www.USTAC.az

Həsən Əliyev dilçilik haqqında yazır – Oxu

Dekabr 12, 2024 www.bitik.az Bir şərh yazın

JURNALİSTİKA VƏ DİLÇİLİK
(dilçilik etüdləri)

Adətən jurnalistlər məqalələr yazır, kütlə oxuyur.Ancaq jurnalistikadan yazmaq bir az çətindir.Buna yalnız dilçilik prizmasından baxdıqda cürətlənib yazmaq mümkündür.
Doğrusu bütün elmlərin terminologiyasında sirli aləm açılmamış qalmaqdadır.Bunun səbəbləri müxtəlifdir.Əsasən hamı tərəfindən başa düşülən terminlərin izahının gərəkliyinə ehtiyac duyulmur.Doğrudanmı bu belədir?
Jurnalistlərin peşə işlərindən olan “mətbuat toplantısı” və “press konfrans” terminləri haqda fikirlərimi təqdim etmək istərdim.
Çox vaxt bir sıra mütəxəssislər bu iki termininin təyinatını ayırmağa çalışır.Mətbuat toplantısını ümümi, press konfransı isə xüsusi rəhbər orqanlar üçün təyinatlı olduğunu iddia edərək bunlar arasında sərhəd yaratmağa çalışırlar.
Həqiqətən bu belədirmi?
Hər hansı bir elm sahəsinin özünəməxsus terminlər toplusu vardır.Bu terminlərin hər biri hansı dildən yaranıbsa, məhz həmin dildə bu terminlərin orfoqrafik qaydada mənaları da vardır.
Ilk anda mətbuat toplantısı və ya mətbuat konfransı terminlərini eşitdikdə bunun mənası bizim üçün tam aydın olur.Türklərin mətbuat toplantısı termininin türkcə ” basın toplantısı” ifadəsi son illərdə leksikonumuza daxil olmuşdur və ara-sıra işlənməkdədir.Məhz türk dilində bu terminin leksik mənası digər dillərdə olan terminlərin açılmasına istiqamət verir.
Ta qədimdə çap üsulu ” daş basma” üsulu kimi nominativləşmişdir.Bu üsulun texniki məzmunu hərf və ya hər hansı bir əlamətin surətini sürətlə tirajlamaq üçün bu üsuldan istifadə edilmişdir.Yəni bugünkü müxbirlərin yazdıqları məqaləĺərin çap edilməsi forması olmuşdur.
latın mənşəli ” press” sözü də öz növbəsində “basın” mənasını bildirir.Yəni təzyiq tətbiqetmə metodu ilə.
Ərəb dilindən dilimizə keçən ” mətbuat” sozü də eyni paralellikdədir.Mətbuat sözü ərəb dilində “təb¹” sözündəndir.(sonda apostrof)” Mətbu” sözü də buradandır.
Ərəb dilində bu söz bir neçə mənada işlənsə də onun bir mənası da ” basın” (basılmış, çap edilmiş) anlamına gəlir.Təbaət, təbgah, təbxanə sözləri də bu qəbildəndir.Hətta ” təbaşir” sözü də ərəb- fars mənşəli sözlərdən yaranmadır.”Şir” fars dilində ” süd” mənasında “ağ”, “təb” isə ərəbcə basma mənasıni bildirir.Soz yaradıcılığının psixolinqvistik hadisəsinin məhsuludur
Maraqlıdır bəs “çap” sözü hansı sözün orfoqrafik mənasındandır?(təsvir yox, orfoqrafik mütləqdir)
Əgər lüğətlərə müracıət olunarsa dilçi mütəxəssislərin hamısı bu sözün lüğətə əsasən fars mənşəli “çap” sözündən keçdiyini əminliklə izah edərlər.
Mən deyərdim ki, əsla yox.(əslində ” mən” sözünün burada təvazökarlığa bənzəməsi mənbənin olmamasından irəli gəlir)
Fars dilində ” çap” sözünün mənası ” çap etmək, çapxana, at çapmaq, çapar” mənalarını bildirir.Bu səbəbdən də mənbəyə əsaslanmış sayılır.
Həqiqətdə isə bu belə deyildir.
“Klassik ədəbiyyatda işlənən ərəb və fars dili lüğəti” kitabinda (EA-nın nəşridır) “çalak, çapuk, çapuksuvar” sözləri fars dilində olsa da qeyd olunmuşdur ki, bu sözlərin əsli azərbaycancadandır.Eyni zamanda “Türkcə- Rusca” lüğətdə də ” çabuk, çabucacıq, çabukça, çabukluk” sözləri fars dilində olduğu kimi türk dilində də ” cəld, iti, yeyin” mənalarını bildirir.
Sual oluna bilər ki, ” çabuk” sözünün nəşr mənasını verən “çap” sözü ilə nə əlaqəsi vardır.Ümumiyyətlə bütün xalqların dillərində olan ilkin sözdən yaranan derivativlərin hamışı psixolinqvistikanın məhsuludur.Çox təəssüf ki, bu sahə də teolinqvistika kimi öyrənilməmişdir.Sözlərin ilkin kökü tanrı adlarından, derivativlər isə psixolinqvistikadan yaranmadır.Əgər dilçilik elmi sözdən başlayırsa, onun nəzəriyyəsinin əsası məhz budur.Bu nəzəriyyənin tətbiqi gecikdikcə dilçilik elmində leksika sahəsi qüsurlu olaraq qalacaqdır.
Qədim dövrlərdə padşahlar yazdıqları məktubları çaparlar vasitəsi ilə yola salırdılar.Yol üstlərində çaparların at dəyişdirmə məntəqələri karvansaraylarda icra olunurdu.Bunun əhəmiyyəti onda idi ki, çapar atı sürətlə sürdüyündən uzun yola at tab gətirə bilmirdi.
” Çap” sözünün “çapmaq” sözündən nominativləşməsi psixolinqvistik hadişədir.
Qədim Oğuz dilindən yaranan bu termin eyni zamanda müasir poçt xidmətinin məhz türklər tərəfindən yarandığını məlum edir.
“Çap” sözünün “çapmaq” feilindən yaranması məntiqi cəhətdən onun təcililiyi anlamından alınmadır.
Hətta oğuzların “çəpik çalmaq” sözü də bu sözdəndir.Yəni çəpiyin alınması üçün əlləri sürətlə biri birinə vurmaqdan alınır.Çap sözünün yazı məhsuluna çevrilmə prosesi məktubun yazı məhsulu olması ilə əlaqədardır.
P.S.Mənim yazi stilimdə hazır yazılmış materiallardan istifadə etmək praktikası yoxdur.Bu yazıları ona görə yazıram ki, oxucu rast gəlmədiyi məlumatları oxusun.
Yəqin ki, mənim yazdıqlarımı da onlar yeni mənbə kimi qəbul edirlər.
Hər zaman olduğu kimi təşəkkürümü bildirirəm.