
Yusteyn Qorder “Sofinin Dünyası”
“Sofinin Dünyası” bədii və fəlsəfənin unikal qarışığıdır, oxuculara gənc qız Sofi Amundsenin gözü ilə Qərb fəlsəfi fikrinə hərtərəfli baxış təqdim edir. İlk dəfə 1991-ci ildə nəşr olunan bu roman mürəkkəb fəlsəfi fikirləri əlçatan və əyləncəli şəkildə təqdim etmək bacarığına görə əhəmiyyətli əsərə çevrilib. “Sofinin Dünyası”, Sofinin fundamental fəlsəfi suallar doğuran sirli məktublar alması ilə başlayır: “Sən kimsən?” və “Dünya haradan gəlir?” Bu suallar Sofini tərbiyəçisi Alberto Knoksun rəhbərlik etdiyi intellektual kəşf səyahətinə çıxarır. Əsərin mərkəzindəki kəşf mövzusu – həm şəxsi, həm də fəlsəfidir.Sofi qədim yunanlardan tutmuş müasir mütəfəkkirlərə qədər müxtəlif filosoflar haqqında məlumat aldıqca, oxucu da fəlsəfi fikrin təkamülünü araşdıraraq paralel səyahətə çıxır. Qorder qədim Yunanıstandan müasir dövrlərə qədər əsas fəlsəfi cərəyanları və mütəfəkkirləri tanıtmaq üçün Sofinin səyahətindən səmərəli istifadə edir. Sokrat, Platon və Dekart kimi personajlar Sofi onların fəlsəfəyə verdiyi töhfələri öyrəndikcə canlanır. Bu tarixi çərçivə təkcə fəlsəfi fikirləri kontekstləşdirmir, həm də onların reallıq, etika və varlıq anlayışımızı necə formalaşdırdığını göstərməklə, onların zamana uyğunluğunu göstərir. Məsələn, Sofinin ekzistensializmlə qarşılaşması və Kierkegaard və Nietzsche kimi filosofların əsərləri vasitəsilə oxucular tez-tez xaotik dünyada azadlıq, seçim və məna axtarışı mövzularını araşdırırlar. Bu kəşfiyyat oxucuları öz inancları və dəyərləri üzərində düşünməyə həvəsləndirir, fəlsəfə ilə şəxsi kimlik arasındakı dinamik əlaqəni vurğulayır. “Sofinin dünyası”nda araşdırılan əsas mövzulardan biri reallıq və varlığın təbiətidir. Qorder oxucuları müxtəlif fəlsəfi fikirlərlə tanış edir, məsələn, Platonun mağara alleqoriyasını, Dekartın məşhur “Mən düşünürəm, deməli, varam” ifadəsi, Kantın noumenal dünya anlayışı. Bu fəlsəfi anlayışlar vasitəsilə oxucular reallıq anlayışlarını şübhə altına almağa və varlığın özünün mahiyyətini nəzərdən keçirməyə təşviq olunurlar. Bu introspeksiya Sofinin müxtəlif filosoflarla görüşləri vasitəsilə qnoseologiyaya – biliyin öyrənilməsinə təşviq edir. Məsələn, Sokrat metodu bilik əldə etmək üçün bir vasitə kimi sorğu-sualın və dialoqun vacibliyini vurğulayır. Sofi Platonun “Mağara” alleqoriyasını öyrəndikcə oxuculara dərk edilən reallıq ilə ondan kənarda olan həqiqət arasındakı fərqi düşünməyə çağırılır. Bu mövzu informasiyanın həddən artıq yüklənməsinin çox vaxt həqiqi anlayışı gizlətdiyi müasir cəmiyyətdə rezonans doğurur. Romanda diqqət çəkən başqa bir mövzu həyatın mənası və məqsədi axtarışıdır. Sofi fəlsəfənin mürəkkəb dünyasında səyahət edərkən həyatın mənası, Tanrının varlığı və əxlaqın təbiəti ilə bağlı ekzistensial suallarla boğuşur. Alberto Knoks ilə apardığı müzakirələr və öz fəlsəfi sorğuları vasitəsilə Sofi bu fundamental suallara dair fərqli fəlsəfi perspektivləri araşdırır. “Səbəb” Qorderin fəlsəfi çərçivəsində əsas rol oynayır. Əsər boyunca Sofi tənqidi və müstəqil düşünməyə təşviq olunur. Bu, rasional düşüncəni dünyanı dərk etmək və cəmiyyəti təkmilləşdirmək vasitəsi kimi qeyd edən maarifçilik ideallarına uyğun gəlir. Səbəbi vurğulayaraq, Qorder, müəyyən edilmiş normaları passiv şəkildə qəbul etməkdənsə, oxucuları öz fikirlərini formalaşdırmağa təşviq edərək, intellektual güclənmənin tərəfdarıdır.
“Sofinin dünyası”nın mərkəzi mövzularından biri, fərdin azadlığını və həyatda öz mənalarını yaratmaq məsuliyyətini vurğulayan fəlsəfi hərəkat olan ekzistensializm ideyasıdır. Sofinin əsrarəngiz filosof Alberto Knoks ilə görüşləri vasitəsilə oxucular Soren Kierkegaard və Jan-Pol Sartr kimi ekzistensialist mütəfəkkirlərin əsərləri ilə tanış olurlar. Romanda digər mühüm mövzu gerçəkliyin və biliyin təbiətidir. Sofi fəlsəfə dünyasına daha da dərinləşdikcə, o, öz varlığının təbiətini və qavrayışlarının doğruluğunu şübhə altına almağa başlayır. Düşüncə təcrübələri və fəlsəfi dialoqlar vasitəsilə Qorder oxucuları insan biliklərinin məhdudiyyətlərini və alternativ reallıqların mümkünlüyünü nəzərdən keçirməyə sövq edir. Roman həmçinin utilitarizm, deontologiya və fəzilət etikası ideyalarını tədqiq edərək, etika və əxlaq anlayışını araşdırır. Sofi fəlsəfi tədqiqatlarında təqdim olunan etik dilemmaları düşünərkən, o, öz inancları və dəyərləri ilə üzləşməyə məcbur olur və bu, onu doğru və yanlış haqqında daha incə bir anlayış inkişaf etdirməyə aparır.
Romanın quruluşu, dünyanın əsas mahiyyəti ilə maraqlanan Fales kimi Sokratdan əvvəlki mütəfəkkirlərdən başlayaraq, Sokrat, Platon, Aristotel və digərlərinin ideyaları ilə hərəkət edən Qərb fəlsəfəsinin tərəqqisini əks etdirir. Qorder hər bir filosofun əsas fikirlərini ümumiləşdirmək və izah etmək üçün Sofinin təhsilindən səmərəli şəkildə istifadə edir və onları hətta fəlsəfədən çox az biliyə malik olan oxucular üçün də başa düşülən edir. Əsərin fəlsəfi məzmunu sadəcə hekayənin fonunu deyil, hekayənin mahiyyətini təşkil edir. Roman, Sofinin həyatı, aldığı fəlsəfi dərslərlə iç-içə olan roman şəklində fəlsəfə tarixi kimi fəaliyyət göstərir. Qorder fəlsəfəni mücərrəd və ya sırf akademik mövzu kimi deyil, dünya və özümüzü dərk etməyimizə birbaşa təsir edən həyati və dinamik bir sahə kimi təqdim edir. Məsələn, Sofinin ekzistensialist ideyalarla məşğul olması onu şəxsi və ekzistensial kəşfiyyat vasitəsi kimi romanın fəlsəfə mövzusunu əks etdirərək öz varlığını və reallığını şübhə altına alır. Qorder, fəlsəfi sorğunun insanın dünyadaki yerini daha dərindən dərk etməyə necə gətirib çıxara biləcəyini göstərmək üçün Sofinin inkişaf edən şüurundan istifadə edir. Sofinin sirli fəlsəfə müəllimi Alberto Knoks fəlsəfi ideyaların labirintində bələdçi kimi xidmət edir. Onun romandakı rolu tələbənin həyatın sirlərini, suallarını oyandırmağa kömək edən mentor kimi filosofun klassik obrazını xatırladır. Alberto vasitəsilə müəllif fəlsəfəni dialoq, müəllim və tələbə arasında həqiqətin ortaq axtarışına çevrilmək üçün sadəcə bilik ötürülməsindən kənara çıxan söhbət kimi təsvir edir. Albertonun təlimləri metafizika, etika, epistemologiya və elm fəlsəfəsi də daxil olmaqla geniş fəlsəfi mövzuları əhatə edir. Qorderin bu mürəkkəb fikirləri aydın və cəlbedici dərslərə çevirmək bacarığı romanın ən güclü tərəflərindən biridir. Roman fəlsəfəni Alberto obrazı vasitəsilə təqdim etməklə fəlsəfi ənənədə tədrisin və mentorluğun əhəmiyyətini vurğulayır.
“Sofinin Dünyası”nın ən maraqlı tərəflərindən biri onun metafantastika ölçüsüdür. Sofi fəlsəfəni daha dərindən öyrəndikcə, o, təkcə fəlsəfəni öyrənmədiyini, həm də daha böyük bir fəlsəfi tapmacanın bir parçası olduğunu dərk etməyə başlayır. Roman fantastika ilə reallıq arasındakı sərhədləri bulandırır, Sofini və oxucunu varlığın təbiətini, azad iradəsini, yaşadıqları dünyanın reallığını şübhə altına alır. Bu metafantastik bükülmə fəlsəfi fikirlərin, xüsusən də ekzistensializm və postmodernizmə aid olanların praktiki təsviri kimi xidmət edir. Sofi və oxucunu öz dünyasının uydurma mahiyyətindən xəbərdar etməklə, Qorder onları həqiqətin, qavrayışın və şüurun təbiəti haqqında fəlsəfi mübahisələri əks etdirərək reallığın özünün təbiəti üzərində düşünməyə dəvət edir. Əsər metafizik sualları araşdırmaqdan əlavə, etika və əxlaq sahəsinə də dərindən girir. Sofi Kant, Nitsşe və Kierkegaard kimi mütəfəkkirlərlə qarşılaşdıqda, o, insan davranışının mürəkkəbliyi, xeyirlə şərin təbiəti ilə üzləşməyə məcbur olur. Bu görüşlər vasitəsilə müəllif oxucuları öz etik inanclarını və onların üzərində qurulduğu təməlləri nəzərdən keçirməyə çağırır. Romandakı personajların seçimlərini və hərəkətlərini tədqiq etməklə oxucular gündəlik həyatda yaranan əxlaqi dilemmalar və onların öz qərarlarını rəhbər tutan prinsiplər haqqında tənqidi düşünməyə sövq edilir.
“Sofi Dünyası”nın ən maraqlı cəhətlərindən biri Qorderin meta-povest yanaşmasıdır.Sofi fəlsəfəni öyrəndikcə, o, həm də öz povestinin təbəqələrini açır və hekayələrin təbiəti haqqında düşüncələrə yol açır. Nağılçı ilə hekayə arasında hansı əlaqə var? Hekayələr reallıq anlayışımızı necə formalaşdırır? Bu kəşfiyyat fəlsəfənin insan hekayəsi və məna yaratma təcrübəsi ilə mahiyyətcə necə bağlı olduğunu vurğulamağa xidmət edir.
Sonda qeyd edək ki, “Sofinin dünyası” oxuculara fəlsəfə dünyasına unikal və əlçatan giriş təqdim edən əlamətdar bir romandır. Maraqlı hekayə və düşündürücü mövzuları vasitəsilə müəllifin işi insan varlığının mürəkkəbliklərində sual vermənin, araşdırmağın və məna axtarmağın vacibliyini güclü xatırlatma rolunu oynayır. ‘Sofinin Dünyası” bir romandan daha çox şeydir; bu, maarifləndirici bir vasitədir və cəlbedici povestə bükülmüş fəlsəfi kəşfdir. Qorder, fəlsəfəni oxucuları dünya və dünyadakı yerləri haqqında dərindən düşünməyə çağıran bir hekayənin içərisinə daxil etməklə, fəlsəfəni əlçatan, cəlbedici etməyə nail olur. Sofinin səyahəti ilə yazıçı göstərir ki, fəlsəfə sadəcə öyrənilməli bir mövzu deyil, həm də həyat tərzidir, reallıq haqqında qavrayışımızı formalaşdıran davamlı dərketmə axtarışıdır. Bu mənada əsər fəlsəfənin davamlı aktuallığının, əsrlər boyu olduğu kimi heyranlıq və araşdırmaları ilhamlandırmaq gücünün sübutudur.
Müəllif: Zəhra HƏŞİMOVA
“ARİSTOTEL POETİKASI” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru