BAYRAQ DƏRSİ Mən altı yaşımda elə bir ehtizazlı, ehtişamlı, ehtiraslı mənaçılıq mühitinə düşmüşəm ki, türklüyüm, türk ruhaniyyəti öz keyfiyyət halı ilə o gündən içimdə tam oturuş tapıb. Özümsüz olmaqdan çıxıb özümlü olmuşam. Bizim ailəmizdə milli mənsubiyyətimizin kimliyi ancaq və ancaq türk olmağımızan keçib. Mən Türk deyəndə gözlərim önündə üfiq ötəsindən boy verən, məni heyrətə gətirən ərənli, ərdəmli, insanlığa örnək olan peyğəmbər timsallı bəşər övladının ərlik davası ilə yaşayan abidə insan obrazı canlanıb. Göyə inanc edən türk ruhum qəlbimə köçüb, ağlımın dərk etmədiyi mütləq həqiqəti dərk edib. O gündən Türk olduğumu haqq bilmişəm. 6 yaşımda Xatun nənəmin “Türk ölər, yalan danışman” sözlərini sırğa edib qulaqlarımdan asmışam. Bütün həyatım boyu müntəzəm-müdam və bu gün də haqqın yanında durmağımdan, həqiqətçi olmağımdan, əlimdə Tanrı qələmi tutmağımdan, türk ruhaniyyətli türk oğlu türk olmağımdan fərəh hissi keçirmişəm və keçirirəm… Torpaqsız Vətən, Bayraqsız dövlət olmaz. Vətənə Ana Vətən, onu bizə Vətən edən torpağa da Ana Torpaq, torpaqsız da Göy olmaz deyirik. Ana Vətənin Ana Torpağın Göyündə dalğalanan Bayrağa isə müstəqilliyimizin, dövlətçiliyimizin, milli varlığımızın, milli kimliyimizin, vətəndaşlıq haqqımızın, namusumuzun simgəsi kimi baxırıq. Əfsuslar olsun ki, I Qarabağ müharibəsində Cənnət Qarabağ dediyimiz Ana Vətən erməni-daşnak faşistləri tərəfindən işğal edildi. Cənnət Qarabağımızda Üçrəngli bayrağımızı yüksəldə, dalğalandıra, Vətən namusunu hifz edə bilmədik. Uzun illər Vətəndə Vətənsiz yaşadıq, öksüz qaldıq. Ancaq 44 günlük II Qarabağ müharibəsindən sonra işğaldan azad olunmuş torpaqlara qayıdış başladı. Axı, torpağın da özünün danışan dili, hal dili var. Görəsən, namusu taptanmış o, torpaqlar bizi bağışlayacaqmı?!.. Mənə elə gəlir ki, sualın tək bir cavabı var: Torpaq bizi o zaman, o vaxt bağışlayacaq ki, biz içəridən dikələk, o torpağa türk kişisi, türk qadını kimi, bir sözlə, Allah adamı kimi ayaq basaq, türk ruhunda, türk ruhaniyyətində qayıtmış olaq. Türkləşmədən o torpağa qayıtmağa haqqımız yoxdur. Bizim o torpaqları birinci Qarabağ müharibəsində 5 il sərasər müdafiə edib 5 gün müddətində erməni-daşnak faşistlərinə təslim etməyimizin sonlu-sonsuz sayda, çoxlu səbəbləri, adbaad adı çəkiləcək günah sahibləri var. Ən böyük günah sahibi isə biz özümüzük. Çünki o günlərdə biz ruhu ölü, nəfsi diri məxluqat durumuna düşmüşdük. Qarı qızını, it yiyəsini tanımırdı. Nəinki türk kimliyimizi, insanlıq şüurunu, hətta instinkt özünü müdafiə halını belə ruhən itirmişdik. İstər Qərbi Asərbaycanımızı, istərsə də AR-da Xocalıdan tutmuş Zəngilanadək 12 rayonumuzu növbəsi çatdıqca eyni ssenari üzrə ardarda bir həftə ərzində boşaltmağımız və ya döyüşlərdə uduzmağımızın başlıca səbəbini mən türk ruhaniyyətimizin sıfır həddən aşağı səviyyədə olmasında görürəm və gördüm… Bəri başdan deyim ki, yazılı ədəbiyyatda, bizim tarixçilər yazsa da, yazmasa da bizim türk ruhaniyyətimiz mahiyyət etibarı ilə özünün ilkin kökünü, Öz oğulqız-Oğuz ilkinliyini Asər və Sümər türkçülüyündən alır. Ona görə də türkçülük mahiyyəti Göy Tanrıçılıq və sümərçilik mahiyyəti deməkdir. Yetər ki, Asər və Sümər türklərindən üzü bəri əcdadlarımızdan bizə miras qalan, dövlətçiliyimizin mənası, simgəsi olan bugünkü Üçrəngli bayrağımızın varlığını, oxunuşunu necə var, öz dəst-xəttində, öz mahiyyətində başa düşək, doğmalığını dərk edək və onun müqədəsliyinə inancımızı daha da artıraq: (I) Bayrağın birinci, baş-ilk zolağı mavi rəngdədir. Mavi rəng türkün göy irqli olmasından, onun ari irqliyindən, bütün irqlərin Adam Ata, Hava Ana doğuşundan xəbər verir Mavi zolaq həm birbaşa türklüyümüz, həm də türklüyümüzə işarətimiz deməkdir. Türk ruhu və mənəviyyatının, türk ruhaniyyətinin daşıyıcıları olmağımız deməkdir. Türkün qəlbi onun göyevidir. Müasirləşmək elə göyləşmənin özüdür. Mavi rəng həm göylüyümüz, bu günümüz, həm keçmişimiz, həm də gələcəyimizdir. Nəinki türkləşmənin, insanlaşma yolunun özü belə göyləşmədən, hər kəsin iç dünyasını, davranışını, əxlaqını, ruhaniyyətini türk mənəviyyatı ilə donat¬ma¬sından keçir. Dünyamızın nizam-tərəzisinin hansı dərəcədə, hansı səviyyədə, hansı durumda olması Türk ədalətinin nə yerdə ol¬ma¬sından, əhatə dairəsindən, onun coğrafi miqyasından, “Qızıl alma” adlanan məkan çərçivəsindən asılıdır; (II) Bayraqdakı qövsvari ay nişanı, səkkiz guşəli ulduzu olan al qırmızı rəngli zolağa diqqət yetirək. Al qırmızı rəngin şə¬hid qanı olması Göy Tanrının-Uca Allahın hökmüdür. Torpaq şəhid qanı ilə suvarılanda, yuyulanda Vətən olur. Əcdadlarımız torpaq uğrunda ölən varsa, Vətəndir, deyiblər. Qırmızı rəngə başqa bir məna, ad verməyə haç bir hacət yoxdur. Ay da, səkkiz guşəli ulduz da isə Tanrı haqqı var. Aşağıdakı izahlar da öz yerlərini alacaqlar; (III) Üçrəngli bayrağımızın üçüncü-alt zolağı yaşıl rəngdədir. Yaşıl rəng İslamın simgəsisir. Həm də İslam dininin həyat, yaşam dini