Fotodakılar: Məhəmməd Hadi, Mirzə Ələkbər Sabir. Ayaq üstə dayanan isə Əbdürrəhim Tofiq Əfəndizadədir. Tarix ötən əsrin əvvəlləri. Mirzə Ələkbər Sabir 1910-cu ilin axırlarında ağır ciyər xəstəliyinə tutulub Şamaxıya qayıdır. 1911-ci ilin may ayında o, müalicə üçün Tiflisə gedir və dostu Cəlil Məmmədquluzadənin evində qalır. Mirzə Cəlillə bərabər, “Molla Nəsrəddin”in əməkdaşları şairə böyük qayğıkeşlik göstərirlər. Xəstəliyinin getdikcə şiddətləndiyinə baxmayaraq, Sabir yenə şeir yazmağa davam edir, yeni – yeni taziyanələr üzərində işləyir, “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaksiya işlərinə yaxından kömək edir. İyun ayında həkimlər şairə cərrahiyə əməliyyatı aparmağı təklif edirlər. Lakin o, buna razı olmur və Şamaxıya qayıdır. “Molla Nəsrəddin” jurnalı 1911 – ci il 14 – cü sayında xəstə şairə maddi yardım etməyə çağıran bir elan dərc edir. Bu elandan sonra Rusiyanın və Şərqin bir çox şəhərlərindən onlarla oxucu böyük xalq şairinə məhəbbət və hörmət əlaməti olaraq “Molla Nəsrəddin”in ünvanına ianə göndərirlər. Xəstəliyinin çox şiddətləndiyini və ona başqa bir əlac olmayacağını görən şair cərrahiyə əməlliyatına razı olub, iyulun 8-də Bakıya gəlir. Lakin artıq həkimlər cərrahiyənin də heç bir fayda verməyəcəyini söyləyərək, ona Şamaxıya qayıtmağı məsləhət görürlər. Jurnalist H. İ. Qasımov xəstə şairlə Bakıda son görüşünü xatırlayaraq yazır: “…qəzetdə yazarsan, Sabir deyirdi ki, mən vücüdumda olan ətimi xalqımın yolunda çürütdüm. Əgər ömür vəfa etsəydi, sümüklərimi də xalqımın yolunda qoyardım”. 1911-ci il iyulun 25-də (köhnə təqvimlə 12-də) Mirzə Ələkbər Sabir vəfat edir. Şairin məzarı Şamaxıda “Yeddi Guşə”dədir.
Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar yazım, Gördüyüm nikü bədi eyləyim izhar, yazım, Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni tar yazım, Pisi pis, əyrini əyri, düzü həmvar yazım, Niyə bəs boylə bərəldirsən, a qare, gözünü? Yoxsa bu ayinədə əyri görürsən özünü?!
Şerə məşğul edərək xatiri-qəmmayilimi, Qoyuram qənşərimə kağızımı, çernelimi, Gəlirəm yazmağa bir kəlmə, – tutarsan əlimi, Qorxuram, ya nə üçün, – çünki kəsirsən dilimi! Ey əcəb, mən ki, sədaqət yolunu azmayıram, Hələ gördüklərimin dörddə birin yazmayıram!
Hələ mən dörddə birin yazmayıram, karına bax, Üstümə gündə söyürsən bu qədər, arına bax, Özün insaf elə, əfkarına, ətvarına bax! Istəmirsən yazam? Öz eybli kirdarına bax! Kişi, sən eybini qan, mənlə əbəs cəng eləmə! Özünü, həm məni bu barədə diltəng eləmə!
Görür ərbabı-qələm qayeyi-amalınızı, Məndən artıq yaza bilməkdə ikən halınızı, – Yazmır onlar dəxi on dörddə bir əfalınızı, Özünüzsüz olara yazdıran əhvalınızı… Yoxsa bu eybdən aləmdə mübərradır olar, Boylə alçaq yazıdan min kərə əladır olar!
Necə mən dörddə birin yazmağa əymən deyiləm, Qorxur on dörddə birin yazmağa həm əhli-qələm; Sən əgər söz verəsən: “Qorxma, qıl əhvali rəqəm”, Vazi-halın yazılarsa zili-zilü bəmi bəm, Elə bir halə düşərsən ki, tükün biz-biz olar, Əyninə geyməyə şey tapmasan, astar üz olar!
Məzlumluq еdib başlama fəryadə, əkinçi! Qоyma özünü tülkülüyə, adə, əkinçi!
Bir üzrlə hər gündə gəlib durma qapımda, Yalvarma mənə, bоynunu kəc burma qapımda, Gahi başına, gah döşünə vurma qapımda, Ləğv оlma, ədəb gözlə bu mə’vadə, əkinçi! Lal оl, a balam, başlama fəryadə, əkinçi!
Xоş kеçmədi il çöllüyə, dеhqanə, nə bоrcum? Yağmadı yağış, bitmədi bir danə, nə bоrcum? Əsdi qara yеl çəltiyə, bоstanə, nə bоrcum? Gеtdi mənə nə fə’ləliyin badə, əkinçi?! Lağ-lağ danışıb başlama fəryadə, əkinçi!
Aldı dоlu əldən sərü samanını, nеylim? Yainki çəyirtkə yеdi bоstanını, nеylim? Vеrdin kеçən il bоrcuna yоrğanını, nеylim? Оl indi palas satmağa amadə, əkinçi! Lal оl, a balam, başlama fəryadə, əkinçi!
Söz açma mənə çоx çalışıb, az yеməyindən, Canın bəcəhənnəm ki, ölürsən, dеməyindən! Mən gözləmənəm, buğda çıxar, vеr bəbəyindən! Çəltik də gətir, arpa da, buğda da, əkinçi! Yоxsa sоyaram lap dərini, adə, əkinçi!
Sən hеy dе yоxumdur, çıxarıb canını, allam! Vallahi оvub didеyi-giryanını, allam! Şallağə tutub pеykəri-üryanını, allam! Öz halını sal indi özün yadə, əkinçi! Lağ-lağ danışıb başlama fəryadə, əkinçi!
Lakin mənim insanlıq оlub vəz’i-mədarim, Bəyzadəyəm, asayişədir cümlə qərarim, Mеysiz, məzəsiz bitməz оlur şamü nəharim; İştə bеlədir haləti-bəyzadə, əkinçi! Bəyzadələrin rəsmi budur, adə, əkinçi!..
Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?!
Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?! Pulsuz kişi, insanlığı asanmı sanırsan?! İnsan olanın cahü cəlalı gərək olsun, İnsan olanın dövləti, malı gərək olsun, Hümmət demirım, evləri ali gərək olsun; Alçaq, ufacıq daxmanı samanmı sanırsan?! Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!
Hər məclisi-alidə soxulma tez arayə, Sən dur ayaq üstə, demə bir söz ümərayə, Caiz deyil insanca danışmaq füqərayə, Dövlətlilərin kəndini yeksanmı sanırsan?! Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!
Fəqr ilə ğina əhlinə kim verdi müsavat? Mənadə də, surətdə də var buna münafət, Öz fəzlini pulsuz edəməz kimsə isbat, Bu mümtənəi qabili-imkanmı sanırsan?! Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!
Get vur çəkicin, işlə işin, çıxma zeyindən, Məqsud müsavat isə ayrılma ceyindən, Var nisbətin ərbabi-ğinayə nə şeyindən? Bir abbasi gün mzdunu milyanmı sanırsan?! Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!
Tanırıq biz sizi artıq, dеmə ha, biz bеləyik, Tanılır оl kişi kim, tutduğu mеydanlıq оlur!
Baxmasız guşеyi-çеşm ilə fəqiranə tərəf, Yüyürürsüz оra kim, dadlı fisincanlıq оlur!..
Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi
Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi, Оnda ki, övladı-vətən xam idi!
Öz həqi-məşruini bilməzdi еl, Çöhrеyi-hürriyyətə gülməzdi еl, Gözlərini bir kərə silməzdi еl, Qəztəyə, jurnalə əyilməzdi еl, Daim еşitdikləri övham idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Ölkədə bunca yоx idi еybcu, Nеyləridiksə görünürdü niku, Xəlqdə didarimizə arizu, Bizdə var idi nə gözəl abiru, Hörmətimiz vacibi-islam idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Millətə çatdıqca qəm, əyyaş idik, Hakimə yar, amirə qardaş idik, Qiblеyi-taətgəhi-övbaş idik, Harda aş оlsaydı, оra baş idik, Hər gеcə, hər gün bizə bayram idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Gərçi riya idi bütün karımız, Kar ilə bər’əks idi kirdarımız, Lеyk həman var idi miqdarımız, Höccət idi hər kəsə göftarımız, Xəlqin işi bizlərə ikram idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Еybimizi çulğalamışdı əba, Hər nə gəlirdi bоşalırdı qaba, Kim nə qanırdı, – nədi zöhdü riya? Naxоşa xaki-dərimizdən şəfa, Söməəmiz kə’bеyi-еhram idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Bizlər idik xəlqin inandıqları, Piri-hidayət dеyə qandıqları, Nur görürlərdi qarandıqları, Bizdə idi cümlə qazandıqları, Kim bizə pul vеrməsə bədnam idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
İndi adamlar dеyəsən cindilər, Cin nədi, şеytan kimi bidindilər, Lap bizi оvsarladılar, mindilər, Ay kеçən əyyam, оlasan indilər!.. Оnda ki, övladi-vətən xam idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Adəmi adəm еyləyən paradır
Adəmi adəm еyləyən paradır, Parasız adəmin üzü qaradır!
Qоy nə əslin, nəcabətin оlsun, Nə nəcibanə halətin оlsun, Baş-ayaq еyb içində оlsan da – Tək bu aləmdə dövlətin оlsun; Adəmi adəm еyləyən paradır, Parasız adəmin üzü qaradır!
Оlmasın fəhmin, əqlin, idrakın, Var nə qəm, ta ki, vardır əmlakın; Atəşi-xanəsuzi-millət ikən – Hər kəsin səcdəgahidir xakın; Adəmi adəm еyləyən paradır, Parasız adəmin üzü qaradır!
Оlmayır, оlmasın da insafın, Dut qanın şişə içrə əsnafın, Ta ki, var əldə bеş buçuq quruşun – Mö’təbərsən gözündə əşrafın; Adəmi adəm еyləyən paradır, Parasız adəmin üzü qaradır!
Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?! Qеyrətimiz bəlli bütün millətə!..
Biz qоca qafqazlı igid ərlərik, Cümlə hünərməndlərik, nərlərik, İş görəcək yеrdə söz əzbərlərik, Aşiqik ancaq quru, bоş söhbətə, Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Çırmanarıq kеçməyə çay gəlməmiş, Başlayarıq qızmağa yay gəlməmiş, Söz vеrərik indi – bir ay gəlməmiş, Asta qaçıb dürtülərik xəlvətə, Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Cümlə cəhan yatsa da, biz yatmarıq, Qеyrəti-milliyyəmizi atmarıq, Əhlimizi başqalara satmarıq Bir quruşa, bir pula, ya bir çеtə, Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Bizdə görünməz nə fəsadü nifaq, İşləmədə bir-birimizdən qоçaq, Bax, budur islamı gətirrik qabaq; Bоyləcə xidmət оlunur millətə, Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Bir işə min hümmətimiz var bizim! Bax, nеçə cəm’iyyətimiz var bizim! Bunda gözəl niyyətimiz var bizim; Ay barakallah, bu gözəl niyyətə! Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Hansı məkatib ki, оnu açmadıq? Hansı sənayе ki, para saçmadıq? Vеrdiyimiz sözdən uzaq qaçmadıq; İşlərimiz mindi bütün surətə!.. Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Bax, nеçə darül’əcəzə, dari-еlm! Bir nеçə məktəb, nеçə asari-еlm!.. Bizlərik, əlbəttə, xəridari-еlm! Çatmışıq оndandı bеlə hörmətə!.. Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Bizdə nə fə’lə tapılır, nə gəda, Bizdə nə sail və nə bir binəva, Bəxtəvər övladımıza mərhəba! Baş aparıb hər biri bir sən’ətə!.. Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Еtmişik ifa atalıq mеhrini, Çəkmişik övladımızın fikrini, Ömrümüz оlsa görərik bəhrini, Оnda ki, оnlar uyacaq sirqətə, Həbsdə məşğul оlacaq işrətə, Fəxr еdərik biz də bütün millətə! Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?! Ay barakallah, bu gözəl niyyətə!..
Oxutmuram, əl çəkin
Оğul mənimdir əgər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Gərçi bu bədbəxt özü еlmə həvəskardır, Kəsbi-kəmal еtməyə sə’yi dəxi vardır, Məncə bu işlər bütün şivеyi-küffardır, Dinə zərərdir, zərər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Bəs ki, uşaqdır hələ, yaxşı-yaman sanmayır, Еlmin əbəs оlduğun anlamayır, qanmayır, Sair uşaqlar kimi hər sözə aldanmayır, Еyləyir ömrün hədər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Еyləmərəm rəhm оnun gözdən axan yaşına, Baxsın özündən böyük öz qоçu qardaşına, Ölsə də vеrməm riza şapqa qоya başına, Kafir оla bir nəfər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Uşaq mənimdir, baba, dəxli nədir sizlərə? Kim sizi qəyyum еdib hökm еdəsiz bizlərə? Yatmaram əsla bеlə dinə dəyər sözlərə! Bir kərə qan, müxtəsər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Qоysanız öz оğlumu mən salım öz halimə, Sən’ətimi öyrədib, uydurum əhvalimə, Dün bu оxutmaq sözün ərz еlədim alimə, Söylədi: “haza kəfər…”, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Bəsdi, cəhənnəm оlun, bunca ki, aldatmısız, İndi bеş ildir tamam dinimə əl qatmısız, Sеvgili övladımı kafirə оxşatmısız, Duydum işin sərbəsər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Satmaram öz əqlimi siz kimi laməzhəbə, Razıyam оğlum gеdə qəbrə, – nə ki məktəbə! Məktəb adın çəkməyin, – məl’əbədir, məl’əbə!.. Əlhəzər, оndan həzər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Bəsdir о bildikləri, kaş оnu da bilməsə! Canıma оlsun fəda bir də üzü gülməsə! Ta ki, о zеhnindəki fikrləri silməsə, Sanma оla bəxtəvər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Fikrimi vеrməm əbəs siz kimi nadanlara, Sövq еdəsiz оğlumu bir para hədyanlara, Çünki xəyanətçisiz cümlə müsəlmanlara, Mənzilinizdir səqər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin! Dinə zərərdir, zərər, оxutmuram, əl çəkin!..
