MİLAN KUNDERANIN “L’ART DU ROMAN” – “ROMAN SƏNƏTİ” ƏSƏRINİN FƏLSƏFƏSI
Çex əsilli fransız yazıçısı Milan Kundera öz əsərlərində ekzistensial mövzuları və fəlsəfi araşdırmaları dərindən araşdırması ilə məşhurdur. “L’art du Roman” (Roman sənəti) əsərində Kundera ənənəvi povestin hüdudlarından kənara çıxan zəngin fəlsəfi musinqlərin qobelenini təqdim edərək, romanın bədii forma kimi təbiətini əks etdirmişdir. O, Avropa ekzistensializmindən tutmuş Frans Kafka, Migel de Servantes və Fyodor Dostoyevski kimi böyük romançıların əsərlərinə qədər müxtəlif təsirlərdən istifadə edərək romanın insan vəziyyətinin mürəkkəbliyini araşdırmaq üçün son forma olduğunu iddia edir. Gəlin Kunderanın L’art du Roman əsərində təqdim etdiyi əsas fəlsəfi fikirləri daha dərindən araşdıraq.
Kundera hesab edir ki, roman insan varlığını araşdırmaq üçün vacib bir vasitədir. O, romanın unikal quruluşunun həyatın qeyri-müəyyənliyini və mürəkkəbliyini ələ almağa imkan verdiyini, fəlsəfənin və ya elmin tez-tez edə bilmədiyi bir şey olduğunu iddia edir. Filosoflar ənənəvi olaraq ümumbəşəri həqiqətləri axtarırlar, lakin romanlar, Kunderanın fikrincə, nisbi, qeyri-müəyyənlik və kontingent səltənətində inkişaf edir. Kundera üçün qəti cavablar verməkdən imtina romanı dərin fəlsəfi forma edən şeydir. Kunderanın kəşfinin mərkəzində romanın nədən ibarət olması sualı durur. Əsər ədəbiyyatın təbiətini və müasir dünyamızda yazıçının rolunu ovsunlayan tədqiq edir. Bu esselər toplusu vasitəsilə Kundera yazı, hekayə və yaradıcılıq prosesinin arxasında duran fəlsəfəni araşdırır.O, romanın sadəcə bir hekayə vasitəsi olmadığını, varlıq və insan təcrübəsi haqqında mürəkkəb fikirləri ifadə edə bilən fəlsəfi bir vasitə olduğunu iddia edir. Kundera üçün roman reallığı daha dərindən dərk etməyə imkan verən çoxsaylı həqiqətlərin birgə mövcud ola biləcəyi məkan rolunu oynayır. Bu perspektiv oxucuları mətnlə sadəcə passiv istehlakçılar kimi deyil, həm də fəlsəfi dialoqun fəal iştirakçıları kimi məşğul olmağa dəvət edir. Kundera tez-tez şəxsiyyət anlayışı ilə, xüsusən də onun ictimai gözləntilər və şəxsi seçimlərlə necə formalaşdığı ilə mübarizə aparır.
Kunderanın təkrarlanan mövzularından biri həyatın həll edilməli bir tapmaca deyil, yaşanması lazım olan bir sirr olmasıdır. Bu mənada roman bir düşüncə sistemi və ya əxlaq dərsi vermir, sorğu-sual sahəsi açır. O, cavab verməyə deyil, həyatın çoxsaylı perspektivlərini və müxtəlif imkanlarını araşdırmaq istəyir. Bu açıqlıq Kunderanın romanın fəlsəfi əhəmiyyətini dərk etməsində əsas rol oynayır.
