Zərövşən Babayeva
Naxçıvan Dövlət Universitetinin professoru
Əməkdar müəllim
XXI ƏSRİN BAŞLICA PROBLEMLƏRİ:
STRESS VƏZİYYƏTİ, İŞ REJİMİNDƏ MOBİNQ, AUTOİMMUN XƏSTƏLİKLƏR
Yaşadışımız son illər həm texnoloji inkişafın, həm ondan istifadəsinin pik həddə çatması, həm də həyati funksiyalarımızı başa vurmağa çalışdığımız sürətlə axan zaman səbəbindən hər səviyyədə stress vəziyyəti yaşanmaqdadır. Stress, orqanizmin xarici və daxili təzyiqlərə qarşı fiziki və psixoloji reaksiyasıdır. Müasir iş mühitində uzunmüddətli stress insanın həm fiziki, həm də psixi sağlamlığına ciddi zərər verə bilər. Stressin əsas mənbələrindən biri də iş rejimində mobinq kimi psixoloji təzyiq və mənəvi zorakılıqdır. Mobinq, iş yerində bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən başqa bir əməkdaşa qarşı sistematik şəkildə həyata keçirilən psixoloji zorakılıq, təzyiq və ya mənəvi basqıdır. Bunlara aşağıdakıları göstərmək olar: Peşəkar nüfuzun pozulması; İşdə peşəkar bacarıqların şübhə altına alınması; Qeyri-adekvat tənqid; görülən işi kiçiltmək, özgüvəni alçaltmaq və s. Bunlardan başqa, iş yükünün manipulyasiyası, normadan artıq və ya az iş tapşıraraq təzyiq göstərmək, məqsədli şəkildə tapşırıqların verilməsi də stress amilini artırır. Sonda işçinin sosial təcridinə, əməkdaşların kollektivdən uzaqlaşdırılmasına, yığıncaqlara dəvət etməməklə müəssisədən kənarlaşdırılmasına səbəb olur. Bu amillər nəinki insanların maddi və mənəvi sıxıntılarına gətirib çıxarır, həmçinin onların fiziki və psixoloji problemlərinə yol açır. Stress və mobinqin insan sağlamlığına mənfi təsirləri ciddi problemlər yaradır:
1. Fiziki təsirlər: Baş ağrısı, yüksək qan təzyiqi, ürək-damar xəstəlikləri. Yuxu pozğunluğu və həzm sistemi problemləri.
2. Psixoloji təsirlər: Xroniki yorğunluq, depressiya və narahatlıq. Özünəinamın azalması, təşviş və panik ataklar.
3. Sosial təsirlər: İş münasibətlərində gərginlik. Ailədaxili münasibətlərdə problemlər.
4. Peşəkar təsirlər: Məhsuldarlığın azalması. Karyera inkişafının ləngiməsi və işdən uzaqlaşma.
Bütün bu kimi problemlər cəmiyyətin müxtəlif yaş və peşə səviyyələrində öz əksini tapir. Məsələn, Dünya Səhiyyə Təşkilatının (WHO) məlumatına görə, stress iş yerlərində xəstəlik və iş qabiliyyətinin azalmasının əsas səbəblərindən biridir; Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (ILO) hesablamalarına əsasən, hər il dünya üzrə milyonlarla işçi mobinqə məruz qalır və bu səbəbdən iş yerlərini tərk edirlər; Stressə bağlı xəstəliklər səbəbindən işçilərin işdən qalma halları son 10 ildə 30% artmışdır; Avropa Birliyi ölkələrində aparılan sorğular göstərir ki, əməkdaşların təxminən 15%-i işdə mobinqə məruz qalır. Razılaşmaq lazımdır ki, insan oğlu tarixən ədalət uğrunda mübarizə aparmışdır. Buna nisbətən nail olunsa da, sonda yenə yuxarı təbəqə aşağı təbəqənin mənafeyini tapdalamağa davam etməkdədir. Stress və mobinq problemlərinin qarşısının alınması üçün bir çox variantlar da düşünülmüşdür. Stress və mobinqin idarə olunması üçün bir çox həll yolları:
1. İş mühitinin sağlamlaşdırılması:
• Rəhbərlik işçilərin psixoloji sağlamlığına diqqət yetirməli və mobinq hallarını aradan qaldırmaq üçün tədbirlər görməlidir.
• Aydın qaydalar və etik davranış kodeksi tətbiq olunmalıdır.
