TOLSTOYUN “İLYAS”I Bu hekayə hələ 1890-cı ildı “Gülnar Xanım” tərəfindən osmanlı türkcəsinə çevrilib. Yazını və hekayəni oxumaq məsləhətdir, ən azı Tolstoyun xətrinə…
…Dahi Lev Tolstoyun “İlyas” adlı bir hekayəsi var. Yazıçı çox ibrətamiz, həyati bir hadisəni qələmə alıb. 1885-ci ilin 17-18 mart tarixində Krımda yazılmış bu müxtəsər hekayə böyük yazıçının sağlığındaykən bir sıra dillərə tərcümə edilib. Hələ 1890-cı ildə həmin hekayə tərcüməçi Olqa Lebedeva tərəfindən türkcəyə tərcümə olunub. Maraqlı burasıdır ki, Olqa Sergeyevna Lebedeva “Gülnar Xanım” təxəllüsü ilə bir sıra rus müəlliflərinin əsərlərini osmanlı türkcəsinə çevirmişdi. Yeri gəlmişkən, ərəb, fars və türk dillərini bilən Olqa xanım Kazanda doğulmuş, bir müddət Türkiyədə yaşamış, İslamı qəbul etmişdir… … İndiki halda söhbət Lev Tolstoyun hekayəsindən gedir. Bəli, hekayənin qəhrəmanı başqırd kəndlisi İlyas, öz zəhməti hesabına kasıblığın daşını atır, var-dövlət, sərvət qazanır. İndi onun ilxısı, sürüsü, naxırı var. Övladları da valideynlərinin sayəsində yaxşı dolanır… Amma, necə deyərlər, sən saydığını say… Xəsəliklər, oğrular, habelə gözlənilməz qəzalar nəticəsində İlyasın zəhmət hesabına yığdığı var-dövlət tədricən əldən çıxmağa başlayır. Elə bir zaman gəlib yetişir ki, ailə kasıblığın caynağında çabalayır. Qonşu Mühəmmədşah əlicənablıq göstərir, müflis olmuş ailəni öz evinə dəvət edir. Bundan sonra İlyas və arvadı Şam-şemağı Məmmədşahın evində yaşamalı olur. Bəs vaxtilə fələyə kələk deməyən, imkanlı olmuş ailə bu həyatla necə barışır?.. Qəribə də olsa ər-arvad düçar olduğu həyatdan nəinki narazılıq etmir, hətta özlərini xoşbəxt hiss edir… Bir dəfə Məmmədşahın evinə elçilər gəlir. Qonaqlar İlyasın keçmişi ilə maraqlanıb öyrənirlər ki, o, vaxtilə çox zəngin adam olub. İlyasa verilən suala onun müdrik xanımı cavab verərək deyir ki, indi biz çox xoşbəxtik, çünki vaxtilə başımız var-dövlət yığmağa qarışmışdı, axirətimiz haqda düşünməyə vaxtımız olmurdu, sərvət yığmaq ehtirası gözümüzü qapamışdı, nə düz-əməlli yatır, nə də dincələ bilirdik. Amma indi çox sakit, qulağıdinc, mənalı bir ömür yaşayırıq… Söhbətə qarışan İlyas deyir ki, bəli, doğrudan da indi biz xoşbəxtik. Tanrı gözlərimizi həqiqətə açıb… Bir sözlə, vaxtilə bəndənizin dediyi kimi, “Dünyada qalacaq dünyanın malı, Heç kəsə qalmayıb, Firuz Mustafa…”
P.S. Dahi Tolstoyun qısa hekayəsində başqırd kəndlisinin timsalında müsəlman əxlaqına, dininə və Kitabına böyük ehtiram aydın hiss edilməkdədir.
p.p.s. Müxtəsər bir hekayə haqda bu çaparaq qeydləri qələmə alarkən araşdırma apardım ki, görüm “İlyas” dilimizə çevrilib, ya yox. Araşdırmanın nəticəsi müsbət oldu: istedadlı tərcüməçi Azad Yaşar hekayəni dilimizə çevirib. Oxumağınız məsləhətdir. Heç olmasa, Tolstoyun xətrinə…
Жайдын толукшуп турган мезгили эле. Жашыл көйнөк кийген селкидей, жумшак желге ыргалган бак-дарактар толукшуган жайдын көркүнө көрк кошуп турган сыяктанат. Эмнегедир ой басып турду туткундап. Ойлорум менен санааларым биригип түрдүү сезимдерди пайда кылчу болду. Катуу соккон бороон окшоп удургуп учат. Кээде ойлорумдун учугун кармай албай, темселеп издеп да калам. А кээде алда кайда алып учкан ойлордун туткунунда телмирген каректериме кубаныч уялап, жашоомду көрккө бөлөгөн кубанычтуу ойлордун кучагында термелип көпкө олтурам… Ушунуңа шүгүр, кудай колдосо экен дейм. Кыргыздын элинен кагылса болот.Созго бай, учкул сөздөрү терең ойдун маанисин таамай түшүндүрүп турат. Ооба, чын эле ошондой, тагдырымдын таалайыма жазганы да ошондой. Жаш курак. Эч нерсеге баш ийбей, мен кыйынмын деп гана жүргөн мезгил. Классташтар көп болуп танаписте турган элек. Баарыбыз ар нерсенин башын сүйлөгөн, ойносок оюнга, күлсөк күлкүгө тойбогон окуучулук шок мезгил. Классташ баламдын мага кылган мамилеси менин балалык баёо сезимдеримди кайдадыр уурдап кетип, өзүмдү бир кыйла чоңоё түшкөндөй сезимдерге кептеди. Байкабай турган мезгилде бир классташым келип капыстан бетимен өөп жүгүргөн боюнча класстан чыгып кетти. Мен аябай ызаа болуп кеттим. Эмне кылышымды билбей эле аң-таң болуп туруп калдым. Ошондогу абалым башкача болуп, эки бетим кызарып, классташтарымдан уялып, калтырак басып кетти. Бирок ошондогу бетимдин кызарганы, денемди калтырак басканы бул менин алгачкы жолку таза сезим экен. Эх чиркин, таза сезим, тунук сезим экен. Мындай сезим менде биринчи болуп жатат. Себеби, кыздар бири-бири менен урушушуп, көңүлдөрүн калтырганга чейин барышчы, менин жигитимди тартып алды деп. Мен негизи балдар менен жакшы сырдашчымын. Ошентип кийинки сабак башталып, ал бала мени карай албай өзүнчө эле бушайман. Ошондон тартып жакын болуп кеттик.Кундо сабакта бир партада олтуруп, эң жакшы санаалаш классташтардан болуп кеттик. Бири-бирибизден сыр жашырбай калдык.Ал классташым орто бойлуу, бой-мүчөсү келишкен, күлкүсү өзүнө жарашкан, үнү коңур, мүнөзү оор ойлонуп сүйлөгөн, сулуу татынакай жигит эле. Ал жигитти талашып урушкан кыздар коп болчу. Жылдызы жанган маxабаттын насибинен чекесин кемитип ооз тие баштадым окшойт.Ортобуз жакындай баштады.Ошол жылдын январь айынан баштап ынак боло баштадык.Оо, кандай сонун сезимдер менен ойлор айтылат эле. Көрсө балалык ойлор,таза сезимдер турбайбы, эч нерсеге баш ийбей жалаң гана мен деген… Ал жигит кээде сабакка кечигип келип, бөлөк партага отуруп калса,мага жеткенге алек болуп аябай бушайман болор эле.Переменага чыкканда сөзсүз салам айтып,анан мени озуно тарта тургандай соз таап суйлочу.Ошентип мен ага тез эле конуп кеттим.Ал мени кадимкидей башкарып алды. Мен анын айтканындай болуп калдым.Созду узартпайын, кыскасы капаста жашаган куштай болдум да калдым.Бир куну сабактан чыгып бара жатсам ал мага кайрылып: ,,-жоголуп кетсең, бутуңдагы калыңдан таап алам”-деди.Мен кылчайып карасам сонун кулкусу менен тамаша, деп койду.Ай да отот, жыл да отот демекчи, ал жигит 8- классты бутуп шаарга окууга кетти. Ошол жылы окууга отуп, Фрунзеде окуп калды. Мен болсо орто мектепти толук бутуром деп калып калдым. Мен мектепте 9- класста окуйм. Ал кат жазат:- “Сагынычтуу салам кат” -деп, таттуу создор, кандай окуун, жакшы оку, жакшы жур,кочого чыкпа.Анан катынын этегинде беттинден өөп ,,МЕН” деп койчу. Катты мен кунуно үч, төрт жолу окуучумун.Анысы аз келгенсип, кучактап алып уктачу элем. Мен деле аябай сагынчумун. Катына жооп жазчумун.Тилектерим деле жакшы мазмунда болчу. Ичимдеги сырымды бут жазчумун .Кээ бир сырларымды айтып арызданчумун. Анан катымдын этегин минтип аяктачымын:- ,,Мен сени сагындым, качан келесин?”- деп. Дагы бир катында чыкыйып суроттко тушуп,суротун салып жибериптир. Сонун тушуптур, өөп-өөп, жыттап- жыттап алдым. Бир аз болсо дагы сагынычым тарап калгансыды. Ошол куну катка жооп жазып, кат жеткируучу ящике салып келдим. Күтүүдөн 4 ай мен учун 4 жыл болуп кетчү. Сагынычтуу кутүүлөр, сагынып кээде куса болом, мен деле кошо кете бербей деп өкүнүп да кетем. Эмнеси болсо да кышкы каникулду кутом. Ошентип сагынып журуп кышкы каникул да келди. Каникул менен кошо тигил бала да келди. Куттум, куттуудөн жадап буттум болуп олтурсам эле ,баягы тааныш ышкырык угулду, жүрөгүм алып учуп эле жугуруп сыртка чыктым. Ошол жылы кар оор тушкон. 1967-68 жылдары.Карды трактор менен курошчу. Курондудон адам корунчу эмес. Журоктун соккону сыртка чейин угулгансып,бироо мени кармап кала тургандай, устумо колго тийгенди кийип жугуруп чыкчымын. Көрсө ал балалык сезимдеги таза суйуу турбайбы.Эх чиркин, коркун токкон таза сезим, мынча неге кулпунасың, мынча неге таптазасың, эч нерседен кам санабай, тупкурун ченеп билбеген, алдыда эмне кутуп турганын билбей, озуно гана ишенген, эң бир күчтүү, эң бир ыйык асыл сезимдер экен го. Тунгуюктун татаал жолдорун, кадамдарын, туйшукторун билбей туруп, жигитимдин күнүмдүк законуна баш ийгенимди айтсаң. Кучагын жайып эле жөнөйт мени карай, мен аны карай, ошентип кыса кучактап чекемен өөп, мм кандай таттуусун деп койчу. Аркы беркини айтат ,ширин сөздөр, жакшы оку, окубасаң чоң окуудан кыйналасың деп кеп-кеңешин айтат. Сүйлөшүп сөздү түгөтө албайбыз. Бирок ал аябай тартипти сактаган ушунчалык зеендуу болчу. Айылга кеп болгум келбейт дечү. Баарысы жайында болот. Сен окуйсуң жогорку окуу жайында, супсулуу менин периштем деп койчу. Ошол күнү күн суук болчу, ал деле кеткиси жок , менин деле кетким жок, бирок мен ушуп кеттим. Ичиркенип жибердим. Кой сени үшүтүп албайын, кире гой менин сулуум деп мени үйгө киргизип коюп кетти. Эртеси келди, атасынын чоң тонун кийип. Бирок ал жигит өтө сак , тартипти сактаган жигит болчу. Кучагына мени бекем кысып, чекемен өөп, перим менин, периштем деп эркелетип көпкө турду. Кучагында турганда мага анын жүрөгүнүн соккону толтоосунан чыгып кетчүдөй болуп угулчу. Созду таап сүйлөгөн, созду ала качып кетпеген, зыңкыйган жигит эле. Ошон учун мен аны сыйлачуумун. Ошентип жүрүп кышкы каникул деле бүттү. Ал окуусуна кеткенде, менин ичим аябай бук болуп, ыйлагым келчү. Мен үчүн жарык күн караңгыдай сезилип, узун түндөр уйкусуз болуп калаар эле. Мектепке түнү менен ыйлай берип шишип барам, эмне болду деп сурашат мугалимдер деле, курдаштарым деле. Мен ооруп жатам деп коём. Сабакка класс жетекчи агайыбыз келди, баарын сурап, ким сабакка келди,ким келген жок, мага келип эле бул мөлмөлгө эмне болгон шишип, ооруп жатасынбы, анда бара бер деп жооп берсе болобу, сүйүнүп эле агай рахмат деген боюнча үйгө жөнөдүм. Нары бери сабак болуп жүрүп эле күндүн кандай өткөнү билинбей март айы да келип калды. Марттын келиши менен табият да өзгөчө сулуу болуп чыга келет. Кар кетип мээлүүн соккон муздак шамал адамды чыйрыктырып турат. Ошонусуна карабай адамдардын тиргилиги көбөйүп, билинбеген түйшүк менен алпурушуп, убакыт өтө берет. Март айында тигил жигит дагы каникулга келет. Мен тим эле март айын кубануу менен тосуп алам. Ошентип жигитим келди. Анын келгендигин мага классташым айты. Тим эле эмне кыларымды билбей, ушунчалык суйундум. Ал мага жолугууга келди, кудай озун сактай кор, ал кучагын жайып мени коздой чуркады, мен кучагымды жайып аны коздой чуркадым, келип эле мандайымдан жыттап, опту. Мен дагы ага билгизбей жыттап алдым. Копко журдук кыз жигит болуп суйлошуп кочодо. Убаккыттын мындайда тез эле өтүп кеткенин айт! Коштошкум келбей турса дагы, аргасыз мен кетейин дедим, макул болду. Ошентип мени дагы бир жолу жыттап алды да мейли деди. Уйго кирдим, ал кетти. Негедир уйкум качып кетти. Бир аз нары оонап, бери оонап жатып зорго уктадым. Эртен менен 5 жаштагы синдим менен кужулдашып жатып анан турдук. Кун ачык бир дагы булут жок. Тим эле озунчо рахат аласын. Кечке чейин өзүмдүн жумушумду жасап бүттүм. Бир аз эс алайын дегичекти көчөдөн сонун, созолонгон ышкырык чыкты, мен атып эле сыртка чыктым.Синдимди апам же бир тууган эжем өзү менен алып калат. Мен деле каникулдамын. Ал мени кийинип чык деди.Мен кирип кийинип чыктым. Велосипедтин артына олтуруумду өтүндү. Мени үйдөгүлөр өз оюма коёр эле. Мен ошондой баарысын түшүнгөн кыз болчумун . Жездем айтчы мени уят кылбашын керек деп. Айткан сөздү туура кабыл алчумун. Велосипед менен кеттик, ошол маалда мага кайрылып: -болду кайра үйгө келбейсиң , мен сени ала качтым -деди. -Мейли, кете берем, дедим. Каткырып сонун күлкүсү менен күлүп жөн болду. Ал жигит соз ала качып сүйлөгөнду жаман көрөт эле, өзү сөзүнүн аягына чыгып,мени карап сен эмне дейсиң дейт. Мен эмнени айтам орто мектепти бүтүром, жогорку окуу жайына тапшырам дедим.Окууну бүтүрүп экөөбүз үйлөнөбүз мен сенден 2 кыз,2 эркек балалуу болсом, калган жошоом сен менен бактылуу жашасам, өмүр бою ыраазымын дедим. Рахмат сага, кандай сонун тилектерин бар, мен дагы сага кошулам чын жүрөктөн деп мени бек кучактап өпкүлөп да жиберди. Ошонтип учкан куштай далай кундор отту. Бирок бардыгы сонун, таттуу кундор. Жаркыраган жай да келди. 9 -классты буттум, жигитим 1- курсту бутту. Ал айылга келди.Толукшуп,толуп турган айга окшоп, тээ бийик которулгон кундун нурундай корунот ал. Мага келгенде тим эле көчөгө алтын сээп кеткендей болуп жаркырайт.Оолдо жараткан Кудайым, аны мынчалык неге таза сезим менен суйдум экен? Ушунча адамдын ичинен бир гана ушул жигитти. Озум деле тан калам, буга жетпей ыйлап, тытышып жургон кыздар канча дейсин. Айта берсем соз жетпейт, кыргыздын создору тугонуп калчудай болот. Аны кимге тенешимди деле билбейм. Ага тең келе тургандар төрөлө элек болуш керек. Жараткан Теңирим мени күнөөлөй көрбө! Сенин алдыңдагы пенделер тең келбейт окшойт.Таптаза сезим,таза махабаттын чекеси кемитилбей, сезимдер азайбай, ойлор түгөнбөй, акылмандар айткандай, суйуудогу арзуулар кайра жаралып арноо менен өткөн күндөр көп экөөбүздүн арзуубуз көкөлөп асманга учуп,жерге көнбөй турган мезгил турбайбы көрсө. Ойлор түгөнбөйт турбайбы, кайра бирден чыгып,чагылган сыяктуу жанып турат турбайбы.Бир күнү киного кирдик, астыңкы орунга олтурдук.Кино бүткүчө эки жакты каратпай кучагына кыскан бойдон кинону бүтүрүп чыкчыбыз. Ал жигит окуусуна кетти. Ошол бала кеткенде мен өтө кыйналып, чөгүп кетчимин. Кундо кылып жаткан ишимдин дайынын билбей , баш аламан болуп калам. Ошондо мен:- “Санаама санааңды кошуп, санаалаш болуп кетсеңчи”-деп кыңылдап ырдап да калам. Махабат отунун таттуу сезимдери күндө күч ала баштады. Бир куну үйгө жээнибиз келип калды. Анын жигити киного чакырып, үчөөбүз чогуу үйдөн чыктык. Ал кыз менден кичүү бир мектепте окуйбуз. Кинодон чыгып үйгө баратсак бейтааныш балдар тигил кыздын жигитин чакырып калды. Кудай сактай көр, тапа- тупа эле болуп калды. Жүгүрүп жанына жетип бардык. Барсак бети канжалайт, баары кан болуп калыптыр. Мен ага эмне болду мынчалык, буларга карыз белең, эмнеге мындай болуп кетти деп чыйпылыктасам, мени карап жылмайып койду. Бетин жууп тазалап, кийимдерин кагып, күүп ордуна алып келдик. Тигил баланын кызы жоош былжыраган кыз болчу, ага эч нерсе жеткен деле жок. Жөн гана мыйыгынан күлүп койду. Мен андан тың кыз болуп сурадым. Эмне болду деп.Ал күлүп жөн гана сенин жигитиң сага кароолчу коюп кетиптир, деди. Сонун жүзүнөн жылдызы төгүлгөн жигит болчу. Андай болсо кечирип кой, ал жигитим келсе сенден кечирим сурайт сөзсүз, дедим. Жаман сөзгө чеберсиң да деди. Экинчи сени менен баспайм дедим. Үйлөрүбүзгө кеттик. Күлкүгө тойбогон, өмүрүмдүн гүлү жаңы ачылып келе жатканда, ушул балага баш ийип, мектептен үйгө, үйдөн мектепке болуп калган жолум. Ойлонбобтурмун да, гулумдун гул таажылары шамалга учуп жок болорун. Тагдырым убакытка баш ийдирип, мен ойлогон ойлорумду, таттуу сезимдеримди таза жолго салбай адаштырып жиберди. Ошентип мага жуучулар келе баштады, бирок мен билбейм үйдөгүлөр эмне деп жөнөтүшөт. Жигитимден кат келет. Катына жооп берем. Убакыт жок жетише албай калам, күнүмдүк жашоодогу жумуштарым, ГТО тапшырабыз, физкультурадан сабактардан чейрек чыгып, жүдөгөн убак. Нары ыйлак сиңдим бар. Апасы дайыма жумушта. Эмнеси болсо дагы бардыгына жетишүүгө аракет кылам. 10-класс бутуруучу, мамлекеттик экзамен тапшырабыз.Ошонтип жүдөп жүрүп экзамен тапшырып бүттүк, аттестатым жакшы бүттү. Мектеп менен коштоштук, ар кимибиз ар жакка тарадык. Кыздар турмушка чыгышты, балдар армияга кетишти .Кээ бирлери иштегени жумушка калышты. Кээ бирлери жогорку окуу жайына, айтайын окуу жайларына тапшырдык. Ал жылы окуу жайына өткөндөр аз болду. Мен Ошко математикалык факультетине тапшырып өтпөй калдым, же болбосо ОГПИ ге. Айылга келгичекти шаштым, мени бирөө куугансып, жашаган жерим бир тууган эжемдин үйүндө болчумун.Мен айылга келдим, кайактан укканын билбейм, кечинде келди, мен тим эле чет мамлекеттен келген адамдай өзгөрдүм 2 айдын ичинде.Койчу баарысы өзгөрүп, эжем айтат сен шаарда жашашын керек экен, татынакай болуп кетипсиң, супсулуу болуп деди. Анан жигиттим келди, жарык болчу жердиги ак майда кызыл гүлү бар көйнөкчөн болчум , бутумда ак туфли. Ал байкуш мени коруп башкача болуп кетти. Учурашып бастык, мени сурады эмнеге өтпөй калдың деп, мен айттым акыркы экзаменден диктанттан 2 алып калдым деп. Койчу, сен диктантты жакшы жазчы эмес белең, жок андай болушу мумкун эмес, деди. Мен мектепте окуганда жакшы жазчымын, мугалимдер мага жүктөп, диктантты текшергенге жардам берчимин. Бакка бардык чеке жагына, көпкө сүйлөштүк аркы беркини, анан ай чыга келди, жаркырайт, эч жеринде туман жок. Ошол убакта созолонгон үнү менен:- “Мени сенден, сени менден талашып”- деп ырдады үнүнун жетишинче. Кайра каткырып күлүп койду. Мен эркелеп күлүп койдум. Олдо кудай ай кандай сонун жаштыгым, эч убакта жаңылбайм, жазбайм дечүмүн.Суйуумдон куса болуп кетем кээде мен.Ойлосом көзүмө жаш тегеренип кетет. Эч нерседен ой жок. Экообуз бирге эле жүрсөк болду деген гана тилек. Бир күнү үйдөгүлөр бас кызым үйгө кир дешти, кирсем кошуна эже баласы менен үйдө олтурган экен. Кошуна эженин мени келин кылып алгысы келип жүргөнүнөн кабарым бар эле. Алар сүйлөй электе эле артыма карай бурулуп, эшикти көздөй жөнөдүм. Денемди калтырак басып чыкты. Алар мени азыр эле алып кетчүүдөй сезимдерден коркконумдан карегиме жаш тегеренип кетти. Жигитим жайкы каникулга келген убак эле. Озумө келе албай турганымда ышкырык чыкты. Сүйүнүп эле эшикке чуркап чыктым. Уйдөн алыстап кеткенге шаштым. Ага жолугуп эле ылдамдай басып кетип калдым. Ал менин ыйлаган көзүмдү карап туруп бирок сураган жок эмне болду деп, мен айткан жокмун мындай болду деп. Ошол боюнча ага жолугуп алаксып кеттим. Экөөбүз көпкө сүйлөштүк. Ал Фрунзеде окуйт, мени ала кет, мени ала качып кетишет дедим. Ойлонуп туруп азыр болбойт деп койду. Мен дагы ичимден бир аз ызаланып, себебин сурабастан тим болдум. Эмнегедир ички туюмумда анын ушул келишинде мага болгон кандайдыр бир салкындыкты сезгендей болдум. Ал өтө митаам бала эле. Акылдуулар митаам болот эмеспи. Мага эч нерсени сездирбей, мурдагыдай эле болуп жолугуп кеткен эле. Бирок ошол бойдон ал кийин кышкы каникулга келген менен мага жолугууга келген да жок. Ошолор жашаган тарапка үйдөгүлөр жумуштап жөнөтүшкөн эле. Чоң көчөдө баратсам анын апасы жолугуп калып, жолдун аркы бетинен мен тарапка өтүп келди да, менин бетимден өөп, күт макулбу деди. Биздин ортобуздагы мамилени экөөбүздүн тең үйүбүздөгүлөр билишчү. Тагдыр мени ошентип далай электин көзүнөн өткөрүп баштады. Жигитимдин мага жолугууга келбегенин эжеме айттым. Кат деле жазбай калганын дагы айтып бердим. Эжем менден такып эч нерсе сураган жок. Мени үйдөгүлөр башка шаарга жөнөтүштү. Врач болуп иштеген агам жашаган шаарга бардым. Мага иш дайындап коюшуптур, барарым менен эле ишке турдум. Старший инспектор по кадрам болуп кирдим. Ишим жакшы баарысы жалаң орустар. Алар өтө маданияттуу. Конушуп кеттим. Тагдырга баш ийесин да, таалайыма жазганы ушул болсо эмне кылам.Суукта ушуп, ысыкта күнгө күйүп жүргөнүмдү айт. Калп эле бир жигитти сүйөм ушу менен жашайм деп кур кыялга батып жүргөнүмдү айт. Ошентип менин жандай көргөн жигиттим үйлөнүп алды. Эмне себептен башкага үйлөнүп алганы табышмак бойдон калды… Ошентип баа жеткис балалыктагы аруу сүйүүм менен кошо таза, тунук сезимдерим менен кош айтыштым. Уйдогулор мени сөз менен жеткире токмоктошту.Акем кызым болду, жигит жөнүндө укпайын, окуйсуң деп катуу-катуу суйлоду. Ал жигит окуусун бүтүп, аялы экөө бир кесиптин ээси экен, иштегени айылга келишиптир. Алаканды үйлөп кана калып калдым. Кайран жан сага кор болуп, зарлап күн өткөргөн. Сүйүүнүн жүрөк эзген азаптарынан кутулуу оңой болгон жок. Олумдон сырткары болсон, баарысын жеңесиң деген туура экен. Ишим менен алаксып кеттим.Тунук сезим, албууттанып күйгөн оттун жалынына күйүп, шамалдын бороонуна учуп, суунун ташкынына кошулуп агып, жамгырдын селине жуулуп кайдадыр сел болуп агып кеткенсиди. Узулбогон үмүт менен жашап журдум. Ошонтип таптаза тунук сезимди кайтара албай ийне жоготкон адамдай болуп темселеп калдым. Аны эми кайтартып алсам деле өзүндөй болбойт.”Олтурган ордуң толобу? Мурункудай болобу?” демекчи.Тилегеним ага бак берсин, эч нерседен кем болбосун. Бир чети эч себепсиз менден кол үзүп, башкага үйлөнүп кеткенине капалансам, бир чети менин тамчыдай таза, тунук сезимдеримди баалай албаган алсыз бир жандын жашоомдон өз убагында чыгып кеткенине ыраазы болом… Өткөн күндөрдү ойлосом, муун-жуунүм бошоп,карагиме жаш айланат. Кантейин тагдырыма таарынбайм.Жаралганда пешенеме жазганы ушул да. “Сен таарынсаң таарын тагдырга, бирок жаным мага таарынба” демекчи. Ушундай сүйүү берген тагдырыма таазим кылам.
Сегодня день писателей! Не самые глупые люди! Создавали свои миры, которые оставались на тысячелетия. Не самые трусливые. Шли на костёр, подвергались пыткам, с них сдирали кожу, четвертовали, но они не отказывались от своих взглядов. Не самые богатые. Даже Дюма-отец, получавший невероятные гонорары, сумел сохранить всего лишь две золотые монеты. Без них жизнь была бы невыносимо однообразной. Кто ещё может так показать красоту нашего мира? Всю глубину человеческих отношений и чувств? Рассказать о невероятной любви и показать нам изнанку человеческой души! Писатели и Поэты. Вот так. С большой буквы!
Hər il bu münasibətlə kimlərsə məni təbrik edir, mən də kimlərisə… Bu il bu konuda susmağa üstünlük versəm də, təbriklərdən sonra beş-üç cümlə yazmaq qərarına gəldim. Klassik postulat və doktrina olsa da təkrar etməliyəm: ədəbiyyat həyatın güzgüsü, inikası olmalıdır. Bəs yazı adamı və ya onun yazısı bu gün “güzgü” və “inikas” rolunu oynaya bilirmi? Yazılan, nəşr edilən kitablar lazımi səviyyədə qarşılanır və ya oxunurmu? Bəzən deyirlər ki, bizdəki ədəbiyyat… Yaxşı, tutaq ki, “bizdəki ədəbiyyat” qaneedici deyil, bəs “oradakı” ədəbiyyatı necə, oxuyurlarmı? Bu gün ədəbiyyat ictimai-siyasi proseslərə təsir edə bilirmi? Və nəhayət. Ədəbiyyat AĞIR SƏNƏTdir. Amma bu gün bu ağır sənəti YÜNGÜLSƏNƏT üstələməkdədir. Az qala ictimai şüurun bütün paradiqmalarında mövcud rıçaqlar yüngülsənəti təşviq və təbliğlə məşğuldur. Beynəlxalq yazıçılar günümüz mübarək. 03.03.2024.
Nə gizlədim, cəmiyyətdə yazıçılara münasibət əvvəlki ildəkilərə baxmış xeyli soyuqlaşıbdır, buna da çox vaxt səbəb elə yazıçıların özləri olur, onların fasiləsiz bir-birilərinin kölgələrini qılınclamaları olur. İstənilən peşə sahibləri arasında həmrəylik olsa da, sayca elə də çox olmayan, cəmi bir ovuc olan yazıçılar arasında müdhiş düşmənçilik hökm sürür. İrəli gedəni geri çəkmək, sevilənə çamur atmaq, uğur qazananın uğurlarına kölgə salmaq, rejionlaşma, qruplaşma, klanlaşma – bunlar günümüzün ədəbi cameəsinin təəssüfedici görüntüləridir. Və yetənin Yazıçılar Birliyini durmadan tənqid etməsi də çox üzücüdür. Amma mən, sözün həqiqi mənasında, böyük, işıqlı yazıçılarımıza, çox istedadlı ədəbi gəncliyimizə güvənərək deyirəm: dahi Nizami Gəncəvinin vətəninin ədəbiyyatı yenə də öz əzəli nüfuzunu qaytara biləcəkdir. Əziz yazıçılar, gününüz mübarək! Əziz kitabserlər, bu həm də sizin bayramınızdır, sizləri də təbrik edirəm!
Görkəmli kinoşünas, teatrşünas, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, esseist, ssenarist, nasir, tarixçi… Fədakar müəllim, elmlər doktoru, professor… Bu adların hər birinin layiqli daşıyıcısı Aydın Dadaşovla ilk tanışlığımız 1991-ci ildə Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzində olmuşdu. Hekayələri haqqında kəskin tənqidi rəy bildirsəm də, rəhbərlik etdyim “Yol” qəzetinin redaksiyasına tez-tez gəlirdi. Sonra bildim ki, gəlişinin əsas məqsədi Mərkəz haqqında televiziya tanıtım filmi hazırlamaqdır… “Ağlı-qaralı dünya” adlı həmin film Azərbaycanın mədəni həyatında böyük bir hadisə kimi qarşılandı, sözün həqiqi mənasında ictimai partlayış yaratdı. Filmdə maraqlı çəkiliş və montaj üsulundan istifadə edilmişdi. Çəkiliş məkanı kimi o vaxt təzəcə rəhmətə getmiş böyük alim, ictimai və siyasi xadim, millət vəkili Aydın Məmmədovun iri iş kabineti seçilmişdi. Kabinetdə işçilər Mərkəzin ilk kitabını – mənim özbək dilindən tərcümə etdiyim “Əmir Teymurun vəsiyyətləri”ni qeyd edirdilər… Çəkiliş üçün xüsusi quraşdırılmış projektorlar yandırılır, gur işıqlar altında hamının üzündə kədər gəzişir. Çıxışlar başlayır. Hər danışan Aydın Məmmədovun yoxluğuna təəssüfləndiyini, onunla tanışlığının tarixini, ona olan sevgisini, dünyadan vaxtsız getməsinin ağırlığını dilə gətirir… Rejissor – Aydın Dadaşov qəfildən amiranə səslə çəkilişi saxlayır. İşıqlar söndürülür. Söhbətin quru alındığını bildirir. Məclisdə əhval-ruhiyyə çatışmır… Bir anda qırışıqlar açılır, üzlərdən kədər çəkilir. Mərkəzin özfəaliyyət musiqiçiləri alətlərini səsləndirir, ritmi pozuq musiqi altında şıdırğı rəqslər başlayır. Atmacalar, zarafatlar musiqiyə qarışır… Rejissor bu əhval-ruhiyyəni davam etdirməyi tapşırır. Yenidən işıqlar yandırılır, kamera işə salınır. Yenə kədərli üzlər, acı xatirələr, ağrılı təəssüratlar. Çəkiliş yenə dayandırılır. İşıqlar söndürülür. Yenidən “məşq” başlayır, əhaval-ruhiyyə dəyişir… Bu, bir neçə dəfə təkrar edilir… Film efirə gedəndə isə məlum oldu ki, çəkiliş həm işıq altında, həm də işıq söndürüləndə aparılırmış. Aydın Dadaşov “açıq” və “gizli” çəkiliş materiallarını montaj etməklə öz adaşı Aydın Məmmədovun deyil, ümumiyyətlə əxlaqı ikiləşmiş, öz dəyərlərinə qeyri-ciddi yanaşan və dəyəri də o qədər ağır olmayan cəmiyyətin parlaq televiziya obrazını yaratmağa nail olmuşdu. Bu nataraz obraz uzun müddət gündəlikdən düşmədi, söhbətlərin baş mövzusuna çevrildi… Dünyanın ağ tərəfindən qara, qara tərəfindən ağ tərəfinə nəzər salmağı, dünyanın rəngsiz və zalım üzünü görməyi və göstərməyi bacaran Aydın Dadaşovla dostluğumuz elə o vaxtdan möhkəmlənib davam etdi… Bu illər ərzində onun özü gur işıqlar altında da, işıqlar söndürüləndə də hamar olmayan xarakterinin bütövlüyünü, üzünün eyni ifadəsini saxlaya bildi. Baş obrazlarından birinin də mən olduğum “Ağlı-qaralı dünya” filminin çəkilişini xatırlayanda hər dəfə onun da mənim haqqımda dilə gətirdiyi söz bu olurdu. Hər dəfə də şaqqıldayıb gülə-gülə: “İkimiz də eyni parodadanıq”, – deyirdi… İndi onun kimliyi haqqında düşünərkən həmin çəkiliş məkanında işıqları yandırıb-söndürməyi əmr edən qarabağlılara xas cingiltili səsini eşidirəm. İşıq altında bir dünya, işıq söndürüləndə başqa dünya kəşf etmək möcüzəsi yaradan bir sənət adamı gözümün önünə gəlir. Bu ağlı-qaralı dünyada Aydını dünyanın ağ tərəfində görürəm…