DƏLİ EYVAZIN NƏVƏSİ (hekayə) Babamın yaşı çoxdur, lap çox. Zamanın xəlbiri onun gözləri önündə ələnib. O, ömürün enişli-yoxuşlu yollarında yaxşı da görüb, pis də, mərd də görüb, namərd də, xeyirxah da görüb, quyu qazan da, haqq da görüb, haqsızlıq da. Bir sözlə, həyatın hər üzü ona tanışdır. Dünya görmüş babam bu yollardan birini – xeyirxahlığı arayıb-seçib və ömrü boyu bu yola sadiq qalıb.
Dostları zarafata salıb: – Ay Eyvaz kişi, sən nə vaxt zəmanə adamı olacaqsan? – deyəndə, babam: – Vallah, elə mənim əlimdən gələn budur, – deyib.
Di gəl ki, hamı onu “Dəli Eyvaz” deyə çağırırdı. Əslinə baxsan, bu heç babamın da xətrinə dəymirdi. Ancaq böyüklər mənə: – Ay bala, sən Dəli Eyvazın nəvəsisən? – deyə müraciət edəndə, mən cin atına minirdim. Onları: – Dəli sizin öz babanızdır! – deyə təhqir etməkdən özümü güclə saxlayırdım. Düzü, məhləmizdə yaşayan tay-tuşlarımdan bir neçəsinin ağzını bu sözün üstündə möhkəm əzişdirmişdim də.
İsti yay günü idi. Babam, nənəm və mən həyətimizdəki gövdəsinə örkən dolanmayan xar tutun kölgəsinə qoyulmuş qədim taxtın üstündə oturub, anamın dəmlədiyi pürrəngi çaya qənim kəsilmişdik. Nənəmin əlindəki söyüd budağı ilə hərdən üzümü yelləməsi mənə xüsusi ləzzət verirdi. Bu nəvazişdən xoşlanıb: – Nənə, ay nənə, mən də böyüyəndə xeyirxah adam olacağam! – dedim.
Nənəm gözaltı babamı süzüb: – Niyə olmursan, qadan alım? Dəli Eyvazın nəvəsi deyilsən?! – dedi və uğunub özündən getdi. Babam da özünü nənəmə qoşulmaqdan güclə saxladı. Düzü, nənəmin bu cavabından yaman pərt oldum. Gözlərim yaz buludu kimi doldu. İstədim hönkürüb: – Tay sizin nəvəniz olmayacam, mənə dəli baba lazım deyil! – deyəm və qaçıb gedəm. Ancaq dilimi, dodağımı gəmirə-gəmirə özümü saxladım. Babam pərt olduğumu görüb başımı tumarladı və: – Mənim balam, bilirsən, sənin babana nə üçün Dəli Eyvaz deyirlər? – deyə soruşdu. Mən daha özümü saxlaya bilmədim, yumruqlarımı düyünləyib: – Deməsinlər, deməsinlər, mənə dəli baba lazım deyil! – dedim və hıçqıra-hıçqıra ağlamağa başladım.
Babam məni bağrına basıb: – Ağlama, mənim balam, qoy nə deyirlər desinlər. Özün görürsən ki, sənin ağıllı baban var, – dedi. Sonra təmkinlə başına gəlmiş bir əhvalatı danışmağa başladı: – Bir gün işdən evə qayıdırdım. Birdən ağ parçaya bükülü nəyinsə cığırın kənarına düşdüyünü gördüm və əyilib götürdüm. Açıb baxanda gördüm ki, xeyli puldur. Evə gətirdim. Bax, bu çoxbilmiş nənənlə… – babam sağ əlini nənəmin çiyninə qoydu, – birlikdə saydıq. Nə az, nə çox düz iki min manat pul idi. Sonra belə məsləhətləşdik ki, bir gün gözləyək. Düşündük ki, kim isə kənd adamı olacaq, səs-soraq tutan kimi aparıb sahibinə qaytararıq.
Lakin səhərədək kənddən bir xəbər çıxmadı. Nəhayət, ikinci gün eşitdik ki, qonşu kənddən bir dul qadın iki min manat pul itirib. Elə o dəqiqə pulu da götürüb yola düzəldim. Gedib sahibini tapdım. Yazıq o qədər ağlamışdı ki, deyərdin, bu saat gözlərindən damcı-damcı qan damacaq. Sən demə, arvad min əziyyətlə topladığı pulu rayon mərkəzindəki əmanət kassasından çıxarıb gətirirmiş ki, rəhmətə getmiş ərinin qəbrini götürsün.
Düzü, mən də bərk kövrəldim, özümü ağlamaqdan güclə saxladım. Nə isə, uzun sözün qısası, bu hadisə çox sürətlə kəndə-kəsəyə yayıldı. Düzdür, mənə: – Allah sənə ömür versin, savab iş gördün, – deyənlər də oldu. Ancaq çoxları da küncdə-bucaqda: – Vallah, dəlidir. Özü-öz əliylə qismətinə çıxan şeyi aparıb sahibinə qaytarıb ki, nədi-nədi desinlər Eyvaz kişi xeyirxah adamdır. Ay dedilər ha, – deyə məni lağa qoydular. Üzümə qarşı: – Əşi, sən lap dəliymişsən ki, – deyənlər də oldu.
Bir sözlə, o gündən “dəli” sözü mənim adımla qoşa çəkilməyə başladı.
– Yəni sənin babanı Eyvaz yox, Dəli Eyvaz deyə çağırmağa başladılar… – Babam dərindən köks ötürüb dedi: – Eybi yox, oğul, çağırırlar qoy çağırsınlar. Onsuz da ağıllıları dəli, dəliləri ağıllı çağırmaq dəbdədir.
Mən yerimdən sıçrayıb: – Baba, sənə qurban olum, – deyib onun boynuna sarıldım, üz-gözündən öpdüm. Və o gündən sonra: – Mən Dəli Eyvazın nəvəsiyəm! – deyərək babamın dəliliyi ilə fəxr etməyə başladım. Müəllif:VALEH HEYDƏR
İsmayıl Şıxlı cəbhədən qayıtdıqdan sonra aspiranturaya sənəd verir. Həmin il İsmayıl Şıxlının seçəcəyi ixtisasa cəmi bir yer ayırıblar. Və taleyin işinə bax ki, həmin yerə yazıçı Əzizə xanım Cəfərzadə də namizəddir… Böyük gün gəlib çatır. Hər iki rəqib imtahanda iştirak edir. Həyəcandan, yoxsa stressdən…imtahan zamanı bir sual İsmayıl Şıxlının yadından çıxır. Bunu hiss edən Əzizə Cəfərzadə cavabı kağıza yazıb ona ötürür. Nəzarətçi müəllim bunu görür və təəccüb içində deyir: – Əzizə, nə edirsən, axı siz rəqibsiz… – Bilirəm! – Bəs nə üçün sualın cavabını ona ötürürsən!? – Axı o cəbhədən gəlib… – Nə olsun, Əzizə!? Qəribəsən… Əzizə Cəfərzadə sakit tonda belə cavab verir: – Həyat qəribədir, müəllim… Bu hadisənin üzərindən bir neçə həftə keçir. Nəticələr açıqlanır. İsmayıl Şıxlı istədiyi ixtisasa qəbul olur. Ancaq bu xəbər onu sevindirmir. Əksinə, çox məyus olur. Üzülür. Düşünür ki, o, bu nəticəyə layiq deyil. O yer, bu nəticə rəqibinin – Əzizə Cəfərzadənin haqqıdır. Buna görə o, Bakıda qalmır. Rayona qayıdır. Lakin bir neçə gündən sonra ona bir məktub göndərirlər. Məktubdan belə aydın olur ki, aspiranturadakı həmin ixtisasa daha bir yer əlavə olunub. Bu, o deməkdir ki, hər iki namizəd – İsmayıl və Əzizə həmin ixtisasda oxuya bilərlər. Bu xəbəri aldıqdan sonra İsmayıl Şıxlı Əzizə xanıma bir məktub yazır. Aldığı şad xəbəri onunla bölüşür. İmtahan zamanı etdiyi fədakarlığa görə ona təşəkkür edir. Məktubun imza hissəsində isə belə yazır: “Sənin rəqibin…” İsmayıl Şıxlı bu hadisəni sonrakı illərdə qələmə aldığı “Mənim rəqibim” hekayəsinin ideyasına çevirmişdi. Özü bu barədə yazırdı: “Yazılarımın hamısının əsasında gerçək hadisələr, mövcud insanlar dayanır…“Mənim rəqibim”, “Qızıl ilan”, “Görüş”, “Namus qaçağı”, ”Təyyarə geçikir“ kimi hekayələr öz həyatımla bağlıdır…
Namiq Dəlidağlı, müasir Azerbaycan poeziyasının incisi olaraq, böyük ədəbi dəyəri olan əsərləri ilə tanınır. Onun yaradıcılığı, yalnız Azərbaycanın deyil, bütün Türk dünyasının ədəbiyyatında vacib bir yer tutur. Dəlidağlı, həm şair, həm də mütəfəkkir kimi dərin düşüncələrini, fəlsəfi təfəkkürünü və emosional zənginliyini poeziyasına inteqrasiya edərək, Azərbaycan ədəbiyyatına mühüm bir töhfə vermişdir. Onun əsərləri, xalqın duyğularını, həyatını, mədəniyyətini və tarixini dərinliklə əks etdirərək hər dövrdə oxucuların marağını cəlb etmişdir. Poeziyasında ən çox işlənən temalar arasında insanın daxili mübarizəsi, sevgi, azadlıq, mübarizə və vətənə olan sevgi yer alır. Şözün gücünü istifadə edərək, oxucusunun düşüncələrinə dərin təsir edir və bədii ifadələrdəki incəliklə emosional bir atmosfer yaradır. Şiirlərində işıq və qaranlıq arasında keçən mübarizə, əbədi insanlıq məsələlərinə toxunma onun sənətindəki fəlsəfi zənginliyi göstərir. Hər bir şeirində oxucusunu yalnız gözəlliklərlə deyil, həm də dərin sosioloji və fəlsəfi düşüncələrlə qarşılayır. Namiqbəyin şeirlərində insanın daxili dünyası, həyatın acıları və mövcudluğun mənasızlığına dair dərin düşüncələr özünü göstərir. Onun şeirlərində həm emosional yük, həm də fəlsəfi dərinlik var. Şairin bədii dilində müasir insanın varlıq böhranı, mənəvi sarsıntıları və həyatdan aldığı acılar çox gözəl əks olunub. Şair “Tanrım” şeirində həyatın və insanın qəlbini sıxan yükə qarşı təslimiyyətini və bu yükü daşımağa olan səbrini təsvir edir. Şeir, Tanrıya olan müraciətlə başlayır və şairin onun qarşısında gücsüzlüyünü, həyatın ona verdiyi çətinlikləri qəbul etməsini göstərir. Şeirdə həmçinin insanın daxili mübarizəsi, özünə qarşı olan etirazı və dərdin insanın qəlbini necə böyütməsi təfsilatıyla təqdim edilir. Tanrının qarşısında şairin acizliyi, mövcud həyatın ağırlığını hiss etdirməklə, oxucunu düşündürməyə və öz həyatını qiymətləndirməyə vadar edir.
“Tanrım, mənim yolum dağlarla örtülü, Bir nəfəsdə mənim hər işim batır.”
“Bu Dərd” şeirində şair insanın çətinliklər qarşısında düşdüyü psixoloji sarsıntını və bu sarsıntının qarşısında necə aciz olduğunu vurğulayır. Dərd, şairin həyatında getdikcə böyüyən və onun daxili dünyasını tərpədən bir qüvvə kimi göstərilir. Həyatın gətirdiyi çətinlikləri qəbul etməkdən başqa bir şey qalmayan şair, bu dərdlərin içində bir ümid işığı axtarır, amma yenə də bədbinlik və kədərdən qaça bilmir. Bu şeir, insanın öz taleyinə qarşı mübarizəsi və bəzən taleyə təslimiyyətin gətirdiyi qorxu və acını incə bir şəkildə ifadə edir.
“Bu dərd mənimlə birlikdə nəfəs alar, Həyat bir köhnə döyüşdür, məğlub olandan.”
“İntihar Düşüncələri” bu şeir şairin ölüm və intihar mövzusuna olan mürəkkəb yanaşmasını ortaya qoyur. Şairin intihara dair düşüncələri, onun həyatın yükləri və dərdləri ilə necə barışdığını göstərir. “İntihar” bir cür “qələbə” olaraq təqdim edilir, ancaq bu qələbə həyatla mübarizənin bitişi deyil, əksinə, bir “ayrılıq”dır. Şeir, insanın içindəki intihar istəklərinin, bir növ həyatla barışın və ayrılığın ən son mərhələsi olduğunu göstərir. Bu, ölümə qarşı mübarizənin yalnız bir bəndidir və şairin özünü yaşamaq üçün tapmağa çalışdığı çarəsizlikdən doğur.
“Sözlərim də bir uçuş kimi, tükənər, Ölümdən qorxan deyil, onu istəyərəm.”
“Payız Adam” şeirində payız fəslinin insanın həyatındakı əksinə düşən dövrü simvolizə etdiyi göstərilir. Payız, həmçinin insanın içindəki köhnəlmiş arzuların və keçmişin dövrüdür. Şair, “payız adam” simvolunu istifadə edərək, həyatın və zamanın tükənməyən hərəkətini və insanın özünü necə keçmişin yükü altında hiss etməsini təsvir edir. Şairin sükut içində keçirdiyi zamanla əlaqələndirilən payız, həmçinin insanın keçmişə olan bağlılığını və bu bağlılığın onu necə geridə buraxmasını simvolizə edir.
“Payızın rənglərində özümü tapdım, Zaman sükut içində ağladı, mənimlə.”
“Şəkilli Şeir” şeirində şair, bir şəkil vasitəsilə insanın emosional vəziyyətini, ağrısını və keçmişini necə canlandırdığını izah edir. Şəkil, şair üçün yalnız bir xatirə və ya vizual təsvir deyil, eyni zamanda ürəyinin ağrılarını və keçmişin izlərini üzə çıxaran bir vasitədir. Şeirdə, şəkilin vasitəsilə insanın içindəki hər şeyin təmsil olunduğu bildirilir; ağrılar, keçmişin sızısı və həsrət – bütün bunlar bir şəkil vasitəsilə ifadə edilir. Bu şeir, bədii imajların gücünü və onların insanın daxili aləmi ilə necə əlaqələndirildiyini göstərir.
“Bir şəkil, bir xatirə, hər şeyin təmsili, Ağrılar, keçmiş, hər biri canlanır orda.” Bu şeir, şairin keçmişə olan nostaljik münasibətini və şəhərdən uzaqlaşma arzusunu göstərir. Payız, burada, həmçinin ayrılıq və tənha bir həyatın təmsilçisidir. Şeirdə “xaraba” şəhəri və bu şəhərin insanın daxilindəki tənha hissləri simvolizə etdiyi qeyd edilir. Şair, keçmişə olan bağlılığı, zamanın necə əldən getdiyini və bu getmişliyin gətirdiyi kədəri vurgulayır. Ayrılığın acısı və zamanın keçməsi ilə bağlı təəssüf hissi şeirdə ön plana çıxır.
“Şəhərin xarabalığında sükut var, Keçmişin izləri yerində donmuş zaman.”
“Sizə Elçi Gəldi, Bizə Ayrılıq” Şeiri Bu şeir, sevgi və ayrılığın gərgin emosional vəziyyətini təqdim edir. Şair, “elçi” simvolu vasitəsilə ayrılığı bir növ hökm kimi qəbul edir və bu ayrılığın qarşısında dayanan mübarizəni təsvir edir. Ayrılıq, burada həm fiziki, həm də emosional bir təcavüz kimi təmsil olunur. Şeir, ayrılıq mövzusunu hüzünlə, lakin bir qədər də təbii bir yanaşma ilə təqdim edir.
“Elçi gəldi, amma xəbəri gətirdi, Ayrılıq, həyatın cəzadır dediyi.”
Namiqbəyin şeirlərindəki əsas mövzu insanın daxili aləmi, həyatda qarşılaşdığı çətinliklər və bu çətinliklərə qarşı olan təslimiyyətidir. Şairin bədii üslubu, qəlbin dərinliklərini və ruhun zədələnmiş vəziyyətini çox təsirli şəkildə təqdim edir. Onun şeirlərindəki metaforalar, duyğuların dərinliyini və insanın mövcudluğuna dair fəlsəfi düşüncələri əks etdirir. Hər bir şeir, oxucunu öz daxili dünyası ilə qarşı-qarşıya qoyur və onlara həyatın təbii və bəzən acı olan tərəflərini göstərir. Dəlidağlı, həm də Azərbaycan xalqının tarixini, mədəniyyətini və mübarizə ruhunu öz əsərlərində təcəssüm etdirmişdir. Poeziyasındakı vətən sevgisi təkcə bir coğrafi məkanı əks etdirmir, eyni zamanda bir xalqın ruhunu, mədəniyyətini, əxlaqını və özünə inamını da vəsf edir. Onun şeirlərində vətənə olan sevgi yalnız fiziki sərhədlərlə bağlı deyil, həm də millətinin tarixi və gələcəyinə olan bağlılıqla əlaqələndirilir. Dəlidağlı, Azərbaycan xalqının milli kimliyini təbliğ edərək, onu gələcək nəsillərə əbədiyyətlə çatdırır. Onun ədəbi karyerası bir çox mükafatlarla təltif edilmiş və həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyədə böyük uğurlar əldə etmişdir. Onun əsərləri müxtəlif ölkələrdə və dillərdə tərcümə olunmuş, dünya miqyasında tanınmışdır. Dəlidağlı, ədəbiyyat sahəsindəki uğurları ilə Azərbaycan ədəbiyyatının nüfuzunu artırmış və onu beynəlxalq səhnədə daha da tanıtmışdır. Şairin ilk zamanlardan etibarən təqdim etdiyi poetik innovasiyalar, onun ədəbi üslubunun zənginliyini və dərinliyini göstərir. Dəlidağlı, həm klassik Azərbaycan poeziyasının təməl prinsiplərini qoruyub saxlayaraq, həm də müasir dünya ədəbiyyatını özünəməxsus şəkildə qavrayıb ona yeniliklər gətirmişdir. Onun şeirlərindəki dil incəliyi, poetik zənginlik və simvolizm, hər zaman təhlilçilər və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Namiq Dəlidağlının ədəbiyyat sahəsindəki ən böyük uğuru, onun əsərlərinin yalnız poeziya sevərləri tərəfindən deyil, həm də akademik dairələrdə yüksək dəyərləndirilməsidir. O, Azərbaycan poeziyasının inkişafında vacib bir yol göstərmiş, gələcək ədəbiyyat nəsilləri üçün əvəzsiz bir irs buraxmışdır. Zaman sükut içində ağladı, mənimlə.” “Şəkilli Şeir” şeirində şair, bir şəkil vasitəsilə insanın emosional vəziyyətini, ağrısını və keçmişini necə canlandırdığını izah edir. Şəkil, şair üçün yalnız bir xatirə və ya vizual təsvir deyil, eyni zamanda ürəyinin ağrılarını və keçmişin izlərini üzə çıxaran bir vasitədir. Şeirdə, şəkilin vasitəsilə insanın içindəki hər şeyin təmsil olunduğu bildirilir; ağrılar, keçmişin sızısı və həsrət – bütün bunlar bir şəkil vasitəsilə ifadə edilir. Bu şeir, bədii imajların gücünü və onların insanın daxili aləmi ilə necə əlaqələndirildiyini göstərir.
“Bir şəkil, bir xatirə, hər şeyin təmsili, Ağrılar, keçmiş, hər biri canlanır orda.” Bu şeir, şairin keçmişə olan nostaljik münasibətini və şəhərdən uzaqlaşma arzusunu göstərir. Payız, burada, həmçinin ayrılıq və tənha bir həyatın təmsilçisidir. Şeirdə “xaraba” şəhəri və bu şəhərin insanın daxilindəki tənha hissləri simvolizə etdiyi qeyd edilir. Şair, keçmişə olan bağlılığı, zamanın necə əldən getdiyini və bu getmişliyin gətirdiyi kədəri vurgulayır. Ayrılığın acısı və zamanın keçməsi ilə bağlı təəssüf hissi şeirdə ön plana çıxır.
“Şəhərin xarabalığında sükut var, Keçmişin izləri yerində donmuş zaman.”
“Sizə Elçi Gəldi, Bizə Ayrılıq” Şeiri Bu şeir, sevgi və ayrılığın gərgin emosional vəziyyətini təqdim edir. Şair, “elçi” simvolu vasitəsilə ayrılığı bir növ hökm kimi qəbul edir və bu ayrılığın qarşısında dayanan mübarizəni təsvir edir. Ayrılıq, burada həm fiziki, həm də emosional bir təcavüz kimi təmsil olunur. Şeir, ayrılıq mövzusunu hüzünlə, lakin bir qədər də təbii bir yanaşma ilə təqdim edir.
“Elçi gəldi, amma xəbəri gətirdi, Ayrılıq, həyatın cəzadır dediyi.”
Namiqbəyin şeirlərindəki əsas mövzu insanın daxili aləmi, həyatda qarşılaşdığı çətinliklər və bu çətinliklərə qarşı olan təslimiyyətidir. Şairin bədii üslubu, qəlbin dərinliklərini və ruhun zədələnmiş vəziyyətini çox təsirli şəkildə təqdim edir. Onun şeirlərindəki metaforalar, duyğuların dərinliyini və insanın mövcudluğuna dair fəlsəfi düşüncələri əks etdirir. Hər bir şeir, oxucunu öz daxili dünyası ilə qarşı-qarşıya qoyur və onlara həyatın təbii və bəzən acı olan tərəflərini göstərir. Dəlidağlı, həm də Azərbaycan xalqının tarixini, mədəniyyətini və mübarizə ruhunu öz əsərlərində təcəssüm etdirmişdir. Poeziyasındakı vətən sevgisi təkcə bir coğrafi məkanı əks etdirmir, eyni zamanda bir xalqın ruhunu, mədəniyyətini, əxlaqını və özünə inamını da vəsf edir. Onun şeirlərində vətənə olan sevgi yalnız fiziki sərhədlərlə bağlı deyil, həm də millətinin tarixi və gələcəyinə olan bağlılıqla əlaqələndirilir. Dəlidağlı, Azərbaycan xalqının milli kimliyini təbliğ edərək, onu gələcək nəsillərə əbədiyyətlə çatdırır. Onun ədəbi karyerası bir çox mükafatlarla təltif edilmiş və həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyədə böyük uğurlar əldə etmişdir. Onun əsərləri müxtəlif ölkələrdə və dillərdə tərcümə olunmuş, dünya miqyasında tanınmışdır. Dəlidağlı, ədəbiyyat sahəsindəki uğurları ilə Azərbaycan ədəbiyyatının nüfuzunu artırmış və onu beynəlxalq səhnədə daha da tanıtmışdır. Şairin ilk zamanlardan etibarən təqdim etdiyi poetik innovasiyalar, onun ədəbi üslubunun zənginliyini və dərinliyini göstərir. Dəlidağlı, həm klassik Azərbaycan poeziyasının təməl prinsiplərini qoruyub saxlayaraq, həm də müasir dünya ədəbiyyatını özünəməxsus şəkildə qavrayıb ona yeniliklər gətirmişdir. Onun şeirlərindəki dil incəliyi, poetik zənginlik və simvolizm, hər zaman təhlilçilər və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Namiq Dəlidağlının ədəbiyyat sahəsindəki ən böyük uğuru, onun əsərlərinin yalnız poeziya sevərləri tərəfindən deyil, həm də akademik dairələrdə yüksək dəyərləndirilməsidir. O, Azərbaycan poeziyasının inkişafında vacib bir yol göstərmiş, gələcək ədəbiyyat nəsilləri üçün əvəzsiz bir irs buraxmışdır. Onun uğurları hələ də davam etməkdədir. Şairin əsərləri gələcək nəsillərə ilham verəcək və onun ədəbi irsi, Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm bir hissəsi olaraq uzun illər boyu oxuculara xidmət edəcəkdir. Dəlidağlı, təkcə şair olaraq deyil, həm də bir düşünür və fəlsəfi bir mütəfəkkir kimi ədəbiyyata böyük bir töhfə vermişdir. Onun uğurları, yalnız şəxsi karyerası ilə məhdudlaşmır, həm də milli ədəbiyyatın və mədəniyyətin inkişafına olan əvəzsiz qatqı ilə bağlıdır. Şairin əsərləri, hər zaman yeni dövrün tələblərinə cavab verərək və xalqın ruhunu əks etdirərək, Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq gələcəyinə ümid yaradır. Namiq Dəlidağlı, həm şəxsi həyatı, həm də əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatına mühüm bir yer tutmuşdur. Onun poeziyasının dərin fəlsəfi və emosional qatları, eyni zamanda vətənə olan sevgisi və insanın daxili dünyası ilə bağlı təhlilləri, onu müasir ədəbiyyatın görkəmli simalarından biri etmişdir. Dəlidağlının yaradıcılığı, yalnız Azərbaycan poeziyasına deyil, bütün Türk dünyasının ədəbiyyatına böyük bir töhfə vermişdir. Onun yaradıcılığını və ədəbi mirasını qiymətləndirmək, gələcək nəsillərə ötürmək, Azərbaycan ədəbiyyatını daha da zənginləşdirərək müasir dövrün tələblərinə uyğun şəkildə inkişaf etdirmək müasir ədəbiyyatın ən mühüm məqsədlərindən biri olmalıdır. Namiq Dəlidağlının uğurları ilə bağlı ümidlərimiz davam edəcək və onun əsərləri gələcəkdə də ədəbiyyatsevərlərə yol göstərəcəkdir.
Cahangir NAMAZOV, “Bütöv Azərbaycan”ın Özbəkistan təmsilçisi. Dünya İstedadları Beynəlxalq Birliyinin üzvü, Abay medalı və “Unutmas meni boğim” beynəlxalq Osman Nəsir xatirə nişanı sahibi.
Namiq Dəlidağlı, müasir poeziyamızda öz dəsti-xətti olan, əsərləri ilə ədəbi dəyər yaradan şair kimi tanınır. Bu gün mən deyərdim ki, onun yaradıcılığı, yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Türk dünyasında təbliğ olunmaqdadır. N.Dəlidağlı bir qələm sahibi kimi dərin düşüncələrini, fəlsəfi təfəkkürünü və emosional zənginliyini poeziyasına yansıdaraq, ədəbiyyata mühüm bir töhfə verməkdədir. Onun yaradıcılığı xalqın duyğularını, həyatını, mədəniyyətini və tarixini dərinliklə əks etdirərək hər dövrdə oxucuların marağını cəlb etməyə qadirdir. Poeziyasında ən çox işlənən mövzular arasında insanın daxili mübarizəsi, əbədi mövzu olan məhəbbət, azadlıq və vətənə olan sevgi yer alır. O, sözün gücündən istifadə edərək, oxucusunun düşüncələrinə dərin təsir edə və bədii ifadələrdəki incəliklə emosional bir mühit yarada bilir. Onun şeirlərində işıq və qaranlıq arasında keçən mübarizə, əbədi insanlıq məsələlərinə toxunma şairin sənətindəki fəlsəfi zənginliyi göstərir. Bir çox şeirlərində oxucusunu yalnız gözəlliklərlə deyil, həm də dərin sosioloji və fəlsəfi düşüncələrlə qarşılayır. Namiq bəyin şeirlərində insanın daxili dünyası, həyatın acıları və mövcudluğun mənasızlığına dair dərin düşüncələr özünü göstərir. Onun şeirlərində həm emosional yük, həm də fəlsəfi dərinlik duyulur. Şairin aşağıdakı şeirində müasir insanın mənəvi sarsıntıları və həyatdan aldığı acılar bədii dillə çox gözəl əks olunub. Ağrılıdı:
Bir yer göstər, çıxım gedim, Yaşaya bilmirəm Tanrım. Ən əziz dərdimi belə, oxşaya bilmirəm, Tanrım.
Şair “Tanrım” şeirində insanın qəlbini sıxan həyat yükü ilə tablaşmasını və bu yükü daşımağı təsvir edir. Şeir, Tanrıya olan müraciətlə başlayır və şairin onun qarşısında gücsüzlüyünü deyil, həyatın ona verdiyi çətinlikləri qəbul etməsini göstərir. Şeirdə həmçinin insanın daxili mübarizəsi, özünə etirazı təfsilatıyla təqdim edilir. Tanrının qarşısında insanın çarəsizliyini, mövcud həyatın ağırlığını hiss etdirməklə, şair oxucunu düşünməyə və öz həyatını qiymətləndirməyə sövq edir.
Bu dərd çəkdikcə azalmır, çəkdikcə gördüm böyüyür. Çölümdə mən kiçilirəm, içimdə dərdim böyüyür.
“Bu dərd” şeirində şair insanın ağrılarını, düşdüyü psixoloji sarsıntını və bu sarsıntının qarşısında necə əlacsız olduğunu vurğulayır. Dərd, şairin həyatında getdikcə böyüyən və onun daxili dünyasını tərpədən bir qüvvə kimi göstərilir.
Dön geriyə bax, demədim, bu qismətə baxt, demədim. Nə istədi yox, demədim, nəyim var, verdim, böyüyür.
Həyatının gətirdiyi çətinlikləri qəbul etməkdən başqa bir əlacı qalmayan şair, bu dərdlərin içində bir ümid işığı axtarır, amma mənim fikrimcə yenə də bədbinlik və kədərdən qaça bilmir. Bu şeirdə, insanın öz taleyi ilə mübarizəsi və bəzən taleyə boyun əymək məcburiyyəti incə bir şəkildə ifadə edilir.
…Ölümə təslim olmaq istəməyənlərin qələbəsidi intihar; öz qanına susayanların son nidasıdı intihar; bütün etirazların haqq səsidi intihar; dipdiri duyğuların qəfil nəfəsinin kəsilməsidi intihar. “İntihar düşüncələri” şeirində şairin ölüm və intihar mövzusuna mürəkkəb, eyni zamanda fərqli yanaşmasını görürük. Şairin intihara dair düşüncələri, onun həyatın ağırlıqları və dərdləri ilə necə barışdığını göstərir. Şeirdə “intihar” bir növ “qələbə” kimi təqdim edilir. Bu qələbə həyatla mübarizənin sonu, yəni ölüm deyil, əksinə, bir “ayrılıq” təsvirində canlanan obrazlaşdırılır. …Əcəlin intihar edənlərə ölüm borcu qalır. İnthar ölüm deyil, intihar ölmək deyil, sadəcə ayrılıqdı: ancaq geri dönülməz. Həm də deyərdim ki, bu şeir insanın içindəki intihar istəklərinin bir növ həyatla barışın və ayrılığın ən son mərhələsi olduğuna çağırışdı. Bu, ölümə qarşı mübarizənin yalnız bir fəndidir və obrazın yaşamaq üçün özünü tapmağa çalışdığı çabadan doğur.
Payız adam, bu fəsil sənin çiyinlərindən nimdaş plaş kimi asılı qalıb. Qış kürkünü görmədim. Dörd ildi gözlərimdə bir fəsildə qalmısan: bomboz rəngdə. Payız adam! Bu fəsil əynində köhnəldi sənin. Ürəyinə qabqardığın heydən düşmüş arzularınla can üstə olan xatirələrinə yol gedirsən. Hələlik… “Payız adam” şeirində payız fəslinin insan həyatına yansıması bir obraz kimi göstərilir. Payız, həmçinin insanın içindəki köhnəlmiş arzuların və keçmişin zaman şəklidir. Şair, “payız adam” obrazından istifadə edərək, həyatın və zamanın hərəkətliliyini, insanın özünü necə keçmişin yükü altında hiss etməsini təsvir edir. Şairin sükut içində keçirdiyi zamanla əlaqələndirilən payız, həmçinin insanın keçmişə olan bağlılığını və bu bağlılığın onu necə xatirələrə köklədiyini ehtiva edir. Mənə şəkil göndərdin… o şəklin içində hər şeyin öz şəkli var: Baxışın öz şəkli var, ürəyin öz şəkli var. … Mənə şəkil göndərdin, nə rəngli şəkildi… Bomboz ağrılarıma duz basar, “məlhəm” olar… Göyərər ağrılarım, qaysaqlamaz, nəm olar. Bundan belə hər dəfə o şəklə baxanda xumarlanar gözlərim, baxışlarım dəm olar… Mənə şəkil göndərdin…. “Şəkilli şeir” şeirində şair, bir şəkil vasitəsilə insanın hiss və duyğularını, həsrətin-hicranın ağrısını və ötənləri necə canlandırdığının şahidi oluruq. Şəkil, şair üçün yalnız bir xatirə və ya vizual təsvir deyil, eyni zamanda ürəyinin ağrılarını və keçmişin izlərini üzə çıxaran bir vasitədir. Şeirdə, şəkilin vasitəsilə insanın içindəki hər şeyin təmsil olunduğu bildirilir; ağrılar, keçmişin göynərtisi və həsrət – bütün bunlar bir şəkil vasitəsilə ifadə edilir. Bu şeir, bədii detalların gücünü və onların insanın daxili aləmi ilə necə əlaqələndirildiyini göstərir. Bir sözlə, bu şeir, şairin keçmişə olan nostalji münasibətini təsvir edir:
Hərdən yolun düşürdü, bu “xaraba qalmış”a- Nə vaxtandı bir güman, ümidinə qalmışam.
Mən xaraba deyəndə, bu şəhəri deyirəm. Sənsiz havası, suyu, bu zəhəri deyirəm
şeirdə sevdiyinin gedişi ilə aşiqinə “xaraba” təsiri bağışlayan şəhər və bu şəhərdə tənhalığına sığınmış insanın daxilindəki kövrək hisslər sözlə ustaca şəkilləndirilib. Şair, keçmişə olan bağlılığı, zamanın necə əldən getdiyini və bu gedişin gətirdiyi kədəri vurgulayır. Ayrılığın acısı və zamanın keçməsi ilə bağlı təəssüf hissi şeirdə ön plana çıxır.
“Sizə elçi gəldi, bizə ayrılıq” Bu şeir, sevgi və ayrılığın gərgin emosional vəziyyətini təqdim edir. Şair, “elçi” obrazı vasitəsilə ayrılığı bir növ hökm kimi qəbul edir və bu ayrılıqla mübarizəni təsvir edir. Ayrılıq, burada həm fiziki, həm də emosional bir ağrı kimi təmsilolunur. Şeir, ayrılıq mövzusunu hüzünlə, lakin bir qədər də təbii bir yanaşma ilə təqdim edir. Qapınız döyüldü bir axşamçağı, sizə elçi gəldi, bizə ayrılıq. Yenə niyyətini dəyişməmişdi, köhnə libasında təzə ayrılıq. Namiq bəyin şeirlərindəki əsas mövzu insanın daxili aləmi, həyatda qarşılaşdığı çətinliklər və bu çətinliklərə yenilməmək xüsusiyyətini aşılamaqdır. Şairin bədii üslubu, qəlbin dərinliklərini və ruhun ağrıyan vəziyyətini çox təsirli şəkildə təqdim edir. Onun şeirlərindəki metaforalar, duyğuların dərinliyini və insanın mövcudluğuna dair fəlsəfi düşüncələri əks etdirir. Hər bir şeir, oxucunu öz daxili dünyası ilə qarşı-qarşıya qoyur və onlara həyatın təbii və bəzən acı olan tərəflərini göstərir. Dəlidağlı, həm də Azərbaycan xalqının tarixini, mədəniyyətini və mübarizə ruhunu öz əsərlərində təcəssüm etdirir. Onun poeziyasındakı vətən sevgisi təkcə bir coğrafi məkanı əks etdirməklə bitmir. Eyni zamanda qədim bir xalqın ruhunu, mədəniyyətini, əxlaqını vəözünə inamını bədii dillə yksək səviyyədə vəsf edir. Onun şeirlərində vətənə olan sevgi yalnız fiziki sərhədlərlə bağlı deyil, həm də millətinin tarixi və gələcəyinə olan bağlılıqla əlaqələndirilir. N. Dəlidağlı, xalqının milli kimliyini təbliğ edərək, onu gələcək nəsillərə sözlə, ədəbiyyatla çatdırmağa çalışır. İndiyə qədər şairin yaradıcılığı diqqətdən kənarda qalmayıb, müəyyən şəkildə dəyərləndirilib və bu dəyərləndirmə mövcud zamanda da davam edir. O bir çox mükafatlarla təltif edilib, həm yerli, həm də ölkə xaricində uğurlar qazanmaqdadır. Onun şeirləri müxtəlif xarici ölkələrdə tərcümə olunub və yayılıb. Bu gün N.Dəlidağlı öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına, əsl sözə xidmət etməklə onun nüfuzunu daha da artırmağa və onu digər ölkələrdə tanıtmağa çalışır. Şairin ilk zamanlardan etibarən təqdim etdiyi poetik yeniliklər, onun ədəbi üslubunun zənginliyini və dərinliyini göstərir. N.Dəlidağlı həm klassik Azərbaycan poeziyasının təməl prinsiplərini qoruyub saxlamaqla, ona yeniliklər gətirir, həm müasir dünya ədəbiyyatını özünəməxsus şəkildə qavrayıb. Onun şeirlərindəki dil incəliyi, poetik zənginlik və simvolizm, hər zaman təhlilçilər və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən yüksək qiymətləndirilməkdədir. Namiq Dəlidağlının ədəbiyyat sahəsindəki uğurlarından biri də, onun əsərlərinin yalnız poeziya sevərlər tərəfindən deyil, həm də akademik dairələrdə yüksək dəyərləndirilməsidir. Şair Azərbaycan poeziyasının inkişafında öhdəsinə düşən missiyanı layiqincə yerinə yetirir. Onun gələcək ədəbi nəsillər üçün gərəkli irs formalaşdırmaq cəhdi və əməyi nəzərdən qaçmır. Şairin uğurları hələ də davam etməkdədir. İnanırıq ki, onun yaradıcılığı gələcək nəsillərə ilham verəcək və ədəbi irsi Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm bir hissəsi olaraq uzun illər boyu oxuculara xidmət edəcəkdir. Dəlidağlı, təkcə şair olaraq deyil, həm də bir fikir, fəlsəfi düşüncə sahibi, jurnalist kimi ədəbiyyata, sözə xidmət etməkdədir. N.Dəlidağlının uğurları, yalnız şəxsi yaradıcılığı ilə məhdudlaşmır. O həm də milli ədəbiyyatın və mədəniyyətin inkişafına olan əvəzsiz qatqısı ilə yüksək dəyərə layiqdir. Şairin əsərləri, hər zaman yeni dövrün tələblərinə cavab verərək və xalqın ruhunu əks etdirərək, Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq gələcəyinə ümid yaradır. Namiq Dəlidağlı, həm şəxsiyyəti, həm də əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında öz mühüm yeri olan müəllifdir. Poeziyasının dərin fəlsəfi və emosional qatları, eyni zamanda vətənə olan sevgisi və insanın daxili dünyası ilə bağlı təhlilləri şairi müasir ədəbiyyatın görkəmli simalarından biri etmişdir. Onun yaradıcılığını və ədəbi mirasını qiymətləndirmək, gələcək nəsillərə ötürmək, Azərbaycan ədəbiyyatını daha da zənginləşdirərək dövrün tələblərinə uyğun şəkildə inkişaf etdirmək müasir ədəbiyyatın ən mühüm məqsədlərindən biri olmalıdır. Namiq Dəlidağlının davamlı uğurları ilə bağlı ümidlərimiz sonsuzdur və əsərlərinin gələcəkdə ədəbiyyatsevərlərə bələdçi olacağından əminik.
Cahangir NAMAZOV, “Butov Azərbaycan” qəzetinin, “YAZARLAR” jurnalının redaksiya heyətinin üzvü, Özbəkistan üzrə təmsilçisi. Azərbaycan Jurnalistlar birliyinin üzvü.
Hegelin “Ruhun fenomenologiyası”: İşığa doğru bir fəlsəfi səyahət”
“Ruhun fenomenologiyası” əsərində Hegel, insan düşüncəsini və ruhunun özünü dərk etməsini bir səyahət, bu səyahəti tinin (ruh və ya şüur) müxtəlif mərhələlərdən keçərək “mütləq bilik”ə çatması ilə izah edir. Ruhun inkişafında əsas mərhələlər duyğu, idrak, özünüdərk və nəticədə mütləq bilikdir. Hegelə görə, hər bir mərhələ özündən əvvəlkinin məhdudiyyətlərini aşaraq, daha yüksək bir səviyyəyə çatır ki, bu proses “dialektika”dır. Hegel üçün təzadlar, yəni antitezislər olmadan inkişaf mümkün deyil. Bu yanaşma hüquqi və sosial sahələrdə də əhəmiyyətlidir, çünki cəmiyyətin inkişafı fərdlərin və dövlətlərin dialektik qarşılıqlı təsiri ilə həyata keçir.
Ruhun inkişaf mərhələləri, əslində, hər bir insanın şəxsi həyatında qarşılaşdığı daxili ziddiyyətləri və bu ziddiyyətləri aşmaq üçün göstərdiyi mübarizəni simvolizə edir. Məsələn, bir çoxumuz həyatımızın müəyyən mərhələlərində özümüzlə mübarizə aparır, daha yüksək bir anlayışa və ya dərkə çatmaq üçün çətinliklərdən keçir. Hegel xatırladır ki, hər böhran, hər çətinlik həyatımızda daha böyük bir dəyişiklik üçün fürsətdir. Hüquq kontekstində isə, cəmiyyətdəki ədalətsizlikləri yalnız fərdi etirazlarla deyil, sistemli və dialektik bir yanaşma ilə həll etmək mümkündür.
Hegel üçün azadlıq, insana verilən sadə bir hədiyyə deyil. Bu, mübarizə, qarşıdurma və bərqərar olmaq üçün özünü təsdiqləmə tələb edir. Hüquq da məhz bu mübarizənin bir formasıdır. Ancaq o deyir ki, qanunlar öz başına soyuq və cansızdır. Onları dirildən, ruhlandıran, mənalı edən yalnız əxlaqın işığıdır. Dövlətin, qanunun, hətta cəmiyyətin varlığı yalnız fərdlərin daxilindəki azadlıq ehtiyacını tanıyıb onu həyata keçirmək üçün anlam qazanır. Ancaq burada ziddiyyət var: fərd öz azadlığını istəyir, dövlət isə ümumi iradəni. Bu təzad bir müharibəyə çevrilir, ancaq bu müharibə həm də dialoqdur, çünki hər iki tərəf bir-birinə möhtacdır. Hegel bu dialoqu ailənin zərif sevgisindən, vətəndaş cəmiyyətinin rəqabətçi dünyasına və nəhayət, dövlətin şüurlu harmoniyasına qədər izah edir. Hüquq burada bir musiqi parçası kimidir: fərdin notları ilə ümumi harmoniyanın ahəngini yaratmaq.
Hegel, ruhun səyahətini izah edərkən, onu sadəcə bir intellektual analiz kimi təqdim etmir. Tinin (ruh və ya şüur) keçdiyi hər mərhələ, həyatımızda rast gəldiyimiz təzadların – sevgi ilə nifrətin, ümid ilə ümidsizliyin, azadlıqla itaətin – dialektik qarşılaşmasını əks etdirir. Düşünün, insan ilk dəfə özünü dərk etdiyi anda duyğu dünyasında qarışıqlıq hiss edir. Hegel bunu “hissi müəyyənlik” kimi təsvir edir. Bu, insanın yaşadığı ilk uyanışdır – dünya qarışıq, bulanıq bir dənizdir. Amma bu dəniz tədricən şəffaflaşır və insan öz refleksiyası ilə qarşılaşır:
“Mən kiməm? Mənim həyatım nə deməkdir?”
Bu suallar ruhun səyahətində qığılcım rolunu oynayır, proses ruhun öz həqiqətini, öz mənliyini tapması ilə nəticələnir. Ruh, nəhayət, mütləq bilik mərhələsinə çatdıqda, kainatla bir olur – artıq təklik yoxdur. Hegeli oxuduqca, insan öz həyatının da bir dialektika olduğunu başa düşür. Biz hər gün qarşımıza çıxan dilemmanın – sevmək ya nifrət etmək, bağışlamaq ya intiqam almaq, özümüzü dərk etmək ya başqalarını anlamaq – labirintində itirik. Ancaq bu itkinlik vacibdir, çünki yalnız qaranlığı görənlər işığın dəyərini anlayar.
Mirzə Fətəli Axundzadə deyirdi ki, əgər insanları əsərlə qandırmaq, ağıllandırmaq, cahillikdən qurtarmaq mümkün olsaydı, onda İran xalqı Sədi Şirazinin əsərlərindən sonra dünyanın ən sivil xalqlarından biri olmalı idi.
Bir xalqı həqiqətən irəli aparmaq üçün daha çox şey lazımdır: bu, təhsil, düşüncə azadlığı, bərabər hüquqlar və ədalətli qanunlar kimi sistemli dəyişikliklərdir.Cəmiyyətin bütövlükdə dəyişməsi üçün sistemli yanaşma, hüquqi əsaslar və maarifçilik işləri labüddür. Axundzadənin bu sözlərində bir həqiqət yatır – ədəbiyyat insanları düşünməyə vadar edir, onlara istiqamət göstərir. Amma o istiqamətdə irəliləmək üçün zəmin, dəstək, hüquqi islahatlar və maarifçilik lazımdır. Biz keçmişlə fəxr edə bilərik, amma cəmiyyətin real dəyişimi üçün fərdlər və qurumlar hərəkət etməlidir. Ədəbiyyat cəmiyyətin aynasıdırsa, qanun və maarifçilik onun təməlləridir. Hər biri olmadan inkişaf natamam qalır
Axundzadə inanırdı ki, xalqı maarifləndirmək, cahillikdən qurtarmaq və onları irəli aparmaq üçün yalnız gözəl əsərlər yazmaq kifayət deyil. Əgər bu mümkün olsaydı, o zaman min illər boyunca böyük şairlər və filosoflar yetişdirən İran xalqı artıq dünyanın ən qabaqcıl, ən sivil xalqlarından biri olardı. Bu sözlər, əslində, təkcə onun dövrünə deyil, bugünkü reallığa da toxunur. O deyirdi ki, sadəcə nəcib ideyaları eşitmək və ya oxumaq insanları dəyişdirmir. İnsanları dəyişdirən, onların həyatını yaxşılaşdıran, düşüncələrini və davranışlarını formalaşdıran şey maarifləndirmədir, təhsildir və cəmiyyətin bütün təbəqələrindəki sistemli dəyişikliklərdir. Bu fikir, əslində, onun dövrünün və bugünkü reallıqların dərindən bir analizi kimi görünür. Axundzadə burada həm xalqın maarifləndirilməsinin daha kompleks bir proses olduğunu, həm də təkcə mədəni irslə kifayətlənməyin mümkünsüzlüyünü vurğulayır. Axundzadə deyirdi ki, əsl inkişaf üçün təhsil, sosial islahatlar, insan hüquqlarının qorunması və cəmiyyətin hər sahəsində yeniliklər lazımdır. Bu, onun maarifçi və reformist ruhunun təzahürüdür. Axundzadənin bu sözləri həm də bir çağırışdır: əsl dəyişiklik yalnız insanların dünyagörüşünü dəyişəndə, onları düşünməyə və öyrənməyə sövq edəndə baş verir. O, cəmiyyətin irəli getməsi üçün sadəcə keçmişlə qürur duymaqdan çox, gələcəyə yönəlmiş hərəkət tələb olunduğunu vurğulayır. Bu, onun maarifçilik missiyasının əsasında duran ən böyük fikirlərdən biridir. Axundzadə bizlərə bir qədər ağrılı həqiqəti göstərir: bəzən böyük əsərlər oxumaq, hətta böyük dəyərlərdən xəbərdar olmaq belə insanlarda real dəyişiklik yaratmır. Həqiqi dəyişiklik üçün həm fərdi, həm də sistemli şəkildə fəaliyyət lazımdır. Onun bu sözləri insanı həm düşünməyə, həm də öz üzərinə məsuliyyət götürməyə çağırır.