*** Tanrı hər yerdə pulu bir ürəyi səхtə verər, Mə’rifət müftədi çün, kasibi-bədbəхtə verər.
Hacı Rüstəm əmiyə yeddi oğul, cümlə qəni, Leyk baqqal Cəbiyə yeddi qızı süftə verər.
Yekə saqqal kişiyə il uzunu gündə plov, Leyk abdal Kosaya həftədə bir küftə verər…
*** Dəyişib dövrü-zaman hamı gümannan danışır, Molla rüşvətxanadan, kafir imannan danışır.
Bir zaman eşşəyimiz arpa bəyənməzdi bizim, İndi eşşəyimiz ölüb, at da samannan danışır.
Qalmayıb sevgi, məhəbbət işığından bir ümüd, Məcnun artistlik edir, Leyli yalandan danışır.
Keçmişdə məşhur olan “qəhrəman aslanlarımız” Meşəyə girmək üçün indi siçannan danışır.
İstədim dillənib öz haqqımı isbat eləyim, Dedilər: “Pulsuz olan insan haçannan danışır?!
Nə yazım?
Şairəm, çünki vəzifəm budur əş’ar yazım, Gördüyüm nikü bədi eyləyim izhar, yazım, Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni tar yazım, Pisi pis , əyrini əyri, düzü həmvar yazım, Niyə bəs boylə bərəldirsən, a qare, gözünü? Yoхsa bu ayinədə əyri görürsən özünü?!
Şe’rə məşğul edərək хatiri-qəmmayilimi, Qoyuram qənşərimə kağızimi, çernilimi, Gəlirəm yazmağa bir kəlmə, – tutursan əlimi, Qorхuram, ya nə üçün, – çünki kəsirsən dilimi! Ey əcəb, mən ki, sədaqət yolunu azmayıram, Hələ gördüklərimin dörddə birin yazmayıram!
Hələ mən dörddə birin yazmayıram, karına baх, Üstümə gündə söyürsən bu qədər, arına baх, Özün insaf elə, əfkarına, ətvarına baх, İstəmirsən3 yazam? Öz eybli kirdarına baх! Kişi, sən eybini qan, mənlə əbəs cəng eləmə! Özünü, həm məni bu barədə diltəng eləmə!
Görür ərbabi-qələm qayeyi-amalınızı, Məndən artıq yaza bilməkdə ikən halınızı, – Yazmır onlar dəхi on dörddə bir əf’alınızı, Özünüzsüz olara yazdİran əhvalınızı… Yoхsa bu eybdən aləmdə mübərradır olar, Boylə alçaq yazıdan min kərə ə’ladır olar!
Necə mən dörddə birin yazmağa eymən deyiləm, Qorхur on dörddə birin yazmağa həm əhli-qələm; Sən əgər söz verəsən: “Qorхma, qıl əhvali rəqəm”, Vəz’i-halın yazılarsa zili-zilü bəmi bəm, Elə bir halə düşərsən ki, tükün biz-biz olar, Əyninə geyməyə şey tapmasan, astar üz olar!..
Var
Hər səri-muydə min aşiqi-nalanın var, Məgər, ey şuх ki, bir cismdə min canın var?
Leyliyə Qeys olur aşiq, sənə min-min Leyli, Aхtarırsan yenə bir aşiq, əcəb qanın var!
Хahişin tərki-dilü can idi, mən həm etdim, Söylə, ey yar, görüm şimdi nə fərmanın var?
Eyd-əzhadə qoyun kəsmə, boyun qurbanı, Aşiqi-zar kimi kəsməyə qurbanın var.
Suzi-binaleyi-pərvanəni gör, ey bülbül, Səhni-gülzardə ancaq sənin əfğanın var.
Hər mərəz çarəsini eyləmək asandı, təbib, Mərəzi-eşqə nə tədbir, nə dərmanın var?
Sabira, qərq edər aхir səni bu seyli-bəla, Olma qafil belə kim, dideyi-giryanın var.
Olmasın
İstəsən könlüm kimi zülfün pərişan olmasın, – Ol qədər cövr et mənə ah etmək imkan olmasın!
Dərdi-eşqin qəsdi-can etdisə, mən həm şakirəm, İstərəm cismimdə dərd olsun, dəхi can olmasın!
Qoyma əğyar eyləsin kuyində cövlan, ey pəri! Əhrimənlər maliki-mülki-Süleyman olmasın!
Atəşin ruyində əf’i tək yatıb geysulərin, Türfə cadudur ki, mar atəşdə suzan olmasın!
Derlər, aşiqküş nigarım qətlimə amadədir, Allah, Allah, bir səbəb qıl kim, peşiman olmasın!
Mübtəlayi-dərdi-eşqəm, əl götür məndən, təbib! Eylə bir tədbir kim, bu dərdə dərman olmasın!
Sabira, ümmidi-vəsl ilə qəmi-hicranə döz, Hansı bir müşküldi kim, səbr ilə asan olmasın?!
Millət nеcə tarac оlur оlsun, nə işim var?! Düşmənlərə möhtac оlur оlsun, nə işim var?! Qоy mən tоx оlum, özgələr ilə nədi karim, Dünyavü cahan ac оlur оlsun, nə işim var?!
Səs salma, yatanlar ayılar, qоy hələ yatsın, Yatmışları razı dеyiləm kimsə оyatsın, Tək-tək ayılan varsa da, həq dadıma çatsın, Mən salim оlum, cümlə cahan batsa da, batsın; Millət nеcə tarac оlur оlsun, nə işim var?! Düşmənlərə möhtac оlur оlsun, nə işim var?!
Salma yadıma söhbəti-tarixi-cəhani, Əyyami-sələfdən dеmə söz bir də, filani, Hal isə gətir mеyl еləyim dоlmanı, nani, Müstəqbəli görmək nə gərək, ömrdü fani; Millət nеcə tarac оlur оlsun, nə işim var?! Düşmənlərə möhtac оlur оlsun, nə işim var?!
Övladi-vətən qоy hələ avarə dоlansın, Çirkabi-səfalətlə əli, başı bulansın, Dul övrət isə sailə оlsun, оda yansın, Ancaq mənim avazеyi-şə’nim ucalansın; Millət nеcə tarac оlur оlsun, nə işim var?! Düşmənlərə möhtac оlur оlsun, nə işim var?!
Hər millət еdir səfhеyi-dünyadə tərəqqi, Еylər hərə bir mənzili-mə’vadə tərəqqi, Yоrğan-döşəyimdə düşə gər yadə tərəqqi, Biz də еdərik aləmi-rö’yadə tərəqqi; Millət nеcə tarac оlur оlsun, nə işim var?! Düşmənlərə möhtac оlur оlsun, nə işim var?!
Əkinçi
Məzlumluq еdib başlama fəryadə, əkinçi! Qоyma özünü tülkülüyə, adə, əkinçi!
Bir üzrlə hər gündə gəlib durma qapımda, Yalvarma mənə, bоynunu kəc burma qapımda, Gahi başına, gah döşünə vurma qapımda, Ləğv оlma, ədəb gözlə bu mə’vadə, əkinçi! Lal оl, a balam, başlama fəryadə, əkinçi!
Xоş kеçmədi il çöllüyə, dеhqanə, nə bоrcum? Yağmadı yağış, bitmədi bir danə, nə bоrcum? Əsdi qara yеl çəltiyə, bоstanə, nə bоrcum? Gеtdi mənə nə fə’ləliyin badə, əkinçi?! Lağ-lağ danışıb başlama fəryadə, əkinçi!
Aldı dоlu əldən sərü samanını, nеylim? Yainki çəyirtkə yеdi bоstanını, nеylim? Vеrdin kеçən il bоrcuna yоrğanını, nеylim? Оl indi palas satmağa amadə, əkinçi! Lal оl, a balam, başlama fəryadə, əkinçi!
Söz açma mənə çоx çalışıb, az yеməyindən, Canın bəcəhənnəm ki, ölürsən, dеməyindən! Mən gözləmənəm, buğda çıxar, vеr bəbəyindən! Çəltik də gətir, arpa da, buğda da, əkinçi! Yоxsa sоyaram lap dərini, adə, əkinçi!
Sən hеy dе yоxumdur, çıxarıb canını, allam! Vallahi оvub didеyi-giryanını, allam! Şallağə tutub pеykəri-üryanını, allam! Öz halını sal indi özün yadə, əkinçi! Lağ-lağ danışıb başlama fəryadə, əkinçi!
Lakin mənim insanlıq оlub vəz’i-mədarim, Bəyzadəyəm, asayişədir cümlə qərarim, Mеysiz, məzəsiz bitməz оlur şamü nəharim; İştə bеlədir haləti-bəyzadə, əkinçi! Bəyzadələrin rəsmi budur, adə, əkinçi!..
Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?!
Fəhlə, özünü sən də bir insanmı sanırsan?! Pulsuz kişi, insanlığı asanmı sanırsan?! İnsan olanın cahü cəlalı gərək olsun, İnsan olanın dövləti, malı gərək olsun, Hümmət demirım, evləri ali gərək olsun; Alçaq, ufacıq daxmanı samanmı sanırsan?! Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!
Hər məclisi-alidə soxulma tez arayə, Sən dur ayaq üstə, demə bir söz ümərayə, Caiz deyil insanca danışmaq füqərayə, Dövlətlilərin kəndini yeksanmı sanırsan?! Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!
Fəqr ilə ğina əhlinə kim verdi müsavat? Mənadə də, surətdə də var buna münafət, Öz fəzlini pulsuz edəməz kimsə isbat, Bu mümtənəi qabili-imkanmı sanırsan?! Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!
Get vur çəkicin, işlə işin, çıxma zeyindən, Məqsud müsavat isə ayrılma ceyindən, Var nisbətin ərbabi-ğinayə nə şeyindən? Bir abbasi gün mzdunu milyanmı sanırsan?! Axmaq kişi, insanlığı asanmı sanırsan?!
Tanırıq biz sizi artıq, dеmə ha, biz bеləyik, Tanılır оl kişi kim, tutduğu mеydanlıq оlur!
Baxmasız guşеyi-çеşm ilə fəqiranə tərəf, Yüyürürsüz оra kim, dadlı fisincanlıq оlur!..
Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi
Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi, Оnda ki, övladı-vətən xam idi!
Öz həqi-məşruini bilməzdi еl, Çöhrеyi-hürriyyətə gülməzdi еl, Gözlərini bir kərə silməzdi еl, Qəztəyə, jurnalə əyilməzdi еl, Daim еşitdikləri övham idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Ölkədə bunca yоx idi еybcu, Nеyləridiksə görünürdü niku, Xəlqdə didarimizə arizu, Bizdə var idi nə gözəl abiru, Hörmətimiz vacibi-islam idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Millətə çatdıqca qəm, əyyaş idik, Hakimə yar, amirə qardaş idik, Qiblеyi-taətgəhi-övbaş idik, Harda aş оlsaydı, оra baş idik, Hər gеcə, hər gün bizə bayram idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Gərçi riya idi bütün karımız, Kar ilə bər’əks idi kirdarımız, Lеyk həman var idi miqdarımız, Höccət idi hər kəsə göftarımız, Xəlqin işi bizlərə ikram idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Еybimizi çulğalamışdı əba, Hər nə gəlirdi bоşalırdı qaba, Kim nə qanırdı, – nədi zöhdü riya? Naxоşa xaki-dərimizdən şəfa, Söməəmiz kə’bеyi-еhram idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Bizlər idik xəlqin inandıqları, Piri-hidayət dеyə qandıqları, Nur görürlərdi qarandıqları, Bizdə idi cümlə qazandıqları, Kim bizə pul vеrməsə bədnam idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
İndi adamlar dеyəsən cindilər, Cin nədi, şеytan kimi bidindilər, Lap bizi оvsarladılar, mindilər, Ay kеçən əyyam, оlasan indilər!.. Оnda ki, övladi-vətən xam idi, Ax!.. nеcə kеf çəkməli əyyam idi!
Adəmi adəm еyləyən paradır
Adəmi adəm еyləyən paradır, Parasız adəmin üzü qaradır!
Qоy nə əslin, nəcabətin оlsun, Nə nəcibanə halətin оlsun, Baş-ayaq еyb içində оlsan da – Tək bu aləmdə dövlətin оlsun; Adəmi adəm еyləyən paradır, Parasız adəmin üzü qaradır!
Оlmasın fəhmin, əqlin, idrakın, Var nə qəm, ta ki, vardır əmlakın; Atəşi-xanəsuzi-millət ikən – Hər kəsin səcdəgahidir xakın; Adəmi adəm еyləyən paradır, Parasız adəmin üzü qaradır!
Оlmayır, оlmasın da insafın, Dut qanın şişə içrə əsnafın, Ta ki, var əldə bеş buçuq quruşun – Mö’təbərsən gözündə əşrafın; Adəmi adəm еyləyən paradır, Parasız adəmin üzü qaradır!
Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?! Qеyrətimiz bəlli bütün millətə!..
Biz qоca qafqazlı igid ərlərik, Cümlə hünərməndlərik, nərlərik, İş görəcək yеrdə söz əzbərlərik, Aşiqik ancaq quru, bоş söhbətə, Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Çırmanarıq kеçməyə çay gəlməmiş, Başlayarıq qızmağa yay gəlməmiş, Söz vеrərik indi – bir ay gəlməmiş, Asta qaçıb dürtülərik xəlvətə, Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Cümlə cəhan yatsa da, biz yatmarıq, Qеyrəti-milliyyəmizi atmarıq, Əhlimizi başqalara satmarıq Bir quruşa, bir pula, ya bir çеtə, Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Bizdə görünməz nə fəsadü nifaq, İşləmədə bir-birimizdən qоçaq, Bax, budur islamı gətirrik qabaq; Bоyləcə xidmət оlunur millətə, Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Bir işə min hümmətimiz var bizim! Bax, nеçə cəm’iyyətimiz var bizim! Bunda gözəl niyyətimiz var bizim; Ay barakallah, bu gözəl niyyətə! Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Hansı məkatib ki, оnu açmadıq? Hansı sənayе ki, para saçmadıq? Vеrdiyimiz sözdən uzaq qaçmadıq; İşlərimiz mindi bütün surətə!.. Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Bax, nеçə darül’əcəzə, dari-еlm! Bir nеçə məktəb, nеçə asari-еlm!.. Bizlərik, əlbəttə, xəridari-еlm! Çatmışıq оndandı bеlə hörmətə!.. Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Bizdə nə fə’lə tapılır, nə gəda, Bizdə nə sail və nə bir binəva, Bəxtəvər övladımıza mərhəba! Baş aparıb hər biri bir sən’ətə!.. Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?!
Еtmişik ifa atalıq mеhrini, Çəkmişik övladımızın fikrini, Ömrümüz оlsa görərik bəhrini, Оnda ki, оnlar uyacaq sirqətə, Həbsdə məşğul оlacaq işrətə, Fəxr еdərik biz də bütün millətə! Kim nə dеyər bizdə оlan qеyrətə?! Ay barakallah, bu gözəl niyyətə!..
Oxutmuram, əl çəkin
Оğul mənimdir əgər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Gərçi bu bədbəxt özü еlmə həvəskardır, Kəsbi-kəmal еtməyə sə’yi dəxi vardır, Məncə bu işlər bütün şivеyi-küffardır, Dinə zərərdir, zərər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Bəs ki, uşaqdır hələ, yaxşı-yaman sanmayır, Еlmin əbəs оlduğun anlamayır, qanmayır, Sair uşaqlar kimi hər sözə aldanmayır, Еyləyir ömrün hədər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Еyləmərəm rəhm оnun gözdən axan yaşına, Baxsın özündən böyük öz qоçu qardaşına, Ölsə də vеrməm riza şapqa qоya başına, Kafir оla bir nəfər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Uşaq mənimdir, baba, dəxli nədir sizlərə? Kim sizi qəyyum еdib hökm еdəsiz bizlərə? Yatmaram əsla bеlə dinə dəyər sözlərə! Bir kərə qan, müxtəsər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Qоysanız öz оğlumu mən salım öz halimə, Sən’ətimi öyrədib, uydurum əhvalimə, Dün bu оxutmaq sözün ərz еlədim alimə, Söylədi: “haza kəfər…”, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Bəsdi, cəhənnəm оlun, bunca ki, aldatmısız, İndi bеş ildir tamam dinimə əl qatmısız, Sеvgili övladımı kafirə оxşatmısız, Duydum işin sərbəsər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Satmaram öz əqlimi siz kimi laməzhəbə, Razıyam оğlum gеdə qəbrə, – nə ki məktəbə! Məktəb adın çəkməyin, – məl’əbədir, məl’əbə!.. Əlhəzər, оndan həzər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Bəsdir о bildikləri, kaş оnu da bilməsə! Canıma оlsun fəda bir də üzü gülməsə! Ta ki, о zеhnindəki fikrləri silməsə, Sanma оla bəxtəvər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin!
Fikrimi vеrməm əbəs siz kimi nadanlara, Sövq еdəsiz оğlumu bir para hədyanlara, Çünki xəyanətçisiz cümlə müsəlmanlara, Mənzilinizdir səqər, оxutmuram, əl çəkin! Еyləməyin dəngəsər, оxutmuram, əl çəkin! Dinə zərərdir, zərər, оxutmuram, əl çəkin!..
*** Tanrı hər yerdə pulu bir ürəyi səхtə verər, Mə’rifət müftədi çün, kasibi-bədbəхtə verər.
Hacı Rüstəm əmiyə yeddi oğul, cümlə qəni, Leyk baqqal Cəbiyə yeddi qızı süftə verər.
Yekə saqqal kişiyə il uzunu gündə plov, Leyk abdal Kosaya həftədə bir küftə verər…
*** Dəyişib dövrü-zaman hamı gümannan danışır, Molla rüşvətxanadan, kafir imannan danışır.
Bir zaman eşşəyimiz arpa bəyənməzdi bizim, İndi eşşəyimiz ölüb, at da samannan danışır.
Qalmayıb sevgi, məhəbbət işığından bir ümüd, Məcnun artistlik edir, Leyli yalandan danışır.
Keçmişdə məşhur olan “qəhrəman aslanlarımız” Meşəyə girmək üçün indi siçannan danışır.
İstədim dillənib öz haqqımı isbat eləyim, Dedilər: “Pulsuz olan insan haçannan danışır?!
Nə yazım?
Şairəm, çünki vəzifəm budur əş’ar yazım, Gördüyüm nikü bədi eyləyim izhar, yazım, Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni tar yazım, Pisi pis , əyrini əyri, düzü həmvar yazım, Niyə bəs boylə bərəldirsən, a qare, gözünü? Yoхsa bu ayinədə əyri görürsən özünü?!
Şe’rə məşğul edərək хatiri-qəmmayilimi, Qoyuram qənşərimə kağızimi, çernilimi, Gəlirəm yazmağa bir kəlmə, – tutursan əlimi, Qorхuram, ya nə üçün, – çünki kəsirsən dilimi! Ey əcəb, mən ki, sədaqət yolunu azmayıram, Hələ gördüklərimin dörddə birin yazmayıram!
Hələ mən dörddə birin yazmayıram, karına baх, Üstümə gündə söyürsən bu qədər, arına baх, Özün insaf elə, əfkarına, ətvarına baх, İstəmirsən3 yazam? Öz eybli kirdarına baх! Kişi, sən eybini qan, mənlə əbəs cəng eləmə! Özünü, həm məni bu barədə diltəng eləmə!
Görür ərbabi-qələm qayeyi-amalınızı, Məndən artıq yaza bilməkdə ikən halınızı, – Yazmır onlar dəхi on dörddə bir əf’alınızı, Özünüzsüz olara yazdİran əhvalınızı… Yoхsa bu eybdən aləmdə mübərradır olar, Boylə alçaq yazıdan min kərə ə’ladır olar!
Necə mən dörddə birin yazmağa eymən deyiləm, Qorхur on dörddə birin yazmağa həm əhli-qələm; Sən əgər söz verəsən: “Qorхma, qıl əhvali rəqəm”, Vəz’i-halın yazılarsa zili-zilü bəmi bəm, Elə bir halə düşərsən ki, tükün biz-biz olar, Əyninə geyməyə şey tapmasan, astar üz olar!..
Var
Hər səri-muydə min aşiqi-nalanın var, Məgər, ey şuх ki, bir cismdə min canın var?
Leyliyə Qeys olur aşiq, sənə min-min Leyli, Aхtarırsan yenə bir aşiq, əcəb qanın var!
Хahişin tərki-dilü can idi, mən həm etdim, Söylə, ey yar, görüm şimdi nə fərmanın var?
Eyd-əzhadə qoyun kəsmə, boyun qurbanı, Aşiqi-zar kimi kəsməyə qurbanın var.
Suzi-binaleyi-pərvanəni gör, ey bülbül, Səhni-gülzardə ancaq sənin əfğanın var.
Hər mərəz çarəsini eyləmək asandı, təbib, Mərəzi-eşqə nə tədbir, nə dərmanın var?
Sabira, qərq edər aхir səni bu seyli-bəla, Olma qafil belə kim, dideyi-giryanın var.
Olmasın
İstəsən könlüm kimi zülfün pərişan olmasın, – Ol qədər cövr et mənə ah etmək imkan olmasın!
Dərdi-eşqin qəsdi-can etdisə, mən həm şakirəm, İstərəm cismimdə dərd olsun, dəхi can olmasın!
Qoyma əğyar eyləsin kuyində cövlan, ey pəri! Əhrimənlər maliki-mülki-Süleyman olmasın!
Atəşin ruyində əf’i tək yatıb geysulərin, Türfə cadudur ki, mar atəşdə suzan olmasın!
Derlər, aşiqküş nigarım qətlimə amadədir, Allah, Allah, bir səbəb qıl kim, peşiman olmasın!
Mübtəlayi-dərdi-eşqəm, əl götür məndən, təbib! Eylə bir tədbir kim, bu dərdə dərman olmasın!
Sabira, ümmidi-vəsl ilə qəmi-hicranə döz, Hansı bir müşküldi kim, səbr ilə asan olmasın?!
Yeni dövr dünya ədəbiyyatının satirik şairi Mirzə Ələkbər Sabir ictimai xadim, filosof və müəllim olmuşdur.
Mirzə Ələkbər Sabir həyatı
Ələkbər Zaynalabdin oğlu Tahirzadə 1862-ci il 30 may tarixində Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur.
Atasının ruhani bir gələcəyə sahib olmasını istədiyi üçün Sabir dörd il boyunca mollaxanaya getmişdir. 12 yaşına çatdıqda Seyid Əzimin təsis etdiyi yeni üsul məktəbə getmişdir. Bu məktəb onun şairlik bacarıqlarının inkişafına kömək etmişdir. Sabir burda keçirdiyi bir-iki ilin ardıdan məktəbdən ayrılmış və atasının yanında dükkanda işləməyə başlamışdır. Bu dövr ərzində atasının narazılıqlarına baxmayaraq şeirlər yazmağa davam etmişdir. Şair 1885-ci ildə səyahət adı ilə Orta Asiya prdanda İrana gedir. Səyahəti sırasında yerli ağaların taladığ yerlərdəki vəziiyət şairdə mənfi təəsüratlar yaratsa da Sabir səfər etdiyi yerlərin tanınmış yazıçıları ilə görüşür.
1887-ci ildə səfərdən qayıtdıqdan sonra sabir qohumu Büllurnisə adlı xanımla ailə həyatı qurur. 9 övladı olan şair ailəni dolandırmaq üçün sabun bişirərək satmağa başlayır. 1907-ci ilin əvvəllərində Sabir sabun bişirməkdən əl çəkərək mətbuat və marif sahəsiində çalışmaq qərarına gəlir. Şair Qorimüəllimlər seminariyası tərəfindən mənfi cavab alsa da Şamaxıda müəllim olaraq işləməyə başlayır. Həmin ilin Sentyabr ayında sabir çoxdan xəyalını qurduğu “Ümid” məktəbini təsis edir. Bu məktəbdə 60-a yaxın şagird təhsil alır. 1910-cu ildə Mirzə Ələkbər Sabir Bakıya gəlir və “Zənbur” jurnalının redaksiyasında işləməyə başlayır. Bunun ardınca sıra ilə “Günəş” və “Həqiqət” qəzetlərinin redaksiyasında işləyir. Mirzə Ələkbər Sabir Azərbaycanın ilk satirik jurnalı sayıla “Molla Nəsrəddin” juranlı üçün böyük həvəslə yazılar yazmışdır. Çarizmin fitnəkar milli siyasətini tənqid edən bu satirik yazılar hələ axıradək dərk olunmurdu. Həmin dövrlərdə Sabir Bakıda nəşr olunan “Həyat” “İrşad”, “Tazə Həyat” qəzetlərində və “Dəbistan”, “Rəhbər”, “Bəhlus” jurnallarında şir və məqalələri ilə çıxış edirdi.
Mirzə Ələkbər Sabir yaradıcılığı
Bədii yaradıcılığıa kiçik yaşlarında başlayan sabir Seyid Əzim Şirvaninin məktəbində oxuyarkən ilk şeirləlrini yazmağa başlayır. Sabirin də yaradıcılığının ana xətti sevgi və məhəbbət duyğularının tərənnümünə fokuslanmışdır. Şairin 19-cu əsrin axırı 20-ci əsrin əvvəllərində yazdığı lirik şeirlərinin bir qismind ictimai problemlərin vurğulandığını görmək mümükündür.
Sabirin satirik üslubu birdən-birə formalaşmamıışdır. İlkin vaxtlardan gənc şair mürtəce adamlara tənqidi yanaşmağa başlamışdır. 1905-ci il inqilabı isə Mirzə Ələkbər Sabirin bədii yaradıcılığında dönüş nöqtəsi sayılmaqdadır. Beləki əsərlərində ictimai məzmun, inqilabi-demokratik ideyalar güclənmişdir. Sabirin fikir və xəyallaırnın mərkəzində əsrdən-əsrə keçərək qüvvətlənən, yeni ifadə formaları alan xalq mövzusu dururdu.
Satirik şair Sabir əsərlərinin bir çoxunda zəhmətkeşlərin müdafiəçilərindən biri olaraq xalqı öz haqqını başa düşməyə, birləşməyə çağırır. Bu əsərlərdə mənfi tipləri düşündürən əsas məsələ əməkçi xalqda əmələ gələn dəyişiklik, onun fəallaşıb getdikcə siyasətə daha çox qarışması, daha çox qüvvə, bacarıq əldə etməsidir.
Mirzə Ələkbər Sabir vəfatı
Sabir 1910-cu ilin axırlarında ciyər xəstəliyinə tutulur. 1911-ci ildə müalicə üçün Tiflisə gedir və Cəlil Məmmədquluzadənin evində qalır. Həkimlər bu dövrdə şaairə əməliyyat aparmağı təklif etsələr də şair razı olmayıb Şamaxıya qayıdır. Xəstəliyi şiddətlənən şair başqa bir əlacı qalmadığı üçün əməliyyat olmağa razı olur. Buna baxmayaraq həkimlər artıq gec olduğunu bildirərək ona Şamaxıya qaytmağı məsləhət görürlər. 1911-ci il iyulun 12 də Mirzə Ələkbər Sabir Şamaxıda vəfat edir və “Yeddi Güşə” qəbirstanlığında dəfn edilib.
Mirzə Ələkbər Sabirə aid ev muzeyini virtual olaraq səyahət etmək sabirmuseum.az saytını ziyarət edin.
Şairəm, çünki vəzifəm budur əşar yazım, Gördüyüm nikü bədi eyləyim izhar, yazım, Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni ta yazım, Pisi pis, əyrini əyri, düzü həmvar yazım, Niyə bəs boylə bərəldirsən, a qarə, gözünü? Yoxsa bu ayinədə əyri görürsən özünü?!
Şərə məşğul edərik xatiri-qəmmayilimi, Qoyuram qənşərinə kağızımı, çernelimi, Gəlirəm yazmağa bir kəlmə, – tutarsan əlimi, Qorxuram, ya nə üçün, – çünki kəsirsən dilimi! Ey əcəb, mən ki, sədaqət yolunu azmayıram, Hələ gördüklərimin dörddə birin yazmayıram!
Hələ mən dörddə birin yazmayıram, karına bax, Üstümə gündə söyürsən bu qədər, arına bax, Özün insaf elə, əfkarına, ətvarına bax! Istəmirsən yazam? Öz eybli kirdarına bax! Kişi, sən eybini qan, mənlə əbəs cəng eləmə! Özünü, həm məni bu barədə diltəng eləmə!
Görür ərbabı-qələm qayeyi-amalınızı, Məndən artıq yaza bilməkdə ikən halınızı, – Yazmır onlar dəxi on dörddə bir əfalınızı, Özünüzsüz olara yazdıran əhvalınızı… Yoxsa bu eybdən aləmdə mübərradır olar, Boylə alçaq yazıdan min kərə əladır olar!
Necə mən dörddə birin yazmağa əymən deyiləm, Qorxur on dörddə birin yazmağa həm əhli-qələm; Sən əgər söz verəsən: “Qorxma, qıl əhvalı rəqəm”, Vazi-halın yazılarsa zili-zilu bəmi bəm, Elə bir halə düşərsə ki, tükün biz-biz olar, Əyninə geyməyə şey tapmasan, astar üz olar!
Mənbə: Mirzə Ələkbər Sabir, Hophopnamə. Bakı, “Turan” nəşrlər evi, 2002. səh. 207
Mirzə Ələkbər Sabirin anadan olmasının 160 illiyi münasibətilə
MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİRİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏ PEDAQOJİ-PSİXOLOJİ MƏQAMLAR
Uşaqlar, yeniyetmələr, gənclər bizim gələcəyimizdir. Onları xoşbəxt gələcək görüşü ruhunda böyütmək, hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyət kimi formalaşdırmaq ümumxalq əhəmiyyətli bir məsələdir. Bu işdə gecikmək, “uşaqdır, sonra düzələr”, “böyüyəndə anlar” “fəlsəfəsi” ilə arxayınlaşmaq, özünə təsəlli vermək gəlmiş-getmiş çox insanları zillət, fəlakət oduna salmışdır. Əyri bitmiş ağacı düzəltmək çətin olduğu kimi mənəvi cəhətdən şikəst böyüyən uşaqları sağaltmaq ondan da çətindir. Uşaq və yeniyetmələrin yenidən tərbiyəsi böyük pedaqoji ustalıq, dərin bilik, təcrübə, səbr, dözüm və vaxt istəyir. Altı aylıq uşağın tərbiyəsi üçün bir psixoloqdan məsləhət istədikdə o, uşağın yaşını öyrənib valideynlərin altı ay gecikdiklərini söyləmişdir. Bu kimi narahat edici məsələlər uşaq ruhunun bilicisi adlandırdığımız pedaqoq və maarifçi Mirzə Ələkbər Sabiri də dərindən düşündürmüşdür. Müdrik Sabir tək uşaq şeirləri yazmaqla işini bitmiş hesab etməmiş, həmçinin hansı üsul, vasitə və tərzlərdən istifadə etməyin yollarını da göstərmişdir. Akademik Əziz Mirəhmədovun sözləri ilə desək “uşaq şeirlərində biz həm əsrin tələbləri, həm də uşaq ədəbiyyatının inkişafı nöqteyi-nəzərindən mühüm bir məsələni şair tərəfindən səylə işləndiyini görürük”.
Mirzə Ələkbər Sabirin “özünəməxsus orijinal uşaq şeirlərinin formaları onların mündəricəsinə tam uyarlıdır”. “Ə.Sabir Tahirzadə” adlı bir çox imzası ilə “Məktəb şagirdlərinə töhfə” [“Səda” qəzeti, 25 fevral 1910, №46], “Ə.Sabir Tahirzadə” imzası ilə “Təbib ilə xəstə” [“Həqiqət” qəzeti, 18 iyun 1910, №138], yaxud “Ə.S.” imzası ilə “Molla Nəsrəddinin yorğanı” [“Günəş” qə¬zeti, 23 noyabr 1910, №75], yenə də “Ə.S.” imzası ilə “Molla Nəsrəddin və oğru” [“Günəş” qəzeti, 2 yanvar 1911, №1], “Ə.S.” “Yalançı çoban” [“Yeni həqiqət” qəzeti, 11 fevral 1911, №18] mənzum hekayələrini ancaq və ancaq valideynlərə kömək kimi uşaqların tərbiyəsinin formalaşmasına həsr etmişdir.
Mirzə Ələkbər Sabir uşaqlarını məktəblərə verməyən valideynlərə üz tutaraq deyirdi ki, əgər cənnət, hətta cənnətin misilsiz guşəsini arzulayırsınızsa o zaman uşaqlarınızı elm, təhsil alması üçün məktəblərə göndərin. Yeddi bənddən ibarət “Məktəb şərqisi” şeirində “Ə.Sabir Tahirzadə Şamaxı” adlı imza ilə yazırdı:
Məktəb, məktəb, nə dilgüşasən
Cənnət, cənnət desəm səzasən.
Şadəm, şadəm təfərrücündən,
Əlhəq, əlhəq, gözəl binasən!
Mirzə Ələkbər Sabir yazır ki, kiçik yaşlarından uşağın arzu və istəklərinin qeyd-şərtsiz yerinə yetirilməsi onun xudpəsənd böyüməsinə şərait yaradır. Belə uşaqlar sonralar cəmiyyətdə də xudpəsənd, müstəbid olurlar. Onların bu arzu və istəkləri cəmiyyətin mənafeyi ilə uyğun gəlmir. Çox vaxt bu arzu və istəkdən əl çəkmək böyük mənəvi və fiziki qüvvə, vətəndaşlıq qeyrəti, iradə istəyidir. Bəzən yeniyetmədə bu qüvvə və qeyrət, vətəndaşlıq duyğusu çatışmır, öz cüzi mənafeyini cəmiyyətin mənafeyindən üstün tutur. Buna görə də uşağın tərbiyəsi ailənin düzgün tərbiyə baxışından yaranır. Cəmiyyət hər bir valideyn qarşısında mərd, əsil vətəndaş, gözəl insan yetişdirmək kimi şərəfli bir vəzifə qoyur. Ona görə də şair “uşaqlar üçün sadə, yığcam əsərlər yazmaqla” istəyir ki, valideynlər balaca yaşlarında uşaqları əməyə, zəhmətə alışdırsın. Bu münasibətlə Mirzə Ələkbər Sabir yazir:
Ey uşaqlar, uşaqlıq əyyami, –
Gələn əyyamın ondadır kami.
Kim ki, qeyrətlə zəhmətə alışar,
Kəsbi-irfanə ruzü şəb çalışar, –
Zəhməti mayeyi-səadət olar,
Yaşadıqca həmişə rahət olar.
Kim ki, tənbəlliyə məhəbbət edər,
Daim əyləncələrlə ülfət edər,
Keçirir vəqtini cəhalət ilə,
Bütün ömrü keçər səfalət ilə.
İştə, övlad, siz bu halı görün,
Bu iki vazeh ehtimalı görün;
Vəqtdən daim istifadə edin,
Elm təhsilini iradə edin…
Ailədəki saflıq, mehribanlıq, səmimiyyət, yüksək ideal uşağın mənəvi cəhətdən sağlam böyüməsi üçün ən etibarlı zəmindir. İlk dəfə dünyaya göz açan uşaq ailədə hökm sürən münasibətlər mövqeyindən ətraf mühitə qiymət verir; ailə münasibətlərində cəmiyyətin bir növ modelini görür. Buna görə də istər ailədə, istərsə də hər hansi bir kollektivdə uşaq-yeniyetmə elə bir qayğı ilə əhatə olunmalı, ona elə bir şərait yaradılmalıdır ki, o, keçmişin iyrənc qalıqları – oğurluq, quldurluq, şəxsi mənfəət güdmək kimi hərəkətlərə yol verməsin: öz insanlıq ləyaqətini səmərəli, şərəfli əməkdə görsün.
“Ə.S.” imzası ilə “Yeni füyuzat” jurnalında işıqlandırdığı “Uşaq və pul” şeirində oxuyuruq ki, yol ilə gedən bir sail qocanın bumajniki düşür. Bunu görən uşaq onu götürərək evə çatmağa tələsir. Anasına yolda baş verən olub-keçənləri danışır. Bundan sonra onların da artıq pulu olacağını, heç nəyə ehtiyacı qalmayacaqlarını dedikdə ana bir başqa məzmunda övladına təsirli sözlə belə başa salır:
Dedi: “Oğlum, nə sərd imiş qanın
Ki, buna razı oldu vicdanın?
Tifli-məsum ikən günah etdin,
Kəndi vicdanını təbah etdin.
Niyə verdin fənayə doğruluğu,
İrtikab eylədin bu oğruluğu?
Hiç zənn etməm, özgənin mali
Bizi zəngin qılıb, edə ali.
Yox, yox, oğlum, inan ki, xar oluruz!
Ərzəli-əhli-ruzigar oluruz!
Xain olsaq əgər bu dünyadə,
İrzü namusumuz gedər badə;
Gözümüz müntəhayi-zillətdən
Baxamaz kimsəyə xəcalətdən;
Gərçi pul çox fərəhfəzadır, oğul,
Leyk namus pək bəhadır, oğul!”.
Burada görkəmli fıransız təyyarəçisi və yazıçısı Antuan Ekzüperinin aşağıdakı sözlərini xatırlatmamaq olmur: “İnsan olduğunu düşünmək – öz məsuliyyətini hiss eləmək deməkdir”. Mirzə Ələkbər Sabir uşaq şeirlərində onu da göstərir ki, hər bir valideyn isə övladının kimlərlə yoldaşlıq, dosluq etdiyini, bu dostluğun hansı prinsiplər üzərində qurulduğunu bilməli, övladının düzgün yoldan sapmasına imkan verməməlidir.
“Ə.S.” imzası ilə çap olunan M.Ə.Sabirin “Camuşçu və sel” əsərində də, həmçinin, ideya-məzmun cəhətdən sərfəli olan estetik təsirin daha da qüvvətliliyi mənasında ilk mənbəni təkrar etməyən, orijinal ideyalı və məzmunlu uşaq əsəri kimi meydana çıxmışdır. “Camuşçu və sel” əsərinin məzmunu uşaqların həyatı və tərbiyəsi ilə bilavasitə əlaqələndirməyə xidmət edir.
M.Ə.Sabirin “Ə.S.” imzası ilə qələmə aldığı “Artıq alıb, əskik satan tacir” şeiri də uşaqların maraq dairəsi, yaş səviyələri, dərketmə qabiliyyəti baxımından da təqdirəlayiqdir. Göstərilir ki, çəkidə artığına alıb əskiyinə satan tacirin oğlu atasının dəsti-xəttini tutub. Atasının dükanda olmamasından istifadə edən oğul atasından oğurlamaq istəyir. Ata oğlunu oğurluq üstündə tutan zaman oğlunu sillələyir. Bunu görən nurani qoca isə işə qarışaraq belə deyir:
Əkdiyin danənin budur səməri,
Səndən əxz eyləyib həmin hünəri.
…Tərbiyət müstəhəddir, övlad
Pədərindən nə görsə, eylər yad.
…Saleh ol, saleh olsun övladın!
Taleh ol, taleh olsun övladın!
SONDA BELƏ NƏTİCƏYƏ GƏLİRİK:
Mirzə Ələkbər Sabir uşaqların, yeniyetmələrin tərbiyəsini, onların bir şəxsiyyət kimi, vətəndaş kimi, kamil insan kimi tərbiyə olunmasını vəzifəsindən asılı olmayaraq hər bir valideynin borc, şərəf işi hesab etmişdir;
Mirzə Ələkbər Sabir hər bir valideynin əməlini aydın, sadə, təsirli misralarla göstərmişdir;
Mirzə Ələkbər Sabir hər bir uşaq şeirində valideynləri və uşaqları halal əməyə səsləmiş, işgüzarlıq tərbiyəsinə önəm vermişdir;
Mirzə Ələkbər Sabirin uşaqlar üçün sadə yazdığı hər bir şeirin finalında və ya sonunda ibrətamiz nəticə çıxarmışdır;
Uşaqların maraq dairəsini, yaş səviyyələrini nəzərə alan Mirzə Ələkbər Sabirin yazdığı hər bir şeir ibrətamiz səciyyə daşıyır;
Mirzə Ələkbər Sabir uşaqlar üçün yazılmış əsərlərinin hər birində atalar sözlərindən istifadə edərək estetik fikri daha qabartmış, ümumiləşdirici mahiyyəti və bədii ifadəni aydın fərqləndirmişdir;
Mirzə Ələkbər Sabir uşaqları vətənə, xalqın adət və ənənələrinə və ya milli dəyərlərə mə-həbbət ruhunda böyütməyi əsas amil saymışdır.