olmasından xəbər verir. Yaşıl boyadan qaçmaq, uçunmaq lazım deyil. Bu rəng Türk tanrıçılığı ilə İslam tanrıçılığının sintezi kimi dərk edilməlidir. Dinləri araşdıran bilim adamları yekdul fikirdədilər ki, bütün səmavi dinlər qaynağını Göy Tanrıdan alıb. Göy Tanrı elə Uca Allah deməkdir. Göy Tanrı da, Uca Allah da öz təcəllisini işıqda, nurda, təbiətdə, ən çoxda həyat, yaşam tərzi olan yaşıl rəngdə təcəssüm etdirir. İslam gözəl əxlaq dinidir. Unutmaq olmaz ki, İslam ruhunun kökündə türk ruhu, türk ruhaniyyəti durur. Türk ruhu Göy Tanrını-Uca Allahı yerdə axtarmayıb. Heç vaxt xaqanlarını, hökmdarlarını Allahlaşdırmayıb, səndən böyük Göy Tanrı-Uca Allah var, deyib. Kamil olanlarını yüksək səviyyədə qəbul edib, korşalanlarından, kora zehnlilərindən qaçıblar. Heç zaman süni birliyi-eklektikanı qəbul etməyiblər. Bayraqdakı Ay da Türkün İslama töhfəsidir. Türk islamın qoruyucusudur. Çünki bu ulu və uca vəzifəni ona Göy Tanrının-Uca Allahın Özü ismarlamışdır; (IV) Üçrəngli bayraqdakı səkkiz guşəli ulduz bizə Sümər türklərindən ötürülən Tanrı rəmzidir. Onun hər guşəsi özündə Türk ruhaniyyətinin, Türk mənəviyyatının, Türk əxlaqının, Türk davranışının, Türk insanının əsas xarakterik-xüsusiyyətlərinin, xislətinin ana xətlərindən birini ehtiva edir:
Türk birüzlüdür. Aldatmağı, yalan danışmağı ləyaqətinə sığışdırmır, anadangəlmə inanclı, inamçıdır. Türkün sadəlövhlüyü əslində sadəlövhçülük deyil, onun xislətidəki ləyaqət hissidir. Dəllallıq, dələduzluq, möhtəkirlik, hərcayilik, vasvasalı olmaq, bədbinlik, ümidsizlik, soyuqluq, özgəlik, Batılı qansızlığı, köləlik, yaltaqlıq, pulçuluq, milyarder olmaq həvəsinə düşmək türk ruhuna yaddır;
Türk sözü bütövdür. Əhdinə vəfalıdı, vədinə xilaf çıxmaz. Əmanətə xəyanət etməz, mədəsinə haram tikə atmaz. Türk buğda dillidir. Dili nə qədər sadədirsə, qəlbə bağ-lıdırsa, özü də davranışında, əxlaqında bir o qədər saf, sadə və səmimidir, açıq ürəklidir. Təkəbbürün, kibrin, hiylənin, həsədin, kin və ədavətin nə olduğunu bilməz, bəsitlikdən, sünilikdən uzaqdır. Təvazökardır, onda özünü öymə, özünü bəyənmə, tərif etmə, şana-şıhrətə uyma hissi yoxdur;
Türk insana qıymağı sevməz. İnsan onun üçün böyükdür. İnsan öldürməyi sevməsə də döyüşməyi, öldürməyi bacarır. Ancaq insanı öldürməkdən həzz almır, qorxmazlıqdan həzz alır. Qələbəni sevir, ancaq düşməni alçaltmağı sevmir. Aman diləyənə aman verir. İnsan insanın düşməni, cəhənnəmi yox, insan insanın dostu, cənnəti olmalıdır, deyir;
Türk ailəçidir. Könül sevdalısıdır, kökə bağlıdır. Qadına-qadınlığa qutsal münasibət bəsləyir. Eşqində, sevgisində xalisdir. Eşqi göyləşdirir, ilahiləşdirir. Sevgisi Göy Tanrıdan-Uca Allahdan gəlir. Aşiqliyi nəşələnməkdən üstün tutur. “Bir qadın bir kişini, bir kişi ancaq bir qadını xoşbəxt edə bilər”,-deyir;
Türk böyüyə sayğı, kiçiyə qayğı göstərir. Çünki Türkün böyüklüyü onun var olan mərhəmətində, həqiqətində və ədalətindədir. Özünü cismani deyil, ruhani varlıq kimi dərk edir. İnsanlığın xilasını daim nəfsi ilə döyüşərək cismani varlığına ruhi varlığının hakim kəsilməsində, onun mənən yenidən doğulmasında, içdən dikəlməsində görür;
Türk zalıma qalxan, məzluma çətirdir. Türk olan yerdə antiinsani hərəkətlərə son qoyulur, qanun hakim olur. Türkün böyüklüyü onun əsilliyə, insaniliyə, müqəddəsliyə, ruhani zənginliyə sonsuz ehtirasından, alovlu pərəstişindən doğur;
Türk boz qurd timsalında əqidəsindən, haqq bildiyi yoldan dönməzdir. Qurd ölməz, atəş sönməz, deyir. Haqq yolunda şəhadət şərbəti içmək, ölümüylə ölməzlik qazanmaq Göy Tanrıdan-Uca Allahdan ətadır ona;
Türk dünya insanlarının ən comərdi, ən səxavət sahibi olanıdır. Həqiqi Türk adamı alicənab, iradəsi qətiyyətli, idrakı əzmli, könlü zərif və zəngin, dürüstlüyü, doğruluğu, düzgünlüyü evən, vətənpərvər, qəlbən Vətənə, torpağa, yurda bağlı, Vərəni canından əziz tutan, mərd və qonaqpərvər, yuxarıdakı bölümlərdə deyilən bütün xarakterik xüsusiyyətləri özündə birləşdirən, özünü mütləq vücuda çevirən kamil insan olmaq deməkdir. Amerikalı zəka sahibi Gene De Matlok Göy Tanrının-Uca Allahın yerə göndərdiyi ən saf millətin türklər olduğunu, onlara verdiyi İlahi güc və işıq vasitəsi ilə dünyanı saflaşdırdığını təqdim və təqdir edir. İnsanların ağ günə çıxması yolunu, insanlığın qurtuluşunun çarəsini tapsa, ancaq türklərin tapa biləcəyini, daha mükəmməl dünya üçün gərəkli hərəkətləri ancaq türklərin inşa edə biləcəyini iddia edir;
Qeyd: Biz latın qafikasına və ya kril əlifbasına keçdiyimiz gündən və ya ildən üzü bəri yüz ildirki sətirləri soldan sağa oxuduğumuzdan mən belə hesab edirəm ki, şəhər, qəsəbə və kəndlərimizdə binaların divar və pəncərələrindən sallanan Üçrəngli bayrağımız rəng sıralamasına görə tərsinə asılır. Mən bunun səbəbini soruşanda hamı bir ağızdan deyir ki, Nazirlər Kabinetinin göstərişi belədir. Guya bayraq divar və ya pəncərədən asılarkən birinci sırada yaşıl rəng durmalıdır. Mənə belə gəlir ki, bu işdə bir tərslik var…
(“Tumas Ata və tumaslılar” kitabından (Bakı, 2010, səh.3-11)
Günəş Ata Əkərə çayının (“əkərə” sözü qədim türkcəmizcə əkin yeri deməkdir. Həkəri adı əkərə sözünün sonralar dəyişikliyə uğramış şəklidir) gündoğan sahilində yurd salanda artıq yaşı səksəni çoxdan adlamışdı. Yaşının il sayını itirmişdi. Əli işdən-gücdən soyuyan, çəkilən, sanılı gününün qapı döyən ərəfə günlərini yaşayırdı. Sonucu ölümlü-itimli bu yalan, gidi dünyadan köçəcəyinə Göy Tanrıdan gələn haqqı bilirdi. Mənsub olduğu as soylu türklərin başsız qalmaması üçün ər oğul kimi yetişdirdiyi Tumasa yenə, hələ də öyüdlər verməkdən, nəsihətlər etməkdən, söz deməkdən yorulmaq bilmirdi. Oğlu Tumasdan dünyalar qədər razı qalsa da, özünün təkliyindən, qosqoca vaxtı işsiz-gücsüz qalmağından yana darıxırdı, danışırdı. Ata təkrar-təkrar vəsiyyətlərini dilə gətirməkdə, oğulsa, atanın öyüt-nəsihətlərini canla-başla dinləməkdə və yerinə yetirməkdə qərarlıydı. Onsuz da o, Günəş Atanın hər türlü etimadını, dediyi söz və tapşırıqlarını, verdiyi görəvlərini yeniyetməliyindən başlamış üzü bəri qədərincə doğrultmaqdaydı. Vəlhasil, oğul atanın sınaq, sınama imtahanlarından hər zaman üzü ağ çıxmışdı və çıxırdı.
Sanılı günün qapı döyən son günü yetmişdi. Günəş Ata oğlu Tumasın yaxına gəlməsinə işarə verdi. Ancaq deməzsən, nə işarə verdi, nə də səsini qısdı, oğlunu içdən hayladı. Oğul atanın yatağı başına gəlib onun əllərindən öpüb gözlərinin üstünə çəkdi. Ədəb və ehtiramla duyğusalcasına atanın dizinin dibinə çökdü. Günəş Ata razılıq edib məmnunluqla dindi: “Oğlum, bilirəm sən ərdəmlisən, ərənsən, as soyunun atası adını almağa layiq olan yeganə övladım tək sənsən. Oğul, sən varsan deyə ruhum aram içindədir. Mən bu dünyadan arın-arxayın haqq olan dünyaya köç edirəm. Soyuma, budunuma artıq atalıq edə bilərsən. Atalıq etməyə haqqın var. Əcdadımızın as soyuna Atalıq əmanətini məndən qəbul et. Qoy, Göy Tanrı səni qorusun, qoy O, gözəgörünməz var olan sənin yar və yardımçın olsun!”,-dedi və son kəlməsini dilə gətirməsiylə həmən işığı sozalan dünya gözlərini işıqlı dünyaya yummağı bir ani vaxt içində baş verdi. Nur saçan üzü-çöhrəsiylə birgə haqq dünyasına köç etdi.
O gündən Tumas Ata Günəş Atanın əzəm yerində oturdu. Həmən də o gündən şəninə hörmət əlaməti olaraq Tumas Ata adıyla çağrılan tumaslı tayfalarına ləyaqətlə atalıq etməyə başladı (əcdadlarımızdan bizə miras qalan ata kultu öz müqəddəsliyi ilə bu günlərimizədək öz çəkisini qoruyub saxlamaqdadır). Öz varlığı ilə əmanətə sahib çıxan Tumas Ata Günəş Atanın namını, onurunu nəinki qoruyub saxladı, əksinə, onu ilk gündən daha da irəli apardı, müqəddəs tərpənişləri ilə qənşərində yeni üfüqlər açdı. Belə ki, as soyluların ata tərbiyəsi hal dəyişikliyi, öz ruhsallığı ilə yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Tumas Ata ilk növbədə as soylu tumaslı icmalarının əmin-amanlığını qorumaq, təhlükəsizliyini təmin, birliyini, diriliyini, iriliyini cəm etmək barədə düşündü. Onadək dış düşmənlər, qoy onlar bir kənarda qalsın, as soylulardan ona tərs düşüb arada at oynadanlar vardı. Onlara da ata sözünü deməliydi. Hələ də tumaslı icmaları arasında Göy Tanrıya inanc göstərməyən, pərəstiş etməyən, Günəşə tanrım deyib-duran, özlərini odər adlandıran, Qara kaha qabağında, habelə Saldaşın dibində yurd salmış əski soydaşlarının tez-tez təcavüzünə məruz qalma olaylarından qurtula bilmirdilər.
Tumas Ata yurd salmağa qoruması təbii dağlar olan qala yeri gəzirdi. Hələ yeniyetməlik illərindən ayağı dəyən, onu çəkən belə bir yer onsuz da fikrində vardı, qaralamışdı. Sahilində yurd saldıqları Əkərə çayının dündoğan quzeyində, beş-on ağaclıq bir məsafədə yerləşən, qala divarları tək sıldırım döşlü dimdik qayaların başı üstə tap yerini andıran və ötənlərdə yaylaq yurdu adlandırdıqları alp çəmənli düzəngah indi öz gözəlliyi, ənginliyi və ucalığı ilə ona gəl-gəl deyirdi. İstişarə ilə lazım olan son qərarını verdi. Əkərə sahilində ulu əcdadları Qaraxanın saldığı bağ-bağata, habelə qışlaq dedikləri yurd yerlərinə və əkin sahələrinə həyan olmaq üçün kiçik qardaşı Çəpik bəyi görəvləndirdi. Onu qışlaq yurdunun, gələcəkdə Çaytumas adlanacaq kəndin ağası elan etdi. Özü isə tumaslı icmalarının Göy Tanrıya inanclı, boz qurd dönməzliyi olan döyüşkən, seçmə ərənləri ilə birgə bələdlədiyi məkana, yaylar düşərgəsinə köçdü. Uca dağlar qoyununda yerləşən, həm meşə, həm də dağ ətəyi olan alp çəmənli tapda, ötən illərin yaylaq yurdu olan və gələcəkdə Dağtumas kəndi adlanacaq Köhnə qala yaşayış məhəlləsinin bünövrəsini qoydu. Ətrafında yaşıl meşəsi, bol sulu çeşməsi, bərəkətli, münbit torpağı, həm də dörd bir yandan qala divarlarına bənzər sıldırımlı dağ silsiləsi ilə əhatə olunan, təbii müdafiəsi, deməzsən, Göy Tanrıdan gələn, nəinki odərlərin, heç dış düşmənlərin ordusu belə cürət edib girə bilməyəcəyi Köhnə qala-Dağtumas kəndi kimi dillərə düşdü. Köhnə qala yaşayış məntəqəsindən çox alınmaz qalaya bənzəyirdi.
Köhnə qaladakı mövqeyinə görə böyük bir ərazini öz nəzarəti altında saxlayan və oturaq həyat tərzi keçirən Tumas Atanın, həm də təktanrılığı, təkcə Göy Tanrı inancını, Ona olan sitayişi təbliğ edən ruhsal başçıya çevrilməsi onun nüfuzunu və təsir dairəsini günbəgün artırırdı. Tumas Ata oda sitayişi, Günəşə tanrı deməyi deyil, odu, Günəşi as soyuna bəxş edən tək tanrım dediyi Göy Tanrıya inanc göstərməyi təbliğ edirdi. As türklərini bütünlüklə tək tanrılı olmağa çağırırdı. Oda sitayişdə ad çıxarmış, Günəşə tanrım deyən as soylu odər icmalarını da təktanrılı olmağa təşviq edirdi.
Atalar yaxşı deyiblər ki, ağacı qurd içindən yeyər. Tumas Atanın ruhaniyyəti və ruhsal tavrı, ad-sanının, namının artması, dillərə düşməsi Saldaşda yurd salmış və özünü as soylu odər tayfalarının öndəri və basılmaz pəhləvanı sanan Salsalın heç də ürəyincə deyildi. İkinci bir tərəfdən də öz itaətində olan tayfadaşlarının Tumas Atanın təbliğatına uyması kürkünə lap birə səpirdi. Tumas Atanı aradan götürməsə işlərinin müşgülə düşəcəyindən, ortalıqda tək, üryan qalacağından xoflanırdı. Tez-tez eşmə bığlarını çeynəyirdi. Nüfuz dairəsini günü-gündən itirdikcə, Tumas Ataya qızırdı. Ona olan düşmən münasibəti günbəgün artırdı. Xəfiyyələri də farağat durmurdular. Ona qıcıq verirdilər:”Sən Salsal, asların odərlər adlanan tirələri arasında oda pərəstişin-atəşpərəstliyin ipə-sapa yatmayan, həm pəhləvan cüssəli güc-qüvvət sahibi, həm də ən çevik qılınc oynadanlarından, uzaq məsafəyə ox atan oxçularındansan. Hərəkətə keçməlisən”,-deyirdilər. İri, divar gövdəsi sal qaya parçasından seçilməyən bu bəzzad, həm də odərlərin odqoruyanı titul-adını da almışdı.
Ancaq Salsal nüfuzu hər tərəfə səs salan Tumas Atayla üz-üzə gəlməkdən, açıq savaşa girməkdən, qəbzəsinə əl atıb qılınc döyüşdürməkdən çəkinirdi. Əlalxüsus, o, Tumas Atanın qardaşı, Çaytumasda atalıq mərtəbəsinə yüksələn, özü də adına rəğmən çevik tərpənişləri ilə tanınan, təkbətək döyüşlərdə iki əlli qoşa qılıncla düşmənlərinə qan qusduran Çəpik bəyin qaraüz ovxarlı qılıncları arasından iri gövdəsiylə sivrilib çıxacağına, sağ can qurtaracağına ümidi yox idi. Salsalın son qənaəti xəyanət yoluna əl atmaq oldu.
Ömrünün sanılı günü tamama yetən bir gün id bu gün. Belə bir günün mövcud olub-olmamasının ahıl yaşa qədəm qoyduğu bir anda Tumas Ata üçün elə də bir fərqi yox idi. Son nəfəsi onu tərk edənə, ağzından çıxanadək Göy Tanrı inancını təbliğ etməyi tanrı borcu sanırdı. Qara kaha oymağına gedəcəyi, gələcəyi barədə bu gün üçün vədi vardı, oradakı simsarlarına söz vermişdi. Bu gün Tumas Ata ölüm deyilən nəsnəsədən qorxub Qara kaha oymağına səfər etməyindən qalası da deyildi. Göy Tanrıdan gələn görəvini qeyd-şərtsiz yapmaqdaydı. Salsalın da bu gün öz çirkin niyyətindən əl çəkmək, dönmək fikri yox idi.
Salsal öz çirkin niyyətini həyata keçirmək üçün azdan-az, çoxdan-çox, Tumas Atanın ayağı dəyən oymaqlarda özünə bağlı, oda sitayiş edən xəfiyyələr yetişdirmişdi. Şəbəkəsi iş başındaydı. Bu gün də Tumas Atanın Qara kaha oymağında olmasından xəbər tutan Salsal fürsətkeş idi, girəvəni əldən vermədi. Xəlvətə salıb Saldaş oymağının güneyinə, Keçəl təpəyə adladı. Qara kahanın qənşərində yerləşən Keçəl təpənin ətəyində pusquya yatdı. Dörd gözlə Tumas Atanın Qara kaha oymağından çıxacağı anı gözlədi. Aşağı Çaydərəsinə enən, Gün quzeyinin rəməsindən keçən çığırın döngəsini atacağı oxa nişangah yeri seçdi. Salsal, Tumas Atanın yolunu çox gözləməli olmadı. Artıq camaatla, öz simsarları ilə xudahafizləşən Tumas Ata yolçu yolda gərək deyib yaşayış məntəqəsindən çıxmışdı. Qara kaha arxada qalmışdı. Tumas Ata Gün quzeyinin rəməsindən keçən çığırın döngəsinə ayaq basar-basmaz həmin andaca Salsal yayını çəkib ayaqda hazır saxladığı üçqanadlı oxu hədəfinin üstünə buraxdı. Üçqanadlı ox arxadan Tumas Atanın kürəyinə saplandı.
Oxun ucu çox dərinə işləmişdi. Tumas Ata oxu kürəyindən çıxarmağa cəhd etmək istəsə də, onu qan aparacağından, hardasa yarı yolda yıxılıb yerindəcə qalacağını düşündü. Fikrini tezcənək dəyişdi. Oxun çöldə qalan hissəsini güc-bəlayla sındırıb atmaqla kifayətləndi. Oxun az bir hissəsi kürəyində Aşağı Çaydərəsinə endi. Həm də dolama yolu qısaltmaq istədi. Çay axarının dayaz yerindən adlayıb dərənin sağ yamacına dikləndi. Şax-şəvəl basmış selav çıxıntısı ilə üzü yuxarı dırmandı. Orta Çaydərəsinin batı yamacı ilə “Uzunca qoşunları” adlanan yal belinə qalxmağa tələsirdi ki, oradan kəsmə gedişlə onu Köhnə qalaya çatdıracaq araba yolunu ələ alsın. Həm də ox atılan istiqamətdən uzaq düşsün.
Tumas Atanın aldığı yaradan yerə yıxılmadığını, torpağa sərilmədiyini görüncə Salsal itə döndü, hövsələsi nəcis iyi verdi. Ara məsafəsi oxun sürətini heçə endirirdi. Kəfərə qəzəbindən ağız atıb kamanının kirişini çeynədi. Tutalqasını dizinə dirəyib sındırdı, iki yerə bölünmüş qırıntıları qurd yolunun ağzına tulladı. Əlbəəl də qılıncına əl atdı, qınından sıyırıb Aşağı Çaydərəsinin yatağında izini itirdiyi ovunun ardına düşdü. Orta Çaydərəsində cehzlik gəbə toxumaq üçün yun isladıb çırpan-qurudan qızdan Tumas Atanı, kürəyinə ox sancılan bir kimsəni görüb-görmədiyini soruşdu. Qız gördüyünü dedi. Tumas Atanın sığındığı selavı, qalxdığı yal belini Salsala göstərdi. Tumas Ata harada olduğu yerin, istiqamətin qız tərəfindən Salsala xəbər verildiyi ürəyinə damınca nişanlı qızı acıladı:”Qız, cehizin bitməsin”,-dedi.
Ləng tərpəntiyə yol vermək olmazdı. Tumas Ata arxadan gələn, izinə düşən Salsalın hənirini artıq duymaqdaydı. Məlun qıs-qıvraq onu yaxalaya, quş qanadı addımlar atsa, tezliklə ona çata bilərdi. Tumas Ata özünü toxdatdı, var gücünü toplayıb addımlarını yeyinlətdi. İzi itirmək üçün ala yoncalığı yarıb keçən araba yolunu ələ düşən fürsət bildi. Müxtəlif istiqamətlərə rədləp sala-sala addımlarını yeyinlətməkdən qalmadı. Araba yolunun gah sağına, gah da soluna adlaya-adlaya iz itirərək irəlilədi. Bu minvalla “Göllü zəmi”nin yastanasını arxada qoydu. Əlində qılıncını yellədə-yellədə Salsal Uzunca qoşunlarından yel kimi gəlirdi. O, yaralanmış halda olan Tumas Atanın çox uzağa gedə bilməyəcəyini, biləkis irəlidə, əl içi kimi görsənən Göllü zəminin yastanasında ona çatacağını güman edirdi.
Ancaq yastanaya ayaq basınca tez-tez izi itirməsi başını alovlandırdı, içi pörtdü. Göllü zəminin ala yoncasından yeyib qarnını beli bərabərinə qaldıran Çal qatırdan başqa yastanada gözünə özgə bir canlı qaraltı-filan dəymədi. Salsal çəlimi itirib-tapmağa boşboşuna vaxt itirincə qatıra yan aldı. Qatır Salsalın ondan nə soruşduğunu işarətlərindən anlayınca başını Salsalın çiyni bərabərinə qaldırıb uzun çənəsini “Topdaş”a tərəf uzatdı. Həmən də dişlərini qıcayıb qırıq-qırıq zil səslə anqırmağa başladı. Anqıra-anqıra Salsalı başa saldı ki, Tumas Ata elə onun qabağınca bir ani zaman içində Topdaşdan “Çevirmə dərəsi”nin gündoğan üzünə aşdı. Tumas Ata qatırın anqırtısından diksindi. Anqırtıyla Salsala nə dediyi ona agah olunca qatırı yamanladı: “Qatır qulan tutmasın”,-dedi.
Tumas Ata təlaş içində olsa da, təfəkkürü üstündəydi. Köhnə qalaya hələ uzun bir yol qalırdı, qət ediləsi məsafə deyildi. Salsal onun beş addımlığındaydı. Ləhləməsini eşidirdi. Gözü ona sataşsa, iki-üç addımını cəld atmaqla Köhnə qalaya gedən yolunu hər an kəsə bilərdi. Artıq çıxış yolu qalmamışdı. Gücü ancaq vücudunu gizlətməyə çatırdı. Özünü ilk əldən tələm-tələsik gözünə dəyən, Çevirmə dərəsinin quzeyinə diklənən daşlı-çınqıllı cığırın döngəsi üstəki iri qaya parçasının altına atmaq oldu. Ağzını torpaq tirəsi tutan küfülə bənzər kaha-oyuğun iç üzünə aşırılıb, kahanın dibinə sinib-sığınıb nəfəsini içinə çəkdi. Köhnə qalaya dolaylanan araba yolunun ağzında Tumas Ata gözünə dəyməyincə Salsalın başına vurduğu zərbədən baş-beyni, deməzsən, yerindən oynadı. Ovqatı təlxə düşdü, pozuldu. Gəlib Tumas Atanın altına, küfül-kahasına sığındığı iri qaya parçasına söykənib içi dolu nəfəs dərən Salsal hədəfinə çataçatda, başına nə gəldiyini anlayacaq halda deyildi.
Məlun beş addımlığında gizlində qalan, cıqqır belə səs şıxarmayan Tumas Atanın bəlkə də qeybə çəkilib-çəkilməməsi barədə düşününcə və yaxud onun izini yenə də itirməyini anlayınca dilxorçuluğundan bilmədi nə etsin. Hirsini yemək üçün bu dəfə də eşmə bığlarını çeynəməyə, barmaqlarını gəmirməyə, dişləməyə başladı. Bu zaman “Ballı qaya”dan qanad çalan, qaqqıltıyla gəlib iri qaya parçası üstə qanad gərən kəklik həmən Salsalın diqqətini çəkdi. O, qeyri-ixtiyari başı üstündəki kəklikdən Tumas Atanın yerini soruşdu. Kəklik Tumas Atanın yerini ona xəbər vermək, göstərmək üçün qaqqıldayıb:“Qaqqıdı, qaqqıdı, kahadadır, kahadadır”,-dedi. Tumas Ata ancaq özü eşidəcək bir pıçıltıyla kəkliyi qarğıdı:”Kəklik, balan artmasın”,-dedi.
Yan-yörəsinə baxsa da, ətraf əraziyə dörd gözlə nəzər-diqqət yetirən Salsalın gözünə hardasa hər hansı bir kaha-filan dəymədi. Hiddətindən gözü kəlləsinə çıxmış Salsal çənəsi altında olan, ağzı torpaq tirəsi ilə örtülü kimi görsənən kahanı basaratı bağlanmış gözləri ilə aşağı-yuxarı çox baxsa da torpaq qatından ayırd etmək iqtidarında olmadı. Həm də hirsindən-hikkəsindən: “Ay, aman!”,-deyib hayqırdı, bilmədi nə etsin. Başına döyməkdən, başının tükünü yolmaşlamaqdan özünü güc-bəlayla saxladı. Deməzsən, kürəyindən nəfəs almağıyla ağzı köpükləndi, çənəsi əyildi, gözü çəpləndi. Qəzəbini yatırmaq üçün var gücünü toplayıb daş kəsən qılıncını nərə çəkərək iri qaya parçasının ənsəsinə endirdi. Qılıncın zərbindən qaya pendir parçası kimi iki yerə bölündü. Qılıncın torpaq tirəsinə batan ucu Tumas Atanın torpaq altında qalmış sağ dabanının əzələ çatmasını yalayıb keçdi. Salsalın nə Tumas Atanın dabanını arxadan yaralayıb qanatmasından, nə də pırıltıyla havaya qalxan kəkliyin ayağına qılıncının ucundan bir damla qan sıçıramasından xəbəri olmadı.
Həm təntiməyindən, həm də baş itirməsindən yana Salsalın Tumas Atanı ikinci dəfə yaralamağından xəbəri yox idi. Ətrafdakı dağ-daş aralarında kaha, dəlmə-deşik axtarmasından da hər hansı bir nəticə əldə edə bilmədi. Gicəlməyindən, gücənməyindən bezikdi. Qara, nəhs fikirlər məngənəsində qalmış yaddaşı eşim-eşim eşilirdi. Eşilmədən-eşmədən beynini dəlib deşən bir qara fikir son qərarını verdi. Qərarı Tumas Atanı Köhnə qalaya apara biləcək yeganə “Araba yolu”nun bərəsini kəsmək oldu. Tumas Atanın “Araba yolu” ilə aradan çıxmasına qətiyyən imkan verməsin deyə Köhnə qalaya dolaylanan bərə ağzına qaçdı. Hansı istiqamətdən, hansı yöndən ortaya çıxmalı olsa, haradan qənşərə çıxıb-çıxmamasından asılı olmayaraq, Tumas Ata qeyd-şərtsiz ehtimal olunan Araba yolunun köçağzı bərəsindən hökmən keçməliydi.
Salsalın Tumas Atanın öldü-qaldısını bilməyincə, ölümünü görməyincə köçağzını tərk etmək, dolaydan ayrılmaq fikri yox idi. Salsalın niyyətindən xəbər tutan, ondan ikinci yara alan və ölümünün qənşərinə çıxmasından duyğulanan Tumas Ata onsuz da Köhnə qaladan əlini üzmüşdü. İçindən baş qaldıran ölüm yanğısı göy qübbəsinə dirək tutan dağın uca zirvəsinə qalxmaq arzusunu ürəyində alovlandırırdı. Həmən də ölümüylə üz-üzə qaldığını düşününcə duyğusalcasına ənginliyə üz tutub əllərini qoşalaşdırıb Goy Tanrıya uzatdı, son diləyini dilə gətirdi:”Sən, ey Ulu Göy Tanrım! Bu qaya parçası altındakı küfül-kahanı mənə sonev etmə. Mənə möhlət ver, mənə güc-qüvvət ver, düşməndən fürsəti al, mənə yardım et, arzuma çatım. O dağın zirvəsinə qalxım. Qoy canımı torpağa o dağın başında tapşırım”,-dedi. Sıyrılıb küfül-kahadan çıxdı. Dabanından qan axa-axa ot topalları boy gizlədən Çevirmə dərəsinin kəmər qayaların bənd-bərələrindən asılıb gələn selavı boyunca üzü yuxarı uzanan daşlı-çınqıllı çığırını ələ aldı. Dartına-dartına addımlar atdı. Nəfəsini ancaq dərə tapında dərdi. Dağ ətəyinə ayaq verən yal belinə nəfəs kəsən yoxuşları dırmana-dırmana qət etdi. Zirvəyə dolanan izlərə ayaq basdı. Zirvəyə tərəf üz tutanda, istiqamət götürəndə deməzsən, hər addımını yıxılıb-duraraq, əyilib-qalxaraq atdı. Deyərdin yerimirdi, iməkləyirdi.
Salsal isə hələ də dolay ağzında marığa yatmışdı. Hələ də ov gözləyən yırtıcı kaftarlar tək pusquda sumudurdu. Aldandığını ancaq yol dolayına qarın çıxarmış Ballı qayanın daşına qonan ayağı qanlı kəkliyin təkrar-təkrar qaqqıldamasından sonra anladı. Qılıncının ucunda qaralan, nöqtədən seçilməyən torpaq altda qalmış quru qan damlası gözünə sataşınca “ey dadi-bidət”lə cikkə çəkdi. Yerindən qalxmağı ilə addım atmadı. Dabanına tüpürüb ildırım sürəti ilə geriyə, ikiyə böldüyü qaya parçasına tərəf qaçmağı bir oldu. Qılıncı ilə paraladığı dabandan qaya dibinə tökülən tər qan damlasının qoxusu burnuna dolunca at kişnərtisinə bənzər səs çıxardı. Qan izini çəlim tutunca uca dağa tərəf sürət götürdü, addımlar atmadı, damladan-damlaya sıçradı. Yelə, küləyə dönüb Tumas Atanın ardına düşdü. Tumas Atanı bir ox məsafəsində gözünə dəyincə yenə də hövsələsi itdən keçər oldu, inlədi, iyləndi. Başına qapaz saldı. İndi də nədən, niyə oxu-kamanı sındırıb Qurd ağzına tullamağının-atmağının peşmançılığını çəkdi. Bir tətəfdən də qürub cağı ötə düşmüşdü. Hava qaralırdı, toran çalmışdı. Xeyir şərə qarışmışdı. Salsal nə gücü-qüvvəsi var, qıçlarına verdi, addımlarını sanki havadan asdı, on qat yeyinlətdi.
Zirvəyə qalxan yastı qayalar üstündən keçən cığıra tuş gələn izlərin sərt üzlü dikləri, saysız-hesabsız dolayları-döngələri vardı. Dağın sağ-sol, aşağı-yuxarı tillərinə pillə tutan gədiklər-gəzlər qurtarmaq bilmirdi. Tumas Ata zirvənin sonuncu gəzinə ayaq basanda arxadan gələn Salsalın gürzə fısıltısından seçilməyən, fit səsinə bənzər üfunət qoxuyan nəfəsinin həm səsini eşitdi, həm də dalğasının boynunun ardını yalayan yelindən pəksindi. Deməzsən, onu da hiss etdi ki, Salsalın qollarının uzunluğu on arşın ölçüdə olsaydı, artıq bir göz qırpımında arxadan əl atıb Tumas Atanı xırxalamış olardı. Salsalın bir an içində endirəcəyi ovxalı qılınc zərbəsindən can qurtara bilməyəcəyini eyninə gətirən, çifayda, deyib zirvədə ölümünü qarşılamaq arzusundan əl üzən Tumas Atanın baş qaldırması ilə gəzin tilinə çətir kimi taxılmış gövdəsi qucağa sığmaz “Yastı ardıc” ağacı ilə üz-üzə gəlməsi bir oldu. Son ümidi ardıc ağacına qaldı. Düşməni ilə üz-üzə gəlmək, diş-dişə durmaq üçün ardıc ağacının üzünə toxunan iynə yarpaqlı, palazdan seçilməyən şax-şəvəlli, qollu-budaqlı qanadlarını başı üstünə qaldırıb gövdənin əks tərəfinə keçmək istədi. Elə hər şey də bir ani zaman içində oldu. Göy Tanrı öz görkünü məsum bəndəsinə əyan etdi. Birdən-birə bir göz qırpımında Tumas Atanın gözləri qarşısında ardıc ağacının gövdəsi öz-özünə yarmaçalandı. Yarılıb iki yana ayrıldı, iri gövdə kovuş yuva açdı. Tumas Atanı kovuş qoynuna aldı. İynə yarpaqlı gömgöy qanadlarını da palaz kimi gövdənin yarığı üstə atdı. Yastı ardıcın bu sayaq Tumas Atanı düşmənindən göz görə-görə gizlətməsi Göy Tanrının olmayana ol deməsiydi. Tumas Ata riqqətə gələrək qəlbən ardıc ağacına alxışını dilə gətirdi:”Ardıc, göyün getməsin”,-dedi.
Hədəfinə zərbə endirmək iştahı ilə irəli atılan Salsalın ay işığında parıldayan ovxarlı qılıncı havadan asıla qaldı. Zərbə endirməyə qarşıda kimsə yox idi. Salsal ardıc ağacının dörd yanına dolandı. Dağ gəzinin gah o üz-bu üzünə, gah aşağısına-yuxarısına, gah da sağına-soluna qaçdı. Salsal qeybin nə olduğunu anlamasa, bilməsə də, ancaq Tumas Atanın qaraltısını bir an içində yağlı əppəyə dönüb əlindən çıxan gördü. Bədirlənməmiş ay öz köçünü buludlara boy tutan dağın qərb yamacına sürməyində, sirli, sehrli gecə isə öz tund qara çarşabını yer üzünün dörb bir yanına sərməyindəydi. Ovundan əli üzülmüş Salsal gəzdən üzü enişə boylananda özünü Saldaşın başı üstə inləyən gördü. Əli ətəyindən uzun, kor-peşman qov-qaçından geri döndü. Deməzsən, dönmədi, yerimədi, gəzdən üzü enişə, Saldaşa, naməhrəm yurduna dığırlandı. Aşağılarda səs-küy vardı. Tumas Atanı soraqlayanların hayı-harayı gəlirdi, səsləri dağlarda-daşlarda əks-səda verirdi..
Tumas Ata Yastı ardıc ağacının kovuşundan çıxıb qəlbi, dili vəsfdə, Göy Tanrıya şükranda, son nəfəsi ağzında səbrlə, ümidlə addımlar ata-ata zirvənin son gəzini də arxada qoydu. Eşqində, arzusunda olduğu son ucalığa qalxdı. Son nəfəsi ilə də zirvədə dizləri üstə yerə çöküb özü-özünə oqqay dedi. Nəfəs dərə-dərə kürəyini sıx-sıx daşlar arasında bir kök üstə bitən, bir-birlərindən fərqlənməyən, seçilməyən yeddi gövdəli, yeddi qardaş dağdağan ağacına söykədi. Son nəfəs verib son nəfəs aldı. Göy Tanrıya son şükranını bildirib əbədiyyətə qovuşdu. İşıqlı dünyaya göz yumdu, haqq dünyasına göz açdı. Şəhid ruhu Göy Tanrının uca dərgahına yol aldı.
Tumas Atanın Qara kaha səfərindən dönərkən yaralandığını və Köhnə qalaya yetişmədiyini eşidən tumaslı icmasının camaatı böyüklü-kiçikli, uşaqlı-qadınlı gecəni fövtə vermədilər, axtarışa çıxdılar. Səs-səsə verdilər, Tumas Atanı çağırdılar, hayladılar, harayladılar. Çəlimçi dan üzü Çevirmə dərəsindəki qan izinə tuş oldu. Ardınca gələnlər yollarını azmasın deyə hər damla üstünə bir pəmbəz daş qoya-qoya yoluna davam etdi. Onun ardınca gələn tumaslı əhlinin hər biri daş üstə bir daş ata-ata çəlimçinin ardına düşdü. Zirvəyə qalxanlar, zirvəyə ayaq basanlar birər-birər Tumas Atanın sağ imiş kimi görsənən, kürəyi Yeddi qardaş dağdağan ağacına söykəli canlıdan seçilməyən cansız bədəni ilə üz-üzə qaldılar. Tumaslı camaatı Tumas Atanın mübarək nəşini adına ad verdikləri Tumas dağının zirvəsindəki Yeddi qardaş dağdağan ağacınının sol yanında torpağa tapşırdılar. Qəbri də o gündən ona pirim deyənlərin inanc ocağı kimi ziyarətgaha çevrildi. Günü bu gündə hər qan damlasının düşdüyü yerdə bir daş qalağı var. İndi də Tumas Atanın qəbrini ziyarətə qalxan hər kəs hər daş qalağı üstə bir daş ataraq kafirlərə, dinin münafiqlərinə lənət oxumaqda yükümlüdür. Tumas Atanın alxışıyla qarğışları da o güdən-bu günə tumaslı icmalarının, habelə onun müqəddəs qəbrinə ziyarət edənlərin, bir sözlə, ona inac göstərən insanların dillərinin əzbəridir və bu gündə yaddaşlardan silinməmişdir:
Ardıc, göyün getməsin,
Qız, cehizin bitməsin.
Qatır, mayan tutmasın,
Kəklik, balan artmasın…
Sözə qüvvət: Mifdən əsatirə yol gələn, əsatirdən əfsanəyə çevrilən Tumas Atanın ömrünün axırmacal çağında dilə gətirdiyi bu deyimi real həyatda da özünün haq yerini aldı: (1) ardıc ağacı iynə yarpaqlı olduğundan həmişə yaşıldı; (2) cehiz sarıdan qızların həmişə ara dartanı olur; (3) qatır balalamır, qulanı olmur; (4) kəklik kük yatıb çox bala çıxarsa da, balasının çoxu qurda-quşa yem olur, çolpa olanı da ya qartal caynağına keçir, ya da ovçu gülləsinə tuş gəlir. Həmçinin ayağı Tumas Atanın qanına bulaşdığından Tumas dağının yal-yamaclarında səkən kəkliklərin ayağı qırmızı rəngdədir-xınalı kəklik deyir camaat onlara.
Söz ardı: Tumas Ata haqqında danışılan bu qəbildən olan hekayələr, mif və əsatirlər onlarladı. Dini mükamilələr təkcə yuxarıda nəql edilən əfsanə ilə bitmir. 1975-ci ildə 105 yaşında haqq dünyasına köçmüş Xatun nənəmdən eşitdiyim daha iki əfsanəni də burda dilə gətirmək məncə yerinə düşər:
Deyilənə görə Tumas Atanın çöhrəsi o qədər nurluymuş ki, günəş şüaları tək üzü ətrafa işıq saçarmış. Özünün də sarı rəngdən xoşu gəldiyindən həmişə əyninə sarı rəngi don biçdirərmiş, sarı rəngli paltar geyərmiş. Böyük övliyalıq haqqı olduğundan Allah Təala tərəfindən göndərilən 7 mələk daim onun xidmətindədilər. Günü bu gün də onun keşiyini çəkirlər. Mələklər hər axşam dağdan aşağıya enib Tumas bağına gəlirlər. Bağdakı “Ay” bulağının cənnət qoxulu çəmənliyində oturub dincəlir, şənlənib əylənirlər. Sonra da dan üzü bağın başındakı 3 tağlı, 3 dəhnəli, 6 gözlü daş novlu “Aynalı” bulaqdan su götürüb deyib-gülə, gülüşə-gülüşə təzədən Tumas Ataya qalxırlar. Mələklərin səs-küyünü, gülüşünü eşidənlər ötən zamanlarda çox olub deyirlər. Bir gün Xatun nənəmdən soruşdum ki, bəs mən dan üzü bulaq başına ensəm o mələklərin gülüşünü eşidə bilərəmmi? Xatun nənəm dedi: “Sənin o gülüşü eşidənlərdən olman üçün gərək Allah Təalaya dost olasan, bala. Göy Tanrının buyruqlarına canı-dildən əməl edəsən. Boğazından haram tikə keçməyə, dilinə yalan söz gəlməyə, əlin özgə malına dəyməyə, xeyirxah, səxavətli adam olmağın dillərdə dastan ola. Ağzın həmişə xeyirə açılmalı, niyyətin dürüst, qəlbin təmiz, dilin daim şüküredici olmalıdır”.
105 yaşnda haqq dünyasına köçmüş Xatun nənəm deyərdi ki, Tumas Ata Allah yolunda şəhid düşüb. Din mücahidi olub. Diridir, ruhu Allah qatında hüzur içindədir. Ardınca Tumas Atanın həyat hekayəsini danışardı. Deyərdi ki, həmişə o, dinimizin düşmənləri ilə, gavurlarla, asilərlə döyüşübdü. Qılınc tutmağına, ox atmağına söz ola bilməz imiş. Lakin bir gün xəyanət öz işini görür. Tumas Ata gavurların mühasirəsinə düşür. Düşmənləri ilə qeyri-bərabər, ağır döyüşə girir. Qılıncını əlindən salırlar. Yaralansa da mühasirədən çıxmağı bacarır. Ancaq gavurların Salsal adlı məşhur pəhləvanı onun ardına düşür. Məlun bir əlində ox, bir əlində ovxarlı qılınc ondan əl çəkmir. Qılıncla qıjanır, arxadan Tumas Atanı ox yağışına tutur. Nəhayət, ağır yara almış Tumas Atanı Tumas dağının başında haqlayır. Həmən qılıncla onu arxadan vurur. Ölümcül qılınc yarası alan Tumas Ata gavura tərəf dönür və qanlı əliylə gavurun kürəyinə vura-vura deyir:
-Sən ki arxadan namərdcəsinə məni vurdun, tay sənə sözüm yoxdur. Səni görüm ölməyəsən, qurdla qiyamətə qalasan. Bu dünya durduqca, sən də durasan, yaşayasan,-bu sözləri deyib qurtarınca Tumas Ata canını tapşırır, haqq dünyasına köçür. Onun hayına, harayına çatan silahdaşları Tumas Atanı şəhid düşdüyü yerdə də torpağa tapşırırlar .
Deyilənə görə Tumas Atanı qılıncla vuran Salsal adlı gavur indi də həmən yaşayır. Gavur o qədər qocalıb ki, dağ boyda bədəni yumağa dönübdü. Gavurlar məlunun cıvıltısı eşidilməsin deyə onu gizlədirlər, əl boyda çuxa parçasının altında saxlayırlar. Göründüyü kimi Tumas Atanın ölüm qabağı öz qatilinə uzun ömürlülük arzulamasının çox böyük ibrətamiz bir mənası var imiş. Tumas Ata Salsala uzun ömürlülüyü onun qocalıb bu cür yumağa dönməsinə, rəzil günə qalmasına, daim əzab-əziyyət içində yaşamasına, cəhənnəm əzabını nahaqq dünyada çəkməsinə görə arzulamışdı. Həm də bu arzu gavur kimi zəlil günə qalmaqdansa, bu sayaq rəzil gündə yaşamaqdan, murdarlıq içində uzun ömür sürməkdənsə, vaxtında ölmək yaxşıdır, ey insan oğlu, hər an ölümə hazır ol, demək, anlamı verir…
P.S.-01: Bu əfsanədən doğan daha bir məntiqi nəticə var ki, o da çox ibrətamizdir. Bu məcazi mənada “düşmən ölməyib, ölməyəcək də” məsəlinin rəmzi inikasıdır. Ey insan, sanma ki, düşmən ölübdür, düşmən var, həmişə sağdır. Ehtiyatı, sayıqlığı əldən vermə. Bu, özünü həmişə düşməndən, onun məkr və hiyləsindən qoru, ayıq ol, deməkdir.
02: Qarabağ dağlarının ətəyi sayılan cənub-şərq zirvə və yamaclarında məlum bir xətt üzrə yerləşmiş 10 sayda ata qəbirləri-Günəş Ata, Tumas Ata, Çəpik Ata, Şıx Ata, Dom Ata, Müşgül Ata, Cəbrayıl Ata, Çomaq Ata, Məngələn Ata, Şirvan Ata var. Bu qəbirlərdə dəfn edilmiş şəxslər nəinki İslamdan əvvəlki, əksəriyyəti b.e.-dan öndəki dövrlərdə yaşamış insanlar olmuşlar. Bu qəbir-məqbərələr ciddi şəkildə araşdırılmalıdır…