Kunderanın fəlsəfəsinin əsas prinsipi romanın onun “qeyri-müəyyənliyin müdrikliyi” adlandırdığı şeyi təcəssüm etdirməsi fikridir. Reallığa sərt strukturlar tətbiq edən düşüncə sistemlərindən fərqli ola raq, roman həyatı ziddiyyətlər və istehza ilə dolu öz axıcılığında təqdim edir. Əsərdə Kundera bunu Avropa romanının əsl mirası kimi görür, xüsusən də Servantes dövründən. Servantesin” Don Kixot”u Kundera üçün bu mənada arxetipik romandır: o, həqiqətin qeyri-müəyyən olduğu, perspektivlərin ziddiyyətli olduğu və reallığın çətin olduğu bir dünya təqdim edir. Kundera bunu ideologiyaların, xüsusən də Kunderanın özünün yaşadığı totalitar rejimlər də daxil olmaqla 20-ci əsrin çox hissəsində hökmranlıq edən siyasi ideologiyaların tez-tez təklif etdiyi əminliklə ziddiyyət təşkil edir. Kundera görə, romanlar həyatın qeyri-müəyyənliklərini və qeyri-müəyyənliklərini araşdıraraq ideoloji təfəkkürün tətbiq etdiyi bəsit ikili ziddiyyətləri rədd etdikləri üçün bu cür sistemlərə mahiyyət etibarilə qarşıdırlar.
Kunderanın L’art du Romandakı fəlsəfi düşüncələri roman və tarix arasındakı əlaqəni də əhatə edir. O, müasir cəmiyyətlərin bəşər təcrübəsini sırf tarixi və siyasi şərtlərə endirmək meylini tənqid edir. Onun fikrincə, roman fərdin subyektiv təcrübəsinə diqqət yetirməklə bu azalmaya müqavimət formasını təklif edir. Kunderanın romanları tarixin ağına düşmüş personajlar vasitəsilə tarixin ağırlığının fərdin üzərinə necə düşdüyünü göstərir, lakin onlar tarixi determinizmin onların həyatlarının məcmusunu müəyyən etməsinə icazə vermirlər. Əsərdə Kundera vurğulayır ki, roman həyatın mürəkkəbliyini tarixin sadələşdirmələrinə qarşı müdafiə etməlidir. Şəxsi hekayələri, daxili konfliktləri və əxlaqi qeyri-müəyyənlikləri ön plana çıxarmaqla, romanlar tarixin kollektiv faktlara yönəlmiş bir intizam kimi tez-tez gözdən qaçırdığı insan təcrübəsinin daha dərin, daha incə bir anlayışını təklif edə bilər.
Kunderanın bu əsərindəki fəlsəfi düşüncələri ekzistensialist düşüncədən, xüsusən də Martin Haydegger və Jan-Pol Sartr kimi mütəfəkkirlər tərəfindən dərindən təsirlənir. Ekzistensialistlər kimi Kundera da azadlıq, məsuliyyət və həyatın absurdluğu mövzuları ilə məşğuldur. Bununla belə, ekzistensialist filosoflar fərdin öz müqəddəratını təyinetmə qabiliyyətini tez-tez vurğulasalar da, Kunderanın vizyonu daha qeyri-müəyyəndir. Onun romanlarında personajlar tez-tez özlərindən asılı olmayan – istər siyasi, istər tarixi, istərsə də emosional qüvvələrin tələyə düşdüyünü görürlər. Kundera üçün azadlıq daha çox öz müqəddəratını təyin edən qəhrəmanlıq hərəkətləri deyil, insan mövcudluğunun sərhədlərini dərk etmək və qəbul etməkdir. Bu perspektiv onun yaradıcılığını əhatə edən faciəli, bəzən komik bir həyat mənzərəsinə gətirib çıxarır. Kundera ekzistensial və siyasi fəlsəfədən əlavə, romanın estetik və formal ölçülərini də araşdırır. “L’art du Roman”da o, romanın adi süjet strukturlarından və əxlaqi mühakimələrdən azad bir forma kimi təsəvvürünü ifadə edir. Əvəzində o, romanın polifoniya tutumunu müdafiə edir – bu termin rus ədəbiyyatşünası Mixail Baxtindən götürülmüşdür və bu, mətn daxilində çoxlu səslərin və perspektivlərin mövcudluğuna istinad edir. Bu polifonik təbiət Kunderanın öz romanlarının əlamətidir və tez-tez müxtəlif baxış nöqtələri və hekayə üsulları arasında dəyişir. Çoxluğu qəbul edərək və xətti povestləri rədd edərək, roman reallığın vahid, mötəbər şərhini tətbiq etmək istəyinə qarşı çıxa bilər. Kundera üçün bu formal təcrübənin özü fəlsəfi aktdır, çünki o, insan varlığının mürəkkəbliyini və çoxluğunu əks etdirir.
“L’art du Roman” əsərində Milan Kundera romanın fəlsəfi potensialı haqqında dərin düşüncələr təqdim edir. Kundera varlığın qeyri-müəyyənliklərini, həqiqətin qeyri-müəyyənliyini və tarixin mürəkkəbliklərini araşdıraraq, romanın insan həyatının zənginliyini ələ keçirmək üçün unikal şəkildə uyğunlaşdığını iddia edir. İdeologiyanın müəyyənliklərinə və tarixin reduksionizminə qarşı müqavimət forması kimi roman haqqında düşüncələri tez-tez asan cavablar və tez həll yolları axtaran dünyada dərin rezonans doğurur. Kunderanın romanın açıq, sual doğuran təbiətini müdafiə etməsi son nəticədə insan azadlığının müdafiəsidir – təkcə siyasi mənada deyil, həm də həyatın mürəkkəblikləri və ziddiyyətləri ilə mübarizənin ekzistensial mənasında azadlıq. Əsərdəki fəlsəfi araşdırması ilə Kundera romanın insan ifadəsinin ən dərin və davamlı formalarından biri kimi yerini bir daha təsdiqləyir. “L’art du Roman” əsərində o, şəxsiyyətin müasir həyatın mürəkkəbliklərini əks etdirən axıcı və çox vaxt parçalanmış olduğunu bildirir. Bu, personajların tez-tez daxili mənlikləri ilə xarici qavrayışlar arasındakı gərginliyi idarə etdiyi daha geniş iş sahəsinə uyğun gəlir. Bu obyektiv vasitəsilə Kundera oxucuları şəxsiyyətlərinin nə qədərinin xarici povestlər tərəfindən qurulduğunu və nə qədərinin həqiqi olaraq özlərinə məxsus olduğunu düşünməyə çağırır. Kundera iddia edir ki, roman insan təcrübələrini və duyğularını dərindən araşdırmağa imkan verən unikal bədii ifadə formasıdır, roman insan varlığının mürəkkəbliyini və ziddiyyətlərini başqa sənət növlərinin bacara bilmədiyi şəkildə ələ keçirmək gücünə malikdir.
Kunderanın bu əsərdə irəli sürdüyü əsas fəlsəfi arqumentlərdən biri də romanın ekzistensial meditasiya forması olması fikridir. O, iddia edir ki, bədii ədəbiyyat yazmaq və oxumaq bizə varlığın əsas sualları ilə qarşılaşmağa və insan vəziyyətinin mürəkkəbliyi ilə mübarizə aparmağa imkan verir. Roman vasitəsilə biz öz şəxsiyyətlərimizi, istəklərimizi və qorxularımızı həm maarifləndirici, həm də dəyişdirici şəkildə araşdıra bilirik. Kunderanın fəlsəfi araşdırmasındakı digər mühüm mövzu yaddaş və zaman arasındakı əlaqədir. O, yaddaşın keçmişin etibarlı anbarı deyil, bizim kim olduğumuza dair anlayışımızı formalaşdıran seçici və çox vaxt aldadıcı bir qüvvə olduğunu təklif edir. “L’art du Roman” əsərində Kundera keçmişin sabit bir varlıq deyil, indiki perspektivlərimizin və təcrübələrimizin təsiri altında dəyişən bir konsepsiya olduğu fikrini əks etdirir. Bu anlayış oxucunun romanın özünün povest quruluşunu başa düşməsi ilə səsləşir, burada zaman qeyri-xətti ola bilər, xarakter və mövzunu daha dərindən araşdırmağa imkan verir. Kunderanın fəlsəfi düşüncələri çox vaxt varlığın absurdluğuna toxunur, bu mövzu ekzistensialist düşüncəni xatırladır. O, həyatın ziddiyyətlər və qeyri-müəyyənliklərlə dolu olduğu fikrini araşdırır, fərdləri mahiyyətcə xaotik dünyada məna axtarmağa sövq edir. Əsərdə o, ədəbiyyatın bu absurdluqla üzləşmək üçün bir vasitə olduğunu təklif edir, oxuculara öz həyatları və seçimləri haqqında düşünmək üçün bir yer təklif edir. Roman bəşəriyyəti narahat edən ekzistensial suallarla mübarizə aparmaq üçün bir vasitəyə çevrilir və onu bədii ifadənin həyati formasına çevirir.
