bu dünyadan köçəndən sonra balabançı Müseyib bildirib ki, mən balabanı Əkbərlə birlikdə dəfn etdim… Və o, bir daha balabana yaxın durmur. Aşıq Əlixanla bir neçə dəfə Tovuzda, sonar da Bakıda görüşüb, hal-əhval tutmuşam. Ondan soruşanda ki, necəsiniz, cavabı həmişə bu olurdu: “Qanadı sınmış Qartal kimi”. Mən onda bildim ki, Əkbər itkisi, Müseyib yoxluğu Əlixana çox pis təsir edib. Haşiyə: Əlixan Abbasqulu oğlu Niftəliyev 1943-cü ildə Tovuz rayonunun Aşağı Quşçu kəndində anadan olub. Doğulduğu kənddə orta məktəbi bitirib və sonra ordu sıralarında xidmət edib. Hərbi xidmətini başa vurduqdan sonra həyatını aşıqlıq sənətinə həsr edir. Şirin səsi və sənətə böyük marağı onu dövrünün ustad sənətkarı- Mikayıl Azaflının yanına gətirib və onun yanında şagird olaraq aşıq sənətinin incəliklərini mənimsəyir. Zil, şaqraq və məlahətli səsi ilə seçilən aşıq Əlixan 1968-1990-cı illərdə ustad sənətkar Əkbər Cəfərovla sənət yoldaşı kimi birgə məclislər aparıb. Ustad yanında püxtələşdikdən sonra el şənliklərində, dövlət tədbirlərində, respublikamızda keçirilən folklor festivallarında çıxış edib. Azərbaycan mədəniyyətini bir sıra xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxalq festivallarda layiqincə təmsil edərək qızıl medal, fəxri fərmanlar və hədiyyələrlə təltif olunub. Əlixan Niftəliyev 2008-ci ildə “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görülüb. 1984- cü ildə Polşada keçirilən XI- çi Beynəlxalq Folklor festivalı laureatı, 1985-ci ildə Moskvada Böyük Vətən Müharibəsinin 40 illiyinə həsr olunmuş konsertdə qızıl medalla təltif olunmuşdur. 1987- çi ildə Almaniya, 1991- çi ildə Türkiyənin Konya şəhərində keçirilən Aşıqlıq festivalının qalibi və qızıl medalı ilə təltif olunmuşdur. Özünəməxsus ifa tərzi ilə seçilən aşıq həm də yaradıcılığı ilə də tanınırdı. O, ustadı Azaflı Mikayıla həsr etdiyi şerdə yazır Qoca Qartal köç eylədi dünyadan, Ellərin qəlbində yaşar Azaflı. Mənim ürəyimdə əzəlki kimi, Yenə nərə çəkib, coşar Azaflı, Ellərin qəlbində yaşar Azaflı. və yaxud uzun illər birlikdə el şənliklərində qarşı-qarşıya çıxış etdiyi, ustadı Aşıq Əkbər Cəfərova həsr etdiyi ” Ağladım ” qoşmasında yazır Ömrümdə heç zaman ağlamamışdım, Əkbərin ölmünə yandım, ağladım. Gözlərim qaraldı, dilim tutuldu, Elə yerimdəcə dondum ağladım. Əlixan eyni zamanda güclü natiqlik qabiliyyəti və dastanlarımızın mahir bilicisi kimi də aşıqsevərlərin rəğbətini qazanıb. Onun ifa etdiyi bir çox aşıq havaları və dastanlar Azərbaycan Televiziyasının “qızıl fond”unda saxlanılır. Bu sıradan “Novruz və Qəndab” dastanını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Azərbaycan aşıq sənətinin inkişafında, yeniyetmə və gənclərdə bu sənətə meyl və marağın gücləndirilməsində böyük xidmətləri olan Əlixan Niftəliyev Azərbaycan aşıqlarının IV, V və VI qurultaylarında iştirak edib. Əlixan Abbasqulu oğlu Niftəliyev 2022-ci il noyabrın 13-də, 79 yaşında vəfat edib. Hər zaman bənzərsiz ifası ilə seçilən ustad sənətkar Əlixan Abbasqulu oğlu Niftəliyevin əziz xatirəsi doğmalarının və bütün sənətsevərlərin qəlbində həmişə yaşayacaqdır. Məndə sözümü Aşıq Əlixanın bir misrası ilə tamamlayıram. Ay Əlxan, az deyil xeyli var yaşın, Saxta həqiqətdən yorulub başım. Ürəyim dostumdur, sazım sirdaşım, Ancaq həqiqəti özümdə tapdım. Qəbri nurla dolsun. Azərbaycanın aşıq sənəti bu gün də öz missiyasını uğurla davam etdirir, ustad aşıqların yaradıcılıq səltənəti gənc aşıqlar tərəfindən layiqincə qorunur, təqdir edilir. Hər dəfə aşıq sənətindən söhbət düşəndə görkəmli aşıq Əlixan Abbasqulu oğlu Niftəliyevin adıda ehtiramla xatırlanır, əziz xatirəsi hörmətlə yad edilir. Bu, xalqın onun sənətinə olan böyük sevgisidir və bu sevgi əsrlər boyu yaşıyacaqdır .
20 sentyabr 2006: “Qəzali çox böyük idi,amma özündən bir neçə əsr sonra İslamın geriləməsini durdura bilmədi”.Belə bir fikir oxumuşdum.Hər halda bu fikir özü sübut edir ki,İslam kimi böyük bir məfhum bəzi məqamlarda İmam Qəzali ilə müqayisə edilirsə bu,Qəzalinin dühasından başqa bir şey geyil.Zəifləməni durdura bilmədi bəlkə,amma hər halda olmuş və bundan sonra İslam adına olacaq çox inkişaflara imza atdı.Əsrlərdir İslam adına elm deyəndə Qəzali yada düşür.İslam elmini bir kitabxana olaraq düşünsək,İmam Qəzalinin əsərləri ona bir giriş,mündəricat,qısacası,konspekt mövzusudur deyə bilərik. Qəzali qəlb deyəndə ürək demir.O deyir ki,o ürək heyvanda da var.Önəmli olan ruhun qəlbidi ki,onunla Allahı duya biləsən.Mövlanə deyir: “Biz haqdan gəldik”. Qurani -Kərimdə ruhun üfürülməsi məsələsi var ki,ruhun qəlbinin əsas iş prinsipi ilahidən insana verilən lütfdür.İnsanın içərisində olan Allahın gerçək sevdasıdır.Burda,sözün aciz qaldığı yerdə,fikrimi hər halda,ən yaxşı Yunis Emrənin sözləri anladar: ” Bir ben vardır bendə benden içeri”. Ümumiyyətlə,Qəzali qəlb məsələsində heç ruhla da çox məşğul olmaz.Onun əsas mövzu predmeti,ruhun qəlbinin guyğusunun ilahi sevdanın sayəsində mümkün olduğunu sübut etməkdir.Ruh bədəni tərk etdiyi üçün o da fanidir.Ancaq ruhun daxilindəki sevda insan cənnətdən çıxıb bu dünyaya gələrkən ona verilib.Və yenə o biri dünyaya köçərkən də ruhla birlikdə gedər.Nə vaxtsa ruh da müstəqil olmayacaq.Məhşər günü yenidən çanlanan cismlə ruh yenə görüşəcək.Bu səfər qəbir evində cürümüş ürəyin yerinə bu ruhun qəlbi gəlib onun məqamında oturacaq.Fəlsəfədə də olduğu kimi,ruh daim gəldiyi cənnətin özləmini çəkər bu dünyada.Əslində ona bu hicranı yaşadan Allahdan aldığı ilahi sevdanı bir əmanət kimi yenə sahibinə qovuşdurmağa tələsən qəlbin hicranıdı…
Sizə təzadlı şəxsiyyətdən və şahdan danışan kitab təqdim edildiyini təsəvvür edin. Bu şah düşmənlərinə qarşı sərt və amansız, sadə insanlara qarşı isə rəhmli və ədalətlidir. Onun psixoloji və tarixi portretinə Eyvaz Zeynalovun qələmindən nəzər yetirsək, oxusaq və təhlil etsək, qarşımızda əhatəli və geniş romanı görərik. Əsas obraz olan Nadir şah Rusiya, Osmanlı və Moğol imperiyasının tuğyan etdiyi illərdə yaşayıb, hadisələrə şahid olub, düşmənlərlə mübarizə aparıb, islahatlar yerinə yetirib və çətinliklərlə üzləşib. Onun idarəetmə və təşkilatçılıq qabiliyyəti hələ yeniyetməlik vaxtından ətrafındakıları heyran edirdi. O ədalətli bölgü aparmağıyla, öz gücünə inanmağıyla, dava planları qurmağıyla, strateji bacarığıyla fərqlənirdi. Nadirin özgüvəni sayəsində hər kəs ona qarşı yox, məhz