2. Psixoloji dəstək:
• İş yerlərində psixoloqlar və məsləhətçilər fəaliyyət göstərməlidir. Stress idarəetmə texnikaları və relaksasiya üsulları (meditasiya, nəfəs məşqləri) təşviq olunmalıdır.
3. İş yükünün balanslaşdırılması:
• İşçilərə ədalətli və real iş yükü təyin edilməli, tapşırıqlar balanslı şəkildə bölüşdürülməlidir. Yuxu rejiminə və istirahət saatlarına diqqət yetirmək vacibdir.
4. Maarifləndirmə və təlim:
• İşçilərə mobinqin nə olduğu, ona necə reaksiya vermək və hüquqlarını necə qorumaq barədə təlimlər keçirilməlidir.
• Rəhbərlərə əməkdaşların idarə olunması və iş etikasına dair təlimlər təşkil edilməlidir.
Stress və mobinq müasir iş həyatının ən böyük problemlərindən olduğu üçün bu halların qarşısının alınması yalnız fərdi deyil, həm də təşkilati səviyyədə yanaşma tələb edir. Bunun üçün sağlam iş mühiti yaratmaq, əməkdaşlara hörmət göstərmək və psixoloji rifahı dəstəkləmək həm işçilərin, həm də təşkilatların uzunmüddətli inkişafı üçün əsas şərtdir. Unutmayaq ki, sağlam iş mühiti sağlam cəmiyyət deməkdir. Hər kəsin əmək hüquqlarına hörmət olunmalıdır!
Əhalinin intensiv artımı ilə yanaşı qida sənayesində də stress amili yaranır. Geni dəyişdirilmiş ərzaq maddələrinin paketli qidaların artımı, istehsalı və istehlakı da problemlərlə üşləşir və insan orqanizminə ziyanlı patologiyalara səbəb olur. Ən çox yayılmış stess və xəstəliklərdən ən təhlükəlisi autoimmun xəstəliklərdir. Autoimmun xəstəliklər insanın immun sisteminin öz bədəninin sağlam hüceyrə və toxumalarını yad olaraq tanıması və onlara qarşı hücum etməsi nəticəsində yaranır. Normalda immun sistemi orqanizmi viruslar, bakteriyalar və digər xarici patogenlərdən qoruyur. Ancaq autoimmun xəstəliklərdə bu qoruyucu mexanizm pozularaq orqanizm özünə zərər verir. Bəs autoimmun xəstəliklərin yaranma səbəbləri nələrdir? Autoimmun xəstəliklərin dəqiq yaranma səbəbi tam məlum deyil, lakin bəzi amillər bu xəstəliklərin inkişafında rol oynayır:
1. Genetik meyillilik:
• Bəzi genlər immun sisteminin düzgün fəaliyyət göstərməsinə təsir edə bilər. Ailəsində autoimmun xəstəlik olan insanlarda bu xəstəliklərin yaranma ehtimalı daha yüksəkdir.
2. Hormonal amillər:
• Autoimmun xəstəliklər qadınlarda kişilərə nisbətən daha çox rast gəlinir. Bu, hormonların immun sisteminə təsiri ilə bağlıdır. Məsələn, lupus xəstəliyi qadınlarda kişilərə nisbətən 9 dəfə çox müşahidə olunur.
3. Ətraf mühit faktorları:
• Viruslar, bakteriyalar, ağır metallar və kimyəvi maddələr immun sistemini pozaraq xəstəliyin yaranmasına səbəb ola bilər. Stress və həyat tərzi də xəstəliyin başlanmasına təkan verə bilər.
4. Yuxarı həssaslıq və infeksiyalar:
• Bəzi infeksiyalar immun sisteminin düzgün işləməsini pozaraq autoimmun reaksiyalara səbəb ola bilər. Ən çox rast gəlinən autoimmun xəstəliklər
Autoimmun xəstəliklərin orqanizmə təsir mexanizmini izləmək, problemin səbəb və nəticələrinin idarə edilməsi orqanizmda yarana biləcək mənfi təsirlərin qarşısının alınmasına səbəb olur. Autoimmun xəstəliklərin orqanizmə təsirlərini ətraflı izah edək:
1. Xroniki iltihab: Autoimmun xəstəliklər adətən xroniki iltihabla müşayiət olunur. Bu, orqan və toxumalarda tədricən zədələnmələrə səbəb olur.
2. Orqan çatışmazlığı: Uzunmüddətli iltihab və hüceyrələrin zədələnməsi nəticəsində müvafiq orqanların funksiyası zəifləyir. Məsələn: Lupus – böyrək çatışmazlığına səbəb ola bilər. Tip 1 diabet – insulin çatışmazlığı nəticəsində qan şəkəri yüksək qalır.
3. Həyat keyfiyyətinin azalması: Xroniki yorğunluq, ağrılar və hərəkət məhdudluğu gündəlik həyatı çətinləşdirir və psixoloji gərginliyə səbəb olur.
Autoimmun xəstəliklərin tam müalicəsi olmasa da, simptomları idarə etmək və xəstəliyin gedişatını yavaşlatmaq mümkündür. Bunlara missal olaraq Dərman müalicəsi: İltihab əleyhinə dərmanlar – ağrıları və şişkinliyi azaldır; İmmunosupressiv dərmanlar – immun sisteminin fəaliyyətini zəiflədir (məsələn, kortikosteroidlər). Həyat tərzinin dəyişdirilməsi: Sağlam qidalanma (ilıq antioksidantlarla zəngin pəhriz – meyvə, tərəvəz). Fiziki aktivlik – yüngül idman immun sistemi dəstəkləyir. Stressin idarə olunması (meditasiya, nəfəs məşqləri). İmmun sisteminin balanslaşdırılması: Bəzi xəstələrdə immunoterapiya və plazmaferez kimi üsullar tətbiq olunur.
Statistikaya görə, dünya əhalisinin təxminən 5-8%-i müxtəlif autoimmun xəstəliklərdən əziyyət çəkir. Qadınlarda bu xəstəliklər kişilərə nisbətən 2-3 dəfə çox rast gəlinir. Autoimmun xəstəliklər bəzi hallarda tətikləndirici hadisələrdən sonra başlayır, məsələn, virus infeksiyası, əməliyyat və ya ağır stress. Ən çox yayılan xəstəliklərdən biri “revmatizmal artrit”dir. Bu xəstəlik dünya üzrə 350 milyondan çox insana təsir edir. Autoimmun xəstəliklər kompleks problemlər olsa da, düzgün müalicə və həyat tərzi ilə onların təsirini azaltmaq mümkündür. Erkən diaqnoz və mütəmadi tibbi nəzarət bu xəstəliklərin idarə olunmasında əsas rol oynayır. Cəmiyyətdə maarifləndirmənin artırılması və ətraf mühitin sağlamlaşdırılması autoimmun xəstəliklərin yayılmasını azaltmağa kömək edə bilər.
Genetik meyillilik – ailədə allergiya və ya otoimmün xəstəliklərin olmasi,
Ətraf mühit amilləri də insanlarda immun həssaslıq yaradır.
Bu məsələ niyə əhəmiyyətlidir?
İmmun həssaslıq nədir və niyə gündəmdədir?
Son illərdə immun həssaslıq (hipersensitivlik) probleminin artması cəmiyyət üçün ciddi narahatlıq doğurur. Qida allergiyaları, astma, dərmanlara həssaslıq və digər immun problemləri hər yaş qrupunda müşahidə edilir. Bu, yalnız fərdin sağlamlığına deyil, həm də ailələrə və bütövlükdə cəmiyyətə sosial və iqtisadi çətinliklər gətirir.
Deyilənləri gündəlik həyatdan misallar və faktlarla izah edək:
1. Məktəblərdə qida allergiyası
ABŞ-da aparılan araşdırmalara görə, hər 13 uşaqdan biri qida allergiyasından əziyyət çəkir.
• Bir çox məktəbdə şagirdlərin fındıq və ya süd kimi allergenlərə həssas olduğu üçün yemək menyuları xüsusi olaraq hazırlanır. Bir şagirdin fındıq allergiyası səbəbilə məktəb rəhbərliyi bütün siniflərdə fındıq tərkibli qidaları qadağan edə bilir. Bu həm uşağın sağlamlığını qorumaq, həm də valideynlərin narahatlığını azaltmaq məqsədi daşıyır.
2. Astma və hava çirklənməsi arasındakı əlaqə
Dünya Səhiyyə Təşkilatının (WHO) məlumatına görə, hər il 300 milyondan çox insan astma xəstəliyindən əziyyət çəkir. Astmanın əsas səbəblərindən biri hava çirklənməsidir. Məsələn, böyük şəhərlərdə yaşayan insanlar daha çox astma və digər tənəffüs yolları xəstəliklərinə tutulurlar. Londonda 9 yaşlı Ella Kissi-Debrahın ölümünün hava çirklənməsi ilə əlaqəli olduğu sübut edilmiş və bu, tarixdə hava çirklənməsi ilə bağlı qeydə alınan ilk ölüm hadisəsi olub.
3. Dərmanlara həssaslıq (anafılaktik şok)
Dərman allergiyası da immun həssaslığın ciddi formalarından biridir. Misal: Bəzi insanlar antibiotiklərə, xüsusilə penisilin qrupuna qarşı həssasdırlar. Bir iynə və ya tablet dərhal həyati təhlükə yarada bilər. ABŞ-da hər il təxminən 500-1000 nəfər dərman allergiyası səbəbindən anafilaktik şoka girir.
4. Ekoloji faktorlar və allergik reaksiyalar
İqlim dəyişikliyi ilə əlaqədar olaraq polen (bitki tozu) miqdarı artmışdır. Polen allergiyası (saman nezləsi) getdikcə geniş yayılır. Məsələn, Azərbaycanda yaz aylarında polen səbəbindən minlərlə insan asqırma, göz yaşarması və burun tutulması kimi simptomlarla üzləşir. Tədqiqatlara görə, qlobal istiləşmə nəticəsində polen mövsümü daha erkən başlayır və daha uzun çəkir.
İmmun həssaslığın sosial təsirləri də mövcuddur:
1. Valideynlərin çətinlikləri: Allergiyası olan uşaqlara daim nəzarət etmək tələb olunur. Valideynlər məktəblərdə və ictimai yerlərdə uşaqlarının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün daha çox diqqət göstərməlidirlər.
2. İqtisadi yük: İmmun həssaslığa görə müalicə və dərmanlar çox zaman yüksək xərclər tələb edir. ABŞ-da allergiya ilə bağlı illik tibbi xərclər 25 milyard dollardan çoxdur.
3. İctimai yerlərdə məsuliyyət: Restoranlar və ictimai yerlər menyuda allergen tərkibli qidaları aydın şəkildə qeyd etməli, işçi heyət isə allergiya ilə bağlı məlumatlı olmalıdır.
Göstərilən problemlərin çıxış yolları və həlləri nələrdir? Bu suallar hər kəsi düşündürməli və ciddi yanaşılmalıdır. Bunun üçün 1. Maarifləndirmə: Məktəblərdə və cəmiyyət arasında immun həssaslıq və allergiyalar haqqında təlimlər keçirilməlidir. Valideynlər və müəllimlər uşaqlardakı allergik reaksiyaları tanımağı öyrənməlidir. 2. Səhiyyə tədbirləri: Tibbi müəssisələrdə anafilaktik şok vəziyyətləri üçün dərhal müdaxilə imkanları təmin edilməlidir. Dərman allergiyası ilə bağlı testlər və immunoterapiya müalicəsi geniş yayılmalıdır. 3. Ekoloji tədbirlər: Hava çirklənməsinin azaldılması üçün şəhərlərdə daha çox yaşıllıq sahələri yaradılmalıdır. Kimyəvi maddələrin, pestisidlərin istifadəsi nəzarətdə saxlanılmalı, Sağlam gələcək üçün birgə addımlar atılmalıdır. İmmun həssaslıq problemi təkcə sağlamlıq sahəsinə aid deyil. Bu, cəmiyyətin hər üzvünün qarşılıqlı məsuliyyətini tələb edir. İnsanların bu problemlə bağlı məlumatlı olması, ictimai yerlərdə təhlükəsiz mühitin yaradılması və düzgün həyat tərzinin təşviqi həssas insanların həyat keyfiyyətini xeyli yaxşılaşdıra bilər. Unutmayaq ki, sağlam cəmiyyət qurmaq hər birimizin əlindədir. Təhlükəsiz və sağlam gələcək üçün daha diqqətli və həssas davranmalıyıq.
Sağlam gələcək üçün sağlam cəmiyyət, sağlam düşüncə, insani rəftara ehtiyacımız var. Bu dünya hamının və hər kəs 1 ömür yaşayır. Verilmiş ömrü hak etdiyimiz kimi yaşamaq üçün birgə çalışmalı, bir məqsədə istiqamətlənməliyik.
MƏQALƏNİN PDF VARİANTI: