www.USTAC.az

Firuz Mustafa: Dil paradoksları

Mart 16, 2024 www.bitik.az Bir şərh yazın

Dil paradoksları
Kim kimdən bəhrələnib?
Bu, çox mübahisəli bir mövzu olsa da belə…

Bəzən bir dildə işlərilən hansısa bir söz başqa dil(lər)də, həm də quruluş, tip(ologiya), mənşə və ailə mənsubiyyətinə görə bir-birindən çox uzaq olan dillərdə belə, eyni bir mənanı verir. Və hər bir xalqın bu sözləri “özününkü” hesab etməsinə kifayət qədər “dəlil-sübutlar”da olur. Bəzən elmi axtarışlar konkret bir nəticə vermir.
Ona görə də dilçilik elminə “dil paralelləri” deyilən bir anlayış gətirilib.
Gəlin, indi sizinlə birlikdə adi, həm də çox işlədilən bir sözü nəzərdən keçirək. Bu, “son” sözüdür. İlk baxışda hər şey aydındır. Yəni “axır” mənasını verən bu söz əksər türk dillərinin leksik tərkibinə daxildir və əksər hallarda da türkmənşəli hesab olunur. Əslində, elə mən özüm də həmin sözü “özümüzünkü” hesab edirəm. Və zənnimcə haqlıyam da. Amma məsələ burasındadır ki, çin dilində də “axır-son” mənasını verən “sün”(son) sözü vardır. Bundan başqa, rus dilindəki “sın” (сын) (oğul), çin dilindəki “sünz” (nəvə), ingilis dilindəki “son” (oğul) sözlərinin eyni kökdən olduğunu güman edənlər də kifayət qədərdir. Vaxtilə, M. Kaşgari “son” sözünün nəsil, şəcərə ilə bağlı olduğunu göstərirdi. Buna ən yaxşı örnək kimi Azərbaycan dilində gen-bol işlədilən məsəllər də nümunə ola bilər. Məsələn, “Filankəs sonsuzdur”, yəni övladsızdır və ya oğulsuzdur. M. Arazın bir şeirində belə bir misra da yada düşür: “Oğlu yoxdur- sonu yoxdur dedilər”.
Gördüyümüz kimi, dildə bu cür izahı çətin, amma maraq doğuran momentlər də olur.
Mən özüm belə “dil paralellərinə” aid saysız-hesabsız nümunələr toplamışam və gələcəkdə əlimin altında olan, oxuculara maraqlı görünə biləcək materilların bir qismini nəşr etdirmək fikrindəyəm.
Yeri gəlmişkən bəzi “paralellərə” diqqət yetirmək olar. Məsələn, şumer dilində “voda” su deməkdir.
“Su” sözünə monqolca “us”, çin dilində “shui” (şu) deyilir.
Çin dilində “hen” (yəni olduqca çox), türk dillərində “en” (ən) şəklində işlənir.
Türkcə “bitik” (yazı, kitab) sözünə çin dilində “biti” deyilir.
Türkcə “bax” (diqqət yetir) sözü çincədə “ba” deyilir.
Çincə “ren” sözünə türkcə “eren” (ərən, igid) deyilir.
Çincə “ben” (şəxsən) sözünə türkcədə “ben” (mən, özüm) deyilir.
Çin dilində işlənilən “dan” sözü əksər türk dillərində “den” (dən, toxum, dan, yəni səhər, sübh mənasında) kimi işlədilir.
Yeri gəlmişkən, rus dilindəki “den” (день) sözü də türkcədəki “dan” sözündəndir və bu, mənim “kəşfim” deyil, bir çox rus dilçilərinin qənaətidir.
Bu cür müqayisələr və paradoks dolu paralellər çoxdur.

Müəllif: Firuz MUSTAFA

Respublikanın Əməkdar incəsənət xadimi

Mənbə: Firuz Mustafa

FİRUZ MUSTAFANIN YAZILARI

ANARIN YAZILARI

QƏŞƏM NƏCƏFZADƏNİN YAZILARI

TƏRANƏ MƏMMƏDİN YAZILARI

ZAUR USTACIN YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<