onun tərəfində olmaq istəyirdi. Müəllif qəhrəmanın mənəvi xüsusiyyətlərinin hələ yeniyetməlik vaxtından üzə çıxdığını uğurla yazıb və bizə çatdırıb. Kitaba istinad etsək, görərik ki, 1647-1694-cü illərdə hakimiyyətdə olan Şah ikinci Səfi adını adını Şah Süleyman kimi dəyişdi. O böyük oğlunu öldürmüşdü, ikinci oğlu isə onun yanından qaçmışdı. Şahın oğullarına döyüş sənəti öyrədilmirdi, onlar gizli saxlanılırdı. Yəqin ki, bu qısa cümlələr müəyyən mənada Səfəvi dövlətində olan tənəzzül və onun səbəbləri haqqında bizdə təsəvvür yaratdı. Bundan əlavə ölkənin vəziyyəti çətin, vergilər ağır, qara camaatın dərdi çox, rüşvətxorluq, özbaşınalıq, hərc- mərclik, xaos ərşə qalmış səviyyədə idi. Şah Hüseynin hakimiyyət illərində isə dövlət nəzarətçiləri qaçaq- quldura hücum etmək yerinə, özləri quldurluqla məşğul olurdular. Bu dövr ölkənin müdafiəsizliyi ilə, hərəmxanalara külli miqdarda pul xərclənməsi ilə, mollaların intriqası və fitnə- fəsadı ilə xarakterik idi. Üstəlik, tarixin bütün dövrlərində olduğu kimi, bu zamanda da Rusiya kimi ikibaşlı siyasət yürüdən qonşumuz var idi. Bir epizoda diqqət yetirsək, görərik ki, yazıçı birinci Pyotr sarayındakı söhbətlərə geniş yer vermişdir. Bir erməniyə xəritə göstərən və “öz ölkəni bu xəritədə tap” deyən ölkə başçısının ikibaşlı sualları detallı şəkildə yazılıb. Erməni isə Azərbaycanın qərb, Gürcüstanın cənub, Osmanlının şərq torpaqlarını göstərərək, öz ərazisi kimi təqdim edir. İsrail Ori adlı bu fırıldaqçı erməni özünü çara Avropada işğüzar əlaqələri olan diplomat kimi sırımaqla saxta iddialarına nail olmağa çalışırdı. Çar ona polkovnik rütbəsi, etimadnamə verməklə ondan faydalanmaq haqqında planlar qururdu. Müəllif hər iki tərəfin mənfəətlər əsasında hərəkət etdiyini kitabın ilk səhifələrindən diqqətimizə çatdırır. Bu çətinliklərlə və çaxnaşmalarla dolu olan dövr Nadirin atasıyla mübahisəsi baxımından daha da beynimizi qarışdırır. Nadir atasına kənd məscidində oxunan azan səsindən tutmuş, abdəstə, mollaların qəbr üstündə dualar oxumasına, həcc, oruc və çadraya kimi suallar verir və “mən bunların hamsını qadağan edəcəyəm!” deyirdi. Atası dünyasını dəyişdiyi gün isə mollanın oxuduğu çətin sözlərin mənasını başa düşməyib, əmisinə suallar verən Nadir “təlqin duası nəyə lazımdır, atam ərəb dilini bilmir, ana dilində dua oxumaq olmazdımı, ölü dua eşidirmi?” kimi cümlələrlə mollanı əsəbləşdirmişdi. Atasının ölümündən sonra Əbivərd hakimi Baləli bəy Nadiri müdafiə dəstəsinə ehtiyat tüfəngçi kimi götürdü. Bu, onun həyatında döyüşlərlə zəngin ömrünün ilk addımlarına başladığı dövr kimi səciyyələndirilir.
Müəllif kitabında dövrün aydın mənzərəsi haqqında bizdə təsəvvürlər yaradır. Səfəvilərin sərhədlərinin Amudəryadan Kürdüstana, Dağıstandan Oman dənizinə, Bəhreyn adalarına kimi uzanmasını qeyd edir, ən zəngin vilayət kimi Azərbaycanı göstərir. Yazıçı, Şah Hüseyn çarhovuzlu bağında kef və əyləncəylə məşğul olanda, ölkənin sərhədlərində münaqişələrin davam etməsini yazır. Çoxdandır ki, xoş xəbər almayan şah çapardan Əbivərdə hücum çəkən türkmənlərinin əzişdirlməsi müjdəsini alır və bu səbəbdən Nadiri sarayına dəvət edir. Nadir isə saraydan ağır təəssüratla ayrılır, mövhumatçıların davranışları onu çox narahat edir. Hadisələrin sürətli inkişafı Əfqan Mahmudun İsfahana təntənəli şəkildə daxil olmasıyla, Şah Hüseynin hakimiyyəti könüllü surətdə təhvil verməsiylə davam edir. Farsdilli əfqanların sabunu ilk dəfə İsfahan bazarında qida bilib yeməklərini müəllif onların mədəni səviyyələrinin aşağı olmasınını göstərməkçün qeyd edir. Əfqanların idarəçilik təcrübələrinin olmamasını, onların hakimiyyətə gəlmələrinin ölkənin qeyri-inkişaf səbəbləri kimi qeyd edilən bu romanda atasının devrildiyini eşidən Təhmasib Mirzə 1722- ci ildə Qəzvində özünü ikinci Təhmasib elan etməsiylə hadisələr gərgin mərhələyə qədəm qoyur. Onun əhali arasında nüfuzu və dövlətçilik təcrübəsi olmaması səbəbiylə əfqan Mir Mahmud üzərinə qoşun göndərdi. Hər kəsin bir az qüvvə toplayıb hakimiyyət iddiasına düşdüyü bu ağır dövrdə ikinci Təhmasib qacarların başçısı Fətəli xanla razılaşıb Məlik Mahmudun üstünə qoşun göndərdi. Bu hadisə 1726- cı ildə baş verdi. Otuz yeddi minlik avarlardan və kürdlərdən ibarət qoşunla Nadir Xorasanın şimal- şərq hissəsinə nəzarət edirdi. Az sonra müəllif onun Təhmasibin şəxsi muşaviri olmasını qeyd edərək, daha sonra Nadirin 1732-ci ilə qədər İsfahana gedib çıxan mübarizə və döyüş yoluna nəzər salır, vacib tarixi hadisələri yazır. Nadirin Osmanlıya qarşı müharibəyə başlaması onun gələcəkdə əhəmiyyətli sazişlərə imza atması ilə nəticələnəkdi. Hələ on altıncı ərsdə Osmanlıların aldığı Bağdad Nadirin qoşunları tərəfindən 1733-cü ildə mühasirəyə alındı. 1734-cü ildə Nadir qoşunları ilə Azərbaycana gəldi və 1735-ci il 21 martda Rusiya ilə müqavilə bağlandı. Həmin müqavilənin şərtlərinə görə Bakı və Salyan iki həftəyə, Dərbənd isə iki aya boşaldılmalı idi. Nadir Bakı, Dərbənd və Salyana hakimlər təyin etdi və yeni Şamaxı Şirvanın mərkəzi oldu. Türk tayfalarını Abşeronun Zabrat, Keşlə və Sabunçu ərazilərilərinə yerləşdirdi. O vaxtdan bu ərazilər turk tayfa adları ilə adlandırıldı. Birinci Pyotrun on üç il əvvəl yüz otuz min rus əsgərinnin həyatı bahasına qazandığı işğalı Nadir bitirdi. Dağıstan üzərində Nadirin hakimiyyətinin Rusiyanın tanınıması Osmanlınl dəli etdi. Osmanlı hakimiyyəti Krım xanına ora qoşun yeritməsini istədi. 1735- ci ildə əlli üç minlik qoşunla Krım xanı Dağıstana üz tutdu. Rusiya isə iyirmi min qoşunu ilə Krımı xarabaya döndərmək qərarına gəldi. İstanbulda isə Nadirin Anadoluya yürüşə hazırlandığı xəbərinin yayılması Osmanlının əl-ayağa düşməsinə və sulh təklifinə razılaşmasına səbəb oldu. Nadirin bir- birinin dalıyca qazandığı qələbələr ardıcıllığını uzun müddət itirmir. Onun nüfuzu yüksəlir, onun adı kabus kimi qonşu dövlətlərin başçılarının yuxusuna girir. Nadir sanki özünü unudaraq bir məqsədə doğru irəliləyir. Onun məramı hələ kiçik yaşlarından başına qoyduğu ədalət idimi? Bəlkə o din haqqında çoxlarının narazılığına səbəb olan düşüncələrini həyata keçirmək üçün tələsirdi? Ümumiyyətlə, hakim xarakterli, qələbəyə meyilli, qanından döyüşkənlik axan insanların dərin qatlarına enmək maraqlı mövzudur. Həmişə mənə elə gəlib ki, onlar dərin adamlar deyillər. Çünki, dərin adam və ağıllı adam fərqli mövzudur. Hakimlər ağıllı ola bilərlər, tədbirli, çevik zehinli, taktiklər ustası, fəndgir ola bilərlər. Amma dərin adam öz təzadlarında boğulan adamdır. Dərin adam bir ömür boyu öz qatlarını aça bilməyən və yaxud həmin qatlarını, sirrlərini açmaqla vaxtını keçirir. Dərin adamı çox düşünür, düşünməsinə nisbətən az hərəkət edir. Dərin adamın idarəetmə qabiliyyəti zəif olur. Çünki, o özünü idarəetməklə məşğuldur. Ağıllı hakim, ağıllı başçı isə idarəetmə məsələrində bacarıqlıdır, dünyaya belə gəlib. O hələ kiçik yaşlarından ətrafındakıları idarə edir. Bu onun genetik bağlarıyla da əlaqədar ola bilir. Bu baxımdan Nadir bir ölkənin, müəyyən tarixi dövrün taleyində müstəsna əhəmiyyəti olan şəxsdir. O tarixi idarə edir, tarixin onu idarəetməsinə imkan verməyəcək dərəcədə güclüdür. Bu güc daxildən gəlir, bu mənəvi və zehni gücdür. Bu gücə fiziki güc də qoşulanda Nadir bu günümüzdə belə adına əsərlər, məqalələr yazılacaq və araşdıralacaq şəxsiyyətə çevrilir. Kimsəyə kürəyini söykəmədən, kimsədən güc almadan irəliləyən insanlar yaza bilirlər: talelərini, həyatlarını, tarixi…
Təbii ki, Nadirin uğurlu hərbi yürüşləri Şah Təhmasibi qəzəbləndirir, onun narahatlığına səbəb olurdu. Tarixin bütün dövrlərində olduğu kimi şahın ətrafındakı fitnə- fəsadçılar münasibətlərin gərginləşməsində mühüm rol oynayırdılar. Əfqanlarla döyüşdə olan Nadirin geri dönəcəyinə inanmayan Təhmasib gələcəyə dair məkrli planlar qurmaqdan çəkinmirdi. Əgər Nadir qayıdarsa, Təhmasib aradan götürəcəkdi. Tarixin sonrakı inkişafı, Təhmasibin bacarıqsız dövlət başçılığı, onu azyaşlı övladının taxta gətrilməsi, dolayı yolla idarəetmənin Nadirin əlinə keçməsi ilə davam etdi. “Mən ölsəm də, süni və şiə ayrı- seçkiliyinə son qoyacağam və türkləri birləşdirəcəyəm” deyən Nadir həm də bilirdi ki, müəllifin dediyi kimi din siyasətin ibtidası, amma çox qəliz, təhlükəli formasıdır. “Hikkəni yeritmək üçün Şah birinci İsmayıl kimi xalqı qılıncdan keçirəcəksən? Yoxsa türk sultanı Quyuçu Muradın əliylə xalqı quyuya doldurmaq yolunu seçəcəksən? sualına görəsən Nadir hansı cavabı vermişdi? On altıncı əsrə qədər Osmanlı da, Ağqoyunlu dövləti də Avropadan üstün idi. Şah İsmayılla Yavuz Sultan Səlim türk dünyasını məhzəbçiliyə qurban verdilər, qaranlığa gömdülər. Farsa, ərəbə yamaq, xidmətçi etdilər. Türklüyümüzə qayıtmalıyıq, amma Şah İsmayılın,Yavuz Sultan Səlimin yoluyla yox! Yalnız birinci Orxanın anasından başqa, türk sultanlarının hamısının anası əcnəbi idi. Bu son cümlələləri bəlkə müəllif bu gününüzdən Nadir şahın dövrünə boylanaraq, ona iç səsi kimi ünvanlamışdı. Hər halda oxucunun da qəhrəmana verəcəyi çox sualları olacaq, kitabı oxuduqca baş rolla döyüşən, dərin düşüncələrə qərq olan, çətinliklər zamanı düşünmədən qərarlar verən oxucular həmişə kitabların əsl mahiyyətini anlayırlar. Onlar mühakimə etmir, onlar müzakirə edir və dövrün sosial- iqtisadi, siyasi mənzərəsini təsəvvür edir, özünü baş obrazın yerinə qoyur, həmin günlərdə necə davranmalı olduqlarını götür- qoy edirlər.
Kitabdan oxuduğum qısa hissəylə bu mətndəki mövzuların, sualların genişliyi arasında fərqi görürsünüzmü? Bu baxımdan əgər əsər tarixidirsə, o mütləq qollu- budaqlıdır, çoxşaxəlidir, müxtəlif fikirlərə səbəb olur.
