“Xəzan” ədəbi-bədii jurnalın yanvar-fevral (2025) sayı çapdan çıxıb. Sayca 64-cü (cari il üzrə birinci) nömrə sayılan 104 səhifəlik jurnal poeziya, nəsr və publisistik məqalələrlə zəngindir. Xatırladaq ki, jurnal 2016-cı ildən çıxır. İlk sayı 23 fevral 2016-cı ildə işıq üzü görüb. Davamlı olaraq hər iki aydan bir nəşr olunub. Yazıçı, şair marağı və çapa hazırlanan materialların bolluğu nəzərə alınaraq bir neçə dəfə əlavə nömrələr hazırlanıb. Deməli, bu nömrə ilə jurnal fəaliyyətinin 9 ilini başa vurmuş hesab olunur. Onuncu ildə də nəşrini ənənəvi şəkildə davam etdirmək planlaşdırılır. Jurnalın PDF variantı martın birində “YAZARLAR.AZ” və “BEYDEMİR.RU” saytlarına yerləşdiriləcək.
Sizə təqdim olunan jurnalın bu sayının YAZI DÜZÜMÜ aşağıdakı kimidir:
1.Redaktor guşəsi -“Həqiqət niyə çılpaqdır?”
2.Publisistika -Mahir CAVADLI – “Gecə döyülən qapılar” (Nəbi Xəzrinin yüz yaşına) -Asya ƏHMƏDOVA – “20 Yanvar – Ümumxalq hüzn günü, yoxsa Müstəqillik uğrunda mübarizə günü?” -Əli BƏY AZƏRİ – “Məhəmməd Əli yaradıcılığında Şərqlə Qərbin vəhdəti” (Şair Məhəmməd Əlinin 75 yaşına ərməğan) -Ramiz İSMAYIL – “Məhərrəm Qasımlıdan Orxan Paşaya” (Aşıq yaradıcılığı barədə bir neçə söz) -Ünbülbənü MUSAYEVA – “Tamara Sadıqqızının poetik dünyası” -Əvəz KÜSKÜN – “Hər aşığın öz dövranı” -Əli BƏY AZƏRİ – “Xosrov Natil – taleyini yazan şair” -Mahir CAVADLI – “Neçə dövran görən şair” (Nizami Kolanılının yaradıcılığından) -Əli BƏY AZƏRİ – “Ziyadxan Budaqdan on dördüncü budaq” (Şairin “Bax budur yaşamaq” şeirlər kitabı ilə baş-başa) -Xuraman ZAKİRQIZI – “Ayaz İmranoğlunun “Komutan” romanı” -Asya ƏHMƏDOVA – ““Həm də böyüklər üçün” (Əli Bəy Azərinin “Köhnə il hara gedir?” adlı uşaq hekayələri kitabı haqqında təəssüratlar) -Lalə MAHMUDOVA – “Uzun gecə” (yada düşdü xatirələr) -Nazliyəbanu BƏYMƏHMƏTOVA – “Xurşid Dəvranın “Pədərküş” şeirindəki tarixi həqiqətlər” (tərcümə Rəhman BABACANındır)
MƏHƏMMƏD ƏLİ YARADICILIĞINDA ŞƏRQLƏ QƏRBİN VƏHDƏTİ
(şair Məhəmməd Əlinin 75 yaşına ərməğan)
Qloballaşan dünyada bir tərəfdən qırğınlar, müharibələr, soyuq savaşlar hər yeni günün mövzusuna çevrilib insan beynini zəbt edir, başqa şey düşünməyə imkan verməməyə çalışır, digər tərəfdən isə inkişaf etməkdə olan ölkələr, mədəni xalqlar bir-birinə yaxınlaşmaq, aradakı çəpərləri götürmək istəyir. Coğrafi cəhətdən alınmasa belə insanlar, xüsusən də yaradıcı insanlar buna cəhd göstərirlər. Get-gedə hiss-həyəcan, duyğu, emosiya aləmi zəka, ağıl, düşüncə, təfəkkür dünyası ilə yaxınlaşmaq əzmindədir, sanki birləşmək astanasındadır. Bu, cərəyan uzun müddət ayrılıq rəmzi kimi sayılan Şərqlə Qərbin vəhdəti deməkdir. Hər ötən gün bu vəhdət bir az da inkişaf etdirilir, yaxınlaşdırılır. Əlbəttə ki, qəlbi nurlu günəş işığı kimi bol olan sənətkarların, söz adamlarının sayəsində. Belə adamlardan biri şair Məhəmməd Əlidir. Özünü heç vaxt gözə soxmağa, yaradıcılıq nümunələrini yaymağa, təbliğatını aparmağa, geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanmağa çalışmayan, heç cəhd də göstərməyən Məhəmməd Əli. Hansı ki, texnikanın inkişaf etdiyi bir dövrdə və əsas auditoriya olan məktəblərdə ümumiyyətlə şair və yazıçıların təbliğatının aparılmadığı bir zamanda bu məsələ çox vacibdir.
Gün həftəyə calandı,
Ay ötdü, il dolandı.
Faydalı keçən ömür
Məna ilə dolandı.
Sinəsi xalq folkloru ilə dolu olan nənəmdən (Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin, müəllimlərimlə bərabər onun rolu böyükdür. Bizdə anaya nənə, nənəyə qoca deyərdilər – Ə.A) uşaq vaxtı eşitdiyim, heç vaxt fərqinə varmadığım, lakin yaddaşımın hansısa qatında qoruyub saxladığım bu həzin nəğməni niyə məhz indi xatırladım? Özü də şair Məhəmməd Əlinin yetmiş beş yaşının tamam olması ərəfəsində! Şairin yaradıcılığı haqda düşünə-düşünə payız küçələri ilə gedə-gedə, ayağımın altındakı xəzəlləri tapdalaya-tapdalaya, beynimdəki fikirlər öz işini görür, ilməsinin hərəsini bir yerdən götürərək xəyalındakı xalçasını toxuyur.
Tam kamillik, müdriklik dövrünə çatan Məhəmməd Əli yaxşı bir ağsaqqal, aktual fikir və təfəkkür sahibi nurani baba, bənzərsiz deyimləri, təkrar olunmayan ifadələri ilə könül ovsunlayan istedadlı şair kimi tanınmış, bu gün də gözəl insani xüsusiyyətlərini özündə saxlayaraq yazıb-yaratmaqdadır.
Ən əsası, onun xoşbəxtliyi ürəyinin genişliyindədir, ədəbi mühitə xas olan paxıllıqdan kənardır, qibtə və həsəd hissləri isə onun təbiətinə ümumiyyətlə yaddır. Necə deyərlər, daima başını aşağı salıb ulu Yaradanın verdiyi təb, istedad müqabilində öz yaradıcılığı ilə məşğul olmuşdur. Şair bəzən əhatəsində baş verənlərə qarşı üsyanını lirik qəhrəmanın dili ilə Tanrıya üz tutmaqla bildirir, zamanın ağır yükünü çiynində çəkə bilmədiyindən giley-güzarını ona söyləyir:
Rəbbim, yaratdığın əşrəti-insan
Haqq yolunu azıb, şeytana dönüb.
Gözləri kor olub, ağlı da çaşıb,
İnsanlıqdan çıxıb, nadana dönüb.
Hər yanda qırğınlar, müharibə, qan,
Titrədir göyləri qalxan ah-fəqan.
Sanki son ömrünü yaşayır cahan,
Dünya çalxalanır, virana dönüb.
Bununla belə Məhəmməd Əli poeziyası onlarla nüfuzlu simanın və ədəbiyyatşünasın diqqətini çəkmişdir. Xalq şairi: Məmməd Araz, şairlər: Adil Cəmil, İlyas Tapdıq, Oqtay Rza və Fərqanə Mehdiyeva, ədəbiyyatşünaslardan: akademik Teymur Kərimli, professorlar Vaqif Yusifli, Hafiz Əlimərdanlı və Nadir Məmmədli, söz adamlarından: Elxan Zal Qaraxanlı, Məhəmməd Ələkbərli, Əli bəy Azəri, Ramiz İsmayıl, Sabir Şirvanlı, Şahməmməd Dağlaroğlu, Vaqif Osmanov, Xəzər Miraj, Ayaz İmranoğlu, Hikmət Məlikzadə və başqaları onun yaradıcılığına müraciət etmiş, bənzərsiz fikirlərini, deyilməmiş ifadələrini, yeni poetik tapıntılarını alqışlamışlar.
Cəmiyyət elə düşünür ki, bütün ibarəli fikirlər səsləndirilmiş, deyilməli hər nə varsa dünyanın müdrikləri, eləcə də Azərbaycanın dahi klassikləri Nizami Gəncəvi, Xəqani Şirvani, Məhəmməd Füzuli, İmadəddin Nəsimi və başqaları tərəfindən deyilmişdir. Mümkün olanları da Azərbaycanın görkəmli şair və yazıçıları ədəbiyyatın qızıl dövrü sayılan XIX və XX əsrlərdə yaşayıb-yaratmışlar demişlər. Daha bundan sonra yeni nə demək olar?
Dilimizi, folklorumuzu ilk olaraq anamızdan (nənəmizdən) öyrənməyə başlayırıq. Burda yenə də nənəmin bir kəlməsini xatırlatmağa məcburam. “Dünya həmişə tuluq kimi çalxalanır, yağı yağ tərəfə ayrılıb üzə çıxır, ayranı aşağıda qalır”. (Biz tərəflərdə – Zəngəzurda keçi dərisindən hazırlanmış tuluqdan daha çox istifadə edərdilər, nəinki taxta nehrədən Ə.A) Sonralar bu hikməti Mirzə Ələkbər Sabirin yaradıcılığında gördüm. Yaxşı ki, Sabir bunu nəzmə çəkmiş, ədəbiyyata həkk etdirmişdir. Hərdən mənə elə gəlir ki, Sabir özü də bu hikməti folklor nənəsindən eşidib.
Bu da bir hikmətdir ki, hər dövrün özünün dillərdə dastana çevrilən Leyli-Məcnunu olub. Dillər əzbəri aşiq-məşuqu kimi qılınc vuran igid oğulların da şan-şöhrəti hər yana yayılıb. Onlarla bərabər düşünən beyinləri ilə seçilən söz adamlarının cəmiyyətdə rolu danılmazdır. Məhəmməd Əli də indiki dövrün düşüncəsi ilə xalqın fərqlənən şair oğullarından biridir. Təkcə təbiətin füsunkarlığını deyil, həm də onun fəlsəfəsini nəzmə çəkən şairin “Dağlarda qış” şeirinə bir nəzər salaq.
Dağlar bir-birinə qısılıb,
çəkib qar yorğanını başına.
Təpələr üşüməsin deyə,
onları basıb ağuşuna.
Günəşin şəfəqlərindən
parıldayır qayaların tunc libası.
Susub, gəlmir göylərdən
qartalların qıy sədası.
Ağaclar gəlintək bəzənib,
budaqlarına sazaqdan mirvarilər taxıb.
Dağ kəli sola-sağa boylanaraq
keşik çəkir, şiş qayalara çıxıb.
Bulaqlar əvvəlkitək coşub çağlamır,
bürümür ətrafı şaqraq səsi.
Çayların zil səsi batıb,
Pəsdə oxuyur,
güclə eşidilir nəğməsi.
Binə yerləri görsənmir,
yerlərini qar örtüb, boş qalıb.
Dağlar rahat uyusun deyə
təbiət sükut lövbərini salıb.
Görün nə qədər yeni deyim var. Düzdür, köhnə deyimlərdən də istifadə olunub, ancaq onlar da yeni formada deyilib. “Təpələr üşüməsin deyə”, “Ağaclar… budaqlarına sazaqdan mirvarilər taxıb”, “Dağ kəli… keşik çəkir”, “Çayların zil səsi batıb”, “Dağlar rahat uyusun deyə” və başqa yeni ifadələr hansısa şair tərəfindən deyilibmi?
Azərbaycanın gözəl sonet ustadı Mirəfsəl Təbib də öz poeziyası ilə Şərqlə Qərbin vəhdətinə çalışan şairlərdən biri olub. O, qeyd edirdi ki, “… bəşəriyyətdə yeni fikir yoxdur, qədim və hətta çox qədim fikrin yeni, müasir ifadəsi var. Həyat davam edir və təkrar olunur, insan və insanlıq haqqında fikirlər, mülahizələr yalnız zamana uyğun formada yeni şəkil alır”.
Məhəmməd Əliyə görə poeziya, elə ədəbiyyatın özü də zövq məsələsidir. Hər hansı bir əsər, poetik nümunə mininə xoş gələr, onuna yox! Mininə xoş gəlmək hələ ədəbiyyat demək deyil. Necə ki, sinifdə bir müəllimin fikri otuz şagirdin zövqündən üstün tutulur. Müəllim ölçüb-biçəndir, düşünəndir, şagirdlər isə ilk görünüşdə aldana bilərlər.
Yazda baş verən təbiət hadisələri ilə hamı rastlaşır. Birdən gün çıxır. Bir də görürsən ki, hardansa peyda olan qara buludlar günəşin qabağını kəsib hər yeri qaranlığa bürüdü. Yağış yağmağa başladı. Yağış birdən leysana çevrildi. Sel suları aləmi başına götürdü. Dağlardan üzüaşağı axan çaylar daşdı. Çaylar iri daşları qabağına qatıb üzüaşağı aparmağa başladı. O sahilə, bu sahilə çırpıb şaqqaşaraq səslər çıxartdı. Elə ki, düzənliyə çıxdı, çaylar yavaşıdı, bayaqkı əsib-coşmaqdan əsər-əlamət qalmadı.
Sadaladığım bütün bunlar Məhəmməd Əli yaradıcılığına xarakterikdir. Sözsüz ki, təbiətə qarşı çox diqqətli olan şairin poeziyasında ecazkar aləm ilk növbədə öz əksini tapıb. Şair çay aşağı axaraq bir-birinə dəyib şaqqıltı çıxardan daşların səsini qoç, kəl döyüşünə bənzədib, buynuzlar da bir-birinə dəyəndə şaqqaşaq səs çıxardır. Dağ, yamac aşağı axan çay sanki əzəmətli dağlardan güc alıb sürətlə axır, düzənliyə çatanda gücü zəifləyir. Məhəmməd Əlinin canlı bənzətmələri heç bir çağdaş Azərbaycan şairinin poeziyasında yoxdur.
Beləliklə, onu demək mümkündür ki, füsunkar təbiətdən ilham alan şair ruhu adətən, gözəllik, sevgi üzərində köhlənir. Başdan-başa gözəl təbiətlə əhatələnmiş doğma yurdun ecazkar sehrinə düşən Məhəmməd Əli çoxşaxəli poeziyasında təkcə təbiət təsvirlərləri ilə qane olmamış, bir qəvvas kimi təbiət hadisələrinin dərinliklərinə baş vurmuş, onları dönə-dönə təhlil edərək mənalandırmağa çalışmışdır. Əksər hallarda bu, uğurla nəticələnmişdir.
Payız barədə, demək olar ki, bütün şairlər yazmışlar. Sözün qüdrətindən bəhrələnən yaradıcı insanlar payızın qəribə hallara düşməsini yüzlərlə etüdlər, mənzərələr vasitəsilə göz önündə canlandırmağa çalışıblar. Şair Məhəmməd Əli də onlardan biridir.
Qərib quşlar apardı
İsti yayı özüylə.
Payız gəldi, – dağlardan
Enən köçün iziylə.
Məhəmməd Əli az sözlə böyük məna ifadə etməyə çalışır və bacarır. Tər-təzə deyimlər zövq oxşayır, adamın ruhunu ovsunlayır. Elə bu şeirdə “dağlara yağan ilk qarla”, “bağlarda yetişən sərvət-barla”, “dəlisov küləklərin səsində”, “aşıb-daşan suların, sellərin ahəngində” payızın gəlişi təsvir olunur. Payızın gəlişi ilə saralmış, qızarmış yarpaqlar pürrəngi olur. Bir də Məhəmməd Əliyə görə payız iki fəsildir: günəşli günü yaydandır, çovğunlu günü isə qışdan. Şairin təbiətlə “canlı” təması bir çox gözəl poetik nümunələrin yaranmasına gətirib çıxardıb.
Gölü əmək yarışlı,
Gah günlü, gah yağışlı.
Bir yanı qarlı, qışlı,
İki fəsilli payız.
Şair Məhəmməd Əlinin yaradıcılığı rəngarəngdir. O, poeziyanın müxtəlif növlərində: qoşma, gəraylı, qəzəl, sərbəst və moderində nümunələr yaratmışdır. Klassik janra sədaqəti qoruyub saxlamaqla bərabər onun poeziyasında müasirliyə cəhd, yeniliyi nümayiş etdirmək elementləri açıq-aşkar görünməkdədir. Bayatı, rübai və dördlüklərində az söz ilə böyük mənalar ifadə etməyə çalışmışdır. Bu da dahi Nizami Gəncəvini “hər sözü az demək daha xoş olar” vəsiyyətinə əməl etməkdir. Şairin şeirlərinə və həm də özünün nəğmə olaraq yazdıqlarına mahnılar bəstələnib.
Məhəmməd Əli ixtisasca mühəndisdir. Uzun illər öz ixtisası üzrə işləmiş, ölkənin inkişafında və yenidənqurmada öz dəqiq ixtisasının təhfəsini əsirgəməmişdir. Bu gün ədəbi mühitdə qələmini göydə qılınc kimi oynadan ixtisasca dəqiq elmlər mütəxəssisləri öz bacarıqları ilə seçilirlər. Onlar fəlsəfə üzrə ixtisaslı söz adamlarından sözə yanaşmaqda, ədəbi təsvirlərdə, mühakimələrində dəqiqlikləri ilə fərqlənirlər. Şərq dahiləri arasında Nəsrəddin Tusi də həmişə dəqiqliyi ilə seçilib və ona görə də məşhurdur.
Şairlər, adətən, cəmiyyətdən şikayətlənəndə özlərinə qapanırlar, məsum uşaq kimi kövrək olurlar, tənhalıq hiss edirlər. Bu tənhalığı Məhəmməd Əli “Qar yağır” şeirində ifadə edib. Qar yağması da bir təbiət hadisəsidir.
Qar yağır.
Heç kim məni görməyir, duymayır.
Yaddan çıxmışam, unudulmuşam,
Bilmirlər ki, yoxam, varam.
Olmuşam gözdən, könüldən uzaq.
Atılmış buz heykəl,
Cansız qar adam.
Bütün dahilər ən gözəl əsərlərini tənha qalanda düşünüb ortaya çıxardıblar. Tənha qalmaq heç də unudulmaq demək deyil. Məhəmməd Əlinin yazdıqları, şair haqqında başqalarının yazdıqları haralardasa həkk olunub, qorunur, saxlanılaraq gələcək nəsillərə ötürüləcəkdir. Nə olsun ki, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşları tərəfindən hələ incələnib dəyərləndirilməyib. Onsuz da hamı bilir ki, onlar siyahı və sifarişlə işləyirlər. Məhəmməd Əlinin isə heç kimin sifarişi ilə siyahıya düşməsinə ehtiyacı yoxdur. Onun yaratdığı gözəl poeziya nümunələri özü elə bir siyahıdır. Nə vaxtsa dəyərləndiriləcək, ana südü kimi öz halal qiymətini alacaq.
Martın ilk günü, baharın təbiətə hər havası ilə xoş bəvş etdiyi başlanğıcda şair Məhəmməd Əlinin 75 yaşı tamam olur. Əlbəttə ki, bu nisbi astronomik təqvim hesabıdır. Dədə Qorquddan üzübəri böyük bir epoxanı canında yaşadan söz adamının yaşını heç bir təqvim hesablaya bilməz. Bununla belə onun doğum gününü qeyd etmək borcumuzdur. Bu münasibətlə şair Məhəmməd Əlini səmimi qəlbdən təbrik edir, ona möhkəm can sağlığı, yeni poetik axtarışlarını davam etdirmək yolunda bol-bol uğurlar arzulayırıq.
Tanınmış şair, “Yazarlar” jurnalının baş redaktoru Zaur Ustacın yaradıcılığına həsr olunmuş “Zaur Ustacın poetik dünyası” adlı yeni kitab işıq üzü görüb.
“Zaur Ustac 50 seriyasından” nəşr olunmuş növbəti kitabın müəllifi Azərbaycanın ilk peşəkar hərbi jurnalistlərindən olan, Prezident təqaüdçüsü, şair-publisit Vaqif İsaqoğludur.
Kitab haqqında girişdə müəllif özü belə məlumat verir: “Bu monoqrafiyanı müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələrindən biri kimi oxucular tərəfindən sevilən, şeirləri ilə ürəkləri ovsunlayan, yazıçı, şair, tərcüməçi və publicist, dəyərli ziyalı Zaur Ustacın 50 yaşına hədiyyə edirəm.”
Zaur Ustacın yazdığı ilk nümunələrdən başlayaraq ən yeni nəşr olunmuş bütün əsərlərinin sistemli şəkildə geniş aspektdə təhlilindən ibarət olan kitab böyük bir auditoriya – filoloqlar, jurnalistlər, ali və orta təhsil müəssisələri müəllimləri, tələbələr, doktorantlar, müstəqil təhqiqatçılar və Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti ilə maraqlanan hər kəs üçün nəzərdə tutulub.
Kitabın redaktoru Tural Cəfərli, dizayneri Səbinə Hüseynzadə, naşiri Səbuhi Aslandır. Üz qabığının rəsm tərtibatıçısı Rahilə Qaralovadır.
Vaqif İsaqoğlu öz monoqrafik təhlillərində mötəbər mənbələrə və Azərbaycanın Qurban Bayramov, Vaqif Yusifli, Əli Rza Xələfli, Ülviyyə Hüseynli kimi tanınmış filoloqlarına, naşirlərinə, ədəbiyyat tənqidçilərinə istinad edir.
Kitab “Zaur Ustac – 50” layihəsi çərçivəsində nəşr edilib.
“Yazarlar” olaraq, bu münasibətlə ZAUR müəllimi təbrik edir qarşıdakı bütün həyat və fəaliyyətində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayırıq!
Tarix üçün “etnonim” anlayışının öyrənilməsinin vacibliyini bu sahədə çalışan çoxsaylı alimlər həmişə qeyd etmişlər.
“Etnonimin yaranması, coğrafi inkişafı, məhv olunması, olması və ya başqa keyfiyyətlərə keçməsi, başqa sözlə, etnonimin bütün tarixi bu və ya digər şəkildə etnosun tarixi ilə bağlıdır. Tarixin dərin əsrlərinə endikdə etnonim və etnos anlayışları daha dolğunlaşır” və bunları tədqiq etmək daha da asanlaşır. R.Q.Kuzev yazır ki, etnonimin öyrənilməsi mürəkkəb və çoxpilləli etnik tarixin dərin qatlarının tədqiq edilməsinə imkan verir. M.B.Kryukov “Eramızdan əvvəl II-I minilliklərdə Qədim Çin yazılı abidələrində dünyanın etnik xəritəsi” adlı əsərində yazır: “Etnonimin nəzəri problemlərinin tədqiqatı (ən əsası onların yaranması və funksiya daşıyıcıları) etnik insanların tarixi tipologiyası üzrə mürəkkəb xüsusiyyət yaratmaqla bərabər, həm də mürəkkəb komplekslərin çözülməsinə imkan verir”.
Etnonimlərin həqiqi etimologiyasını öyrənmədən və bilmədən tarixçilər ictimaiyyəti çaşdırıcı yola apara bilərlər. Bu barədə rus tarixçisi D.İlovayski xəbərdarlıq edir: “Xalqların əsrlər tarixində, daim adların dəyişməsini görürük, bu da bizi mənbələrdən uzaqlaşdırır və rus, bulqar, xəzər xalqlarının tarixinin öyrənilməsində çox güclü təsirini göstərir; ancaq tarixşünaslıq elmi dediklərimdən kənarda qalır və yeni xalqlarla rastlaşdıqda, onları yeni xalq kimi qeydə alır”. D.E.Yeremeyev isə özünün “Türk etnonimlərinin semantikası” adlı əsərində qeyd edir ki, türk etnonimləri həm məzmun, həm də formaca müxtəlif və çoxşaxəlidir. Çox zaman isə bu sosiumun etnik tarixinin yaranmasını əks etdirir və etnogenetikanın tədqiqatında əlavə mənbə rolunu oynayır.
Etnonimlərin etimologiyası türkşünaslıqda ən çətin məsələ olaraq qalır və bunun həlli üçün yeni mənbələr axtarmaq və araşdırmanı davam etdirmək lazımdır.
Avropada eramızın VII əsrində ilk dəfə olaraq Troya (Truva) haqqında əfsanələr gəzəndə, əvvəlcə “türk” sözünə ciddi diqqət yetirməyə başladılar, çünki Troya çarının adı TORQURUS “türk” etimologiyası ilə çox uyğun gəlirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, “Avesta”nın qəhrəmanlarından biri Tur olub.
Firdovsinin “Şahnamə” əsərində də “Turan” sözünün “tur”, daha sonra isə “türk” termini ilə bağlılığı göz qabağındadır.
“Divanü luğat -it-Türk” əsərində Mahmud Kaşğari “türk” sözünü üç mənada verib:
1. Türk kudaş edi – günəş göyün ortasında
2. Türk üzüm edi – üzümün dəymiş vaxtı
3. Türk yigit – ər türk, döyüşkən cavan
“Qədim türk sözlüyü”ndə isə “türk” termini aşağıdakı mənaları verir:
1. Türk – güclü, qüdrətli
2. Türk – tayfalar ittifaqı
Azərbaycan tarixçisi Altay Məmmədov Türkiyə alimi Adilə Aydana istinadən qeyd edir ki, ərəb əlifbası ilə iki şəkildə yazılan “türk” sözü dörd cür oxuna bilər: “TÜRK,TÜRÜK,TÖRK,TÖRƏK”. Daha sonra o yazır: “Türk qrammatikası formalaşma mərhələsində ikən bir qisim türklər verimli – məhsuldar bir torpağa yerləşib köçərilikdən əl çəkəndə, bunlara başqa türklər – “TUR”lar, “TURUK”lar, DURALLAR demişlər”.
Göründüyü kimi, yuxarıda qeyd etdiyimiz “türk” sözünün dörd cür oxunuşuna təəssüflər olsun ki, uzun illər diqqət yetirilməmiş, eyni məna daşıyan bu sözlərə müxtəlif interpretasiya verilmişdir.
Professor F.Ağasıoğlu “Azər xalqı” kitabında sözlərimizin təsdiqi kimi yazır: “Qədim Azərbaycanda türk adlı boylar m.ö. III minillikdə qurulan Aratta, Quti, Lullu dövlətləri zamanında üzdə olmasalar da, həmin dövlətlərin qurulmasında digər türk boyları ilə birgə iştirak etmişlər”
Assurları (aşşurlar- Y.O.) ən çox narahat edən məlumat türk dəstələrinin kiçik və ya böyük qüvvə ilə basqın edəcəyi xəbəri idi. Bu baxımdan, 21 №-li tabletdə verilən məlumat xarakterikdir.
“Turuk düşmanı çıxdı və (…)yə getdi.
O, Kakkulatimi işğal etdi…bu hücumdan bəzi tutukların sayı çox görünmür.
Ancaq arta bilər. Onlar gəlməyə davam edəcək”.
Umumiyyətlə, “türk” termininin mənasını dünya alimləri müxtəlif cür yozmuşlar. Məsələn, Vamberi və L.Munkaçi “türk” sözünə “yaradıcı”, “insan”, V.Tomson və Y.Nemət “güc”, “qüvvət” mənasının verilməsini daha məqsədəuyğun hesab edirlər.
Bununla yanaşı “türk” termininə yanaşmada iki nəzəriyyə mövcuddur. Birinci nəzəriyyə tərəfdarları hesab edirlər ki, “türk” etnoqrafik termindir. İkincilər isə belə düşünürlər ki, bu sözə yalnız siyasi anlamda yanaşmaq düzgün olardı. Akademik V.V.Bartold ikinci nəzəriyyənin tərəfdarıdır və “türk” sözünü etnoqrafik termin hesab etmir. O iddia edir ki, “türk” sözü “qanun”, “adət” deməkdir və “türk” f”türü”g xalqların qanun əsasında birləşməsi” mənasını verir. Lakin akademiklər A.N.Kanonov və N.Y.Marr V.V.Bartoldun bu fikri ilə razılaşmır və belə hesab edirlər ki, V.V.Bartoldun yazdıqları mülahizələrdən başqa bir şey deyil və bunun inkişafı bu sahədə özünə yer tapa bilmədi.
Qeyd etməliyik ki, A.N.Kononov N.Y.Marrın “türk” sözünün “tar-xan”dan yaranması fikri ilə razılaşır və bu termin altında Tanrı tərəfindən seçilmiş təbəqə və tayfa birləşmələrinin eyni kökdən olan ittifaqı kimi qəbul edir.
A.N.Kononov yazır: “Burada mən diqqəti N.Y.Marrın dediyi yerlərə yönəltmək istəyirəm. Belə ki, “türk” termini Allaha bərabər olan seçilmiş təbəqə ilə bağlıdır”.
Qeyd etməliyik ki, “tar” sözünün “türk” termininə sinonim olması bir çox müasir alimlərimiz tərəfindən təsdiq olunur. Məsələn, professor F.Ağasıoğlu yazır: “Proto-azərilərin (həmçinin prototürklərin) mənşəyinə işıq salan teonimlərdən biri də tar / tur allamorfu ilə işlənən Tar sözüdür ki, bu da sonralar türk (tur-uk) etnoniminin yaranmasına səbəb olmuşdur. Azər dialektində bu gün də Tarı sözü “Allah” anlamında işlənir”.
Sonralar Tar / tur termini müxtəlif toponim, etnonim, hidronim, həmçinin adlarda öz əksini tapmışdır. Turan, Turova, Tural, Tarkan, Trek, Taran, Tar. Qəribədir ki, Troyadan İtaliyaya məlum səbəbdən köç etmiş etruskların ulu babasının adı Tarkan olmuşdur. Çinin qərbində yaşayan uyğurlara, həm də “tarançı” deyirlər. Tatar sözü “tarlıq tatarları” sözünə bərabərdir.
Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, tarixin atası Herodot iskitlərin (skiflərin) soy-kökü haqqında yazarkən aşağıdakı önəmli sözləri qeyd edir: “…Bir vaxtlar hələ məskunlaşmamış bu ölkənin ilk sakini TARQITAY (kursiv- Y.O.) adlı bir adam olmuşdur. İskitlərin (skiflərin) dediyinə görə, Tarqıtayın atası Zevsdir, anası isə Borisfen çayının qızıdır (iskitlər buna israr etsə də, mən buna inanmıram). Belə bir əsil-nəsəbi olan Tarqıtayın da üç oğlu varmış”.
Yeri gəlmişkən, eyni dilə və inanca malik olan bütün tayfaların birləşmiş adı türk olsa da, siyasi baxımdan bunu “el” adlandırırdılar. Maraqlıdır ki, “el” sözü həm siyasi ittifaq, həm ordu, həm də tayfaların birliyi kimi nəzərdə tutulurdu.
“El” termini tarixi semantika baxımından indiki ənənəvi çalarlarla (“Oğuz elləri”, “Kafir elləri”, “El-oba”) yanaşı, siyasi səpkidə – dövlət mənasında işlədilir. Bu sözə “Kitabi – Dədə Qorqud”da tez-tez rast gəlirik. Burada “el” sözü həm də siyasi məna daşıyır. Məsələn, “Eldə yağı yox ikən, sənin babanın üstünə yağı gəldi” cümləsində “el” siyasi termin kimi verilmişdir.
Mahmud Kaşğarinin lüğətində də “el” termini öz mahiyyətini itirmir:
El = el, vilayət
El = açıqlıq, boşluq
Elbaşı = atabaxan, mehtər, vilayətin başçısı
El = iki bəy arasında barışıq
Elboy = sülh, barışıq etmək
L.N.Qumilyova görə isə qədim türklər böyük bir ərazini “el” adlandırırlar.
F.Ağasıoğlu “el” sözünə başqa bir nöqteyi-nəzərdən yanaşır. Biz onun fikirlərinə diqqət yetirməyə və bölüşməyə borcluyuq. O yazır: “Ulu soydaşlarımızın qurduğu Quti elinin tarixi həm də demokratiya tarixi kimi qiymətlidir, çünki əsl xalq hakimiyyəti olan demokratik seçki ilə formalaşmış iqtidar institutu olan Quti eli hakimiyyətin atadan oğula keçdiyi qonşu Akkad, Şumer, Elam dövlətlərindən fərqlənirdi. Qədim dilimizdə xalq və dövlət anlamlarının bir sözlə – “el” sözü ilə ifadə olunması da türk etnosunun demokratik ruhundan yaranmışdır”.
“Qədim türk sözlüyü”ndə də “el” sözü müxtəlif mənalarda işlənir:
1. El – tayfa ittifaqı; (men elig etmiş men – mən tayfaların ittifaqını yaratdım)
2. El – xalq
3. El – dövlət
4. El begi – vəzifədə olan
5. El kün – xalq
6. Elçi – səfir, qasid, elçi
A.N.Baskakov “türk” termininin qohum tayfaların münasibətlərindən və ittifaqından yaranan bir söz olduğunu iddia edir.
A.N.Kononov isə hesab edir ki, müasir xüsusi ədəbiyyatda rast gəlinən “türk, turuk, türkü, türküt” sözlərindən ən düzgün olan variantı və düzgün oxunası “türk” terminidir.
L.N.Qumilyov isə qeyd edir ki, istənilən xalqın tarixi kök etibarı ilə qədimə çıxıb gedir və konkret tarixdən başlanır.
Qədim türk lüğətində, əgər semantika nöqteyi -nəzərdən yanaşsaq “türk” sözünü “tör” ilə də başlatmaq olar. Bu zaman bunun mənası “layiqli yer” kimi də başa düşülə bilər.
E.M.Murzayeva, M.N.Pavlova kimi alimlər qeyd edirlər ki, qazax, qırğız, pamir, ispan, katalon və başqa dillərdə “tör”, “tor” sözləri “yuxarı”, “yüksək”, “zirvə”. “dağ”, “qüllə”, “bürc”, “dağın ən yüksək zirvəsi”, “yüksək dağlıq yer”, “layiqli yer” mənalarını verir.
Bu açmalar bir daha göstərir ki, “tör”, “tor” sözləri müxtəlif mənalarda işlənsə də, hamısı “yuxarı”, “yüksəklik” anlamları ilə üst-üstə gəlir, yəni bu sözlərdən yaranan “türk” sözü də yüksəkdə duran bir xalq, yaxud tayfa kimi nəzərdə tutulur və bu yüksəklik “güc” və “qüvvə” olaraq cəmiyyətin iyerarxiyasına tətbiq olunur. XIII əsrdə Qaraqorumda olan səyyah Marko Polo xaqanın ziyafətində iştirak edərkən bu iyerarxiyanı belə təsvir edir: “Ziyafətdə böyük xaqan (Xubilay xan) masa arxasında belə oturur; onun masası digər masalardan çox yuxarıda durur. Xan zalın dərinliyində arxası şimala, üzü cənuba əyləşir. Sol tərəfində böyük və sevimli xatunu, bir az aşağı masada oğulları və yaxın qohum-əqrabası otururlar. Özü də onlar masalarına əyləşərkən başları xaqanın ayaqları bərabərliyində olmalıdır. Bir az aşağıda isə adlı-sanlı əyanlar və onların xanımları yerləşirlər… Burada hər kəs öz yerini bilir və hər kəs böyük xaqanın müəyyən etdiyi qaydada əyləşməlidir”.
Göründüyü kimi “türk” sözünün anlamına XIX – XX əsrlərdə müxtəlif cür yanaşsalar da, iqtibas gətirdiyimiz alimlər, yanaşmaları müxtəlif olsa da, eyni fikirdə olurlar ki, bu söz “güc”, “qüvvət” mənasını verir. Təbiidir ki, “güc”, “qüvvət” olan bir yerdə millətin “layiqli”, “yüksək”də yer tutması heç kimi təəccübləndirməməlidir.
Biz də belə fikirləşirik ki, birinci element “türk” termini “TÜR” sözünün fonetik variantıdır. Bu söz bizi qəbilələrin, tayfaların, xalqların çox qədim vəziyyətinə gətirib çıxarır. TÜR (TİR-TÖR-TÖS) elementi bizi türk elementilə ibtidai totem baxışlarına aparır. TİR-TÖR-TÖS-ün semantikası imkan verir ki, bu söz “məbəd yeri”, “seçilmiş yer”, “obada ən yaxşı yer”, “ocaq başında ən başlıca yer” mənasında “hakim”, “ağa”, “qanun”, “adət”ə qədər uzun bir yol keçsin. Elə M.Kaşğaridə də TÖR-TÖRƏ evin yuxarı başı, divanı, kürsüsü, TÖRÜ sözü adət-ənənə və törədilmək, yaradılmaq kimi başa düşülür. “El kalır, törü kalmas, yəni eldən vaz keçmək olar, törədən vaz keçmək olmaz”.
Törələr haqqında yazmamışdan öncə bizi daha bir sual maraqlandırır. “Türk” hansı coğrafiyadan yayılıb. Mərkəzi Asiya tarixinə nəzər yetirsək görərik ki, türklərin adı “hun” etnonim olaraq e.ə. IV əsrdən dövlət olaraq çəkilir. Doğrudanmı Ön Asiyada, Anadoluda, Azərbaycanda eramızdan əvvəlki minilliklərdə yaşamayıblar. Əlahəzrət fakt bunun əksini deyir. Başlayaq şumerlərdən. Məlumdur ki, qədim şumerlərdən bizə gələn dastanın baş qəhrəmanı Bilqamısdır. F.Ağasıoğlu bu barədə yazır: “Bilqamıs adında “Bilikli” anlamı olduğu üçün şumerlər də bu qəhrəmanı “hər şeyi bilən” el (dövlət) başçısı kimi öygüləmişlər. Akkadlarda bu dastanın ilk misrasını “Dünyagörmüş barədə” sözlərilə vermişlər. Bilqamısın adı türk dövlət başçılarına verilən “Bilgə” titulu ilə izah oluna bilər, məsələn 581-ci ildə göytürklərin batı qolunda xaqan elan edilən Tardu Xaqan “Bilgə” titulu almışdı, məşhur Toyukuk da bu titulu daşımışdır.
İndi baxaq, aydınlaşdıraq, görək ki, “bil” sözü türklərdə hansı anlamı verir.
Yollar sağaldır axı Təyyarəni qucaqlayan buludlar Yaralarıma sığal çəkən pambıq olur… Göy üzü kədərimə Boxça olur, sandıq olur Hər dəfə səmadan yerə enəndə Adam yenidən doğulur, Tanrıya təşəkkürlə, sevgiylə… Yollar sağaldır axı Məsələn, Sən ən uzağımda qalırsan Ayın üzündəki ləkə kimi… Qürub vaxtı ağacdan sıyrılıb torpağa söykənən kölgə kimi. Yollar sağaldır axı Elə qəşəng unuduram ki, səni… Yolda gördüyüm evə çatanda yadımdan çıxan Yuxu kimi… Ehhh neyləyim, Heç sən də bir adam olmadın Çoxu kimi…