Kundera öz esselərində zaman və yaddaş anlayışını da araşdıraraq, romanın xətti zamanı aşmaq və əbədi indiki hissi yaratmaq qabiliyyətinə malik olduğunu iddia edir. Zamanın müxtəlif anlarını birləşdirərək və keçmiş, indi və gələcək arasındakı sərhədləri bulandıraraq, yazıçı unikal və təsirli oxu təcrübəsi yarada bilir. Kunderanın “L’art du Roman” əsərində araşdırdığı digər əsas mövzu romanın totalitarizmə və senzuraya qarşı müqavimət forması kimi ideyasıdır. O, romanın insan təcrübələrinin və duyğularının mürəkkəbliyini təsvir etmək bacarığı ilə dominant ideologiyalara meydan oxumaq və zalım siyasi sistemləri alt-üst etmək gücünə malik olduğunu iddia edir.Kundera həm də romanın formalaşmasında müəllifin rolunu və seçimlərinin fəlsəfi nəticələrini düşünür. O, müəllifin təkcə yaradıcı deyil, həm də insan vəziyyətinin fəlsəfi tədqiqinin iştirakçısı olduğunu iddia edir. Bu fikir ənənəvi müəlliflik anlayışlarına meydan oxuyur və oxucuları müəllifin niyyətlərinin və perspektivlərinin mətnin təfsirinə necə təsir etdiyini düşünməyə dəvət edir.
Yekun olaraq qeyd edək ki, Milan Kunderanın “L’art du Roman” əsəri ədəbiyyat fəlsəfəsinin düşündürücü və dərin tədqiqidir. Kundera öz esseləri vasitəsilə oxucuları romanın bədii ifadə forması kimi qüdrəti, eləcə də insan varlığının dərinliklərinə varmaq bacarığı haqqında düşünməyə dəvət edir. Fəlsəfə və ədəbiyyatın kəsişməsi ilə maraqlanan hər kəs üçün bu kolleksiya mütləq oxunmalıdır. Əsərdə Milan Kundera romanı sadəcə hekayətdən kənara çıxaran zəngin fəlsəfi diskurs təqdim edir. Onun şəxsiyyət, yaddaş, varlığın absurdluğu və müəllifin rolu ilə bağlı düşüncələri oxucuları mətnlə və əlavə olaraq öz həyatları ilə dərindən məşğul olmağa dəvət edir. Kunderanın işi ədəbiyyatın sadəcə həyatın əksi deyil, insan təcrübəsinin mürəkkəbliklərini dərk etmək üçün güclü bir vasitə olduğunu xatırladır. Kundera öz fəlsəfi obyektivindən istifadə edərək romanı varlığın incəliklərini ələ keçirməyə qadir olan, oxucuları öz introspeksiya və kəşf səyahətinə çıxmağa həvəsləndirən unikal sənət növü kimi yenidən müəyyənləşdirir.
Müəllif: Zəhra HƏŞİMOVA
“ARİSTOTEL POETİKASI” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru