Zaur Ustacın “Dağ” adlı yeni kitabı işıq üzü görüb. Birinci Qarabağ Müharibəsi Şəhidi mayor Quliyevin əziz xatirəsinə ithaf olunmuş sonet çələngindən ibarət olan kitab paralel olaraq ərəb qrafikalı əski əlifba ilə Azərbaycan dilində sonetlərdən və mayor Quliyevin fotolarından ibarətdir.
“El kitab çapı mərkəzi”ndə nəfis şəkildə nəşr olunmuş kitabın redaktorları Gülü xanım və Əli Aslani, rəssamı isə Natiq Nəcəfzadədir. Kitabın ənənəvi formada olan nüsxələri əsas kitabxana fondlarına hədiyyə olunmaqla yanaşı e-kitab şəklində müxtəlif müstəqil platformaların elektron kitabxanalarına yerləşdirilib. PDF:
DAĞ (Mayor Quliyevin əziz xatirəsinə həsr olunmuş sonet çələngi) I Qoqi dağlarının ətəklərində Bir körpə izi var quzusun gəzir. Qarın arxasınca zirvəyə doğru, Göbələk, ya çaşır, ruzisin gəzir… * * * Amansız müharibə cövlan edirdi, Bu körpə dünyaya gələn çağlarda. Əllər üzülmüşdü Qoca Tanrıdan, Tale yazılırdı “Cici” dağlarda. * * * Kövrək addımların atdı Küküdə, Arzu, istəyinə çatdı Küküdə; Qədim Naxçıvanda, Şahbuz elində. * * * Bir qismət loxmanı yedi halaldan, Yaradan qorudu hər cür zavaldan, Şükür saf qəlbində, təmiz dilində. II Şükür saf qəlbində, təmiz dilində, Çəmənlər, çiçəklər oxşadı ruhun. Böyüdü içində Yurda məhəbbət, Gəzdi zirvələrdə izini Nuhun. * * * Sağında Salvartı, solunda Buzqov, Gəzdi qarış-qarış bütün dağları. Heyranı olmuşdu o Batabatın, Bir başqa aləmdir Şahbuz bağları. * * * Təhnəsi, Çay düzü oylağı idi, “Cici yurd” zirvəsi yaylağı idi, Gördü Biçənəkdə çin-çin biçini. * * * Əyriqar, Sisqatar oylağı oldu, Dağdağan zirvəsi yaylağı oldu, Böyüdü bir barmaq çiynində çini. III Böyüdü bir barmaq çiynində çini, Qoqi qərib idi, Qanlı göl müdhiş. Hərdən yamaclarda fikrə dalırdı, Eynini açmırdı nəsə belə iş… * * * Hətta neçə kərə gedib dərinə, Gəlin qayasıyla durdu üz-üzə. Sordu Kolanın incə dərdini, Qoqidən Göyçəylə gəldi göz-gözə. * * * Gəzdi qarış-qarış eli, obanı, Əlindən qoymadı yerə yabanı, Heybəsi çiynində, kitab əlində. * * * Sevirdi müəllim, sevirdi şagird, Hamının gözündə qəhrəman, igid, Xətiri, hörməti doğma elində. IV Xətiri, hörməti doğma elində, Böyüdü, boy atdı dağlar qoynunda. Gəzdi başdan-başa aranı, dağı, Gördü necə dağlar ağlar qoynunda… * * * Yaş üstə yaş gəldi, olmuşdu ərgən, Hər sini bir yeni arzu gətirdi. Başında yüz fikir, özünə inam, Kamala yetişdi, təhsil bitirdi. * * * Ağıllı, kamallı, həssas ürəkli, Qəlbində çağlayan min bir diləkli, Bir cavan olmuşdu dağlarda qartək. * * * Bəlkə də saf idi min dəfə qardan, Zirehi var idi ismətdən, aradan, Böyüdü həyatda ər oğlu ərtək . V Böyüdü həyatda ər oğlu ərtək, Hələ körpəlikdən sevdi göy üzün. Ay, ulduz olmuşdu daim sirdaşı, Elindən yol aldı qürbətə uzun… * * * Bir göz qırpımında ötüşdü zaman, Dönmüşdü Yurduna çiynində ulduz. Gecələr göylərdə görərdi bir vaxt, İndi gecələyir çiynində ulduz… * * * Böyüdü günbəgün, məqam dəyişdi, Çıxdı bərkdən, boşdan yetişdi, bişdi, Bərkidi, yetkinlik sininə doldu. * * * Öz doğma Yurdunda yandırdı çıraq, Bütün dost-tanışa çatmışdı soraq, Dostuna, tanışa nümunə oldu. VI Dostuna, tanışa nümunə oldu, İşində böyüdü, olmuşdu ata. Xəyallar çin idi hələlik çin-çin, Kaş bütün cavanlar arzuya çata… * * * Yaradan açmışdı bütün yolları, Yurdunun dörd yanı güldü, çiçəkdi. Bütün xəyalları olmuşdu gerçək, Bağında gülləri ləçək-ləçəkdi… * * * Hərdən şairliyi gəlirdi qonaq, Mücərrəd sonluqdan verirdi soraq, Duymuşdu taleyi istəyirdi bac. * * * Bəzən nağıllar da olurmuş gerçək, Yolumuz hər zaman olmur gül-çicək, Həyat çox qəribə, yollar dolanbac. VII Həyat çox qəribə, yollar dolanbac, Hərləndi, fırlandı döndü lap başa. Yenə qarlı Qoqi, yenə Qanlı göl, Bəxtimiz bizimlə yeriyir qoşa. * * * Zaman axdı-axdı duruldu yenə. Arzuya gedən yol buruldu yenə. Uşaqlıq içində doğuldu yenə. Ruzisi dağlara qovuldu yenə… * * * Fəsillər gözünə çəkmişdi pərdə, Hürr Yurdu yenidən düşmüşdü dərdə, Yollar elə həmin dolanbac yoldu. * * * Örkənmi günahkar, yoxsa doğanaq? Yurdun səmasında hava boğanaq, İbrətli hekayə, nümunə boldu. VIII İbrətli hekayə, nümunə boldu, Həyat dediyimiz axar bir sudur. Bir yol gördüyünü bir də görməzsən, Əlbəttə ilk gözə görünən budur. * * * Əgər diqqət edib, buxarı görsək, Yagışı, dolusu, qarı var suyun. Milyon illər ötüb, keçsə də zaman, Bu qoca təbiət dəyişməz huyun. * * * Bu yerdə Bəhmənyar düşür yadıma, Onun fikirləri çatır dadıma, Tale hər il açan güldü elə bil. * * * Elə ki, doxsanlar gəldi yetişdi, Onun da yadına babası düşdü, Yenidən dünyaya gəldi elə bil. IX Yenidən dünyaya gəldi elə bil, Adın Novruzəli qoydular yenə. Bu ad babasından qalmışdı nişan, Yolunu saldılar o gedən yönə… * * * Nişansız babadan nişan qalan ad, Onu da götürdü o gedən yola. Bu yol elə yoldur varar mənzilə; Nə qədər dönsə də, gah sağa-sola… * * * Zaman dediyimiz su kimi lövhə, Şəffaf görünsə də, gizli min töhfə, Yaddaşda olanı unutmadı bil. * * * Getdi “baba yolun”, çünki, oğuldu, Duyanlar dəhşətə gəldi, boğuldu, Boğazlar qurudu, söz tutmadı dil. X Boğazlar qurudu, söz tutmadı dil, Ağıla gəlməyən, gələr başlara. Yenə izlər düşdü, torpağa, quma, Tarixsə, yazıldı qanlı daşlara… * * * Gərək enməyəydi, o dağdan düzə, Fəqət, bu iradə xaricindədir. Nə qədər “kaş” deyib, “gərək” söyləsək, “Qəza” da, “qədər” də məxrəcindədir. * * * Qızlar atasına oxşar həmişə, Oğul anasına (dayısına) bax sən gərdişə, Babalar əsasdır, ruhuna rəhmət. * * * Çox vaxt yuxuları tərsə yozuruq, Əzəldən cızılmış çevrə cızırıq, Ulu Bəhmənyarın ruhuna rəhmət. XI Ulu Bəhmənyarın ruhuna rəhmət, O düşüb talenin, bəxtin izinə. Onun çöhrəsinə gülüb həqiqət, Elm taqət verib onun dizinə… * * * Gözlə görünməyən ağır yükdür o, Əvvəldən bəllidir kim daşıyacaq. Bu yükün altına girən bilgələr Nə qədər bilgi var, hey yaşayacaq! * * * Ulu Bəhmənyarın tapdığı bu yol, Mənzilə aparır olsa da sağ-sol, Hər damla su belə, mənbəyə döndü. * * * O da çox dolandı yalı, yamacı, Çoxlu şirin gördü, nə qədər acı, Qartaltək uçduğu zirvəyə döndü. XII Qartaltək uçduğu zirvəyə döndü, Yenə də oylağı yalçın qayalar. Talenin, qismətin üzü bozdu, boz. Astarın örtsə də rəngli boyalar… * * * Bir körpə izi var, şehli çəməndə, Payız qırov gizlər, qışda soyuq qar. İllər ötüb keçir, zaman işində, Keçidlər bəzən gen, bəzən oyuq, dar… * * * Gəzib dolaşırıq göz məsti-xumar, Bəzən kələ-kötür, bəzən də hamar, Yollar həmən yoldu, yön də o yöndü. * * * Milyon iz içində bir iz seçilir, Bu iz həmin izdir, yön alıb gedir, Yenə həmin tərəf, elə o yöndü. XIII Yenə həmin tərəf, elə o yöndü, Atadan, babadan qalma daşlı yol. Qara maqnit kimi çəkir bizləri, İndi hünərin var, yaşa, özün ol! * * * O da çox dolandı, gəzdi dünyanı, Fəqət cızığından çıxmadı bir yol. Gecələr düşündü, gündüz yoxladı, Nəticə məlumdu, yox idi hürr yol! * * * Yol təkdir nə qədər olsa da uzun, Bu fikri min dəfə, yüz yerə yozun, Qəbuldur iradlar, qəbul məzəmmət… * * * Çaylar həmin çaydır, göllər həmin göl, Düzlər həmin düzdür, çöllər həmin çöl, Qoqi dağlarında həmin əzəmət. XIV Qoqi dağlarında həmin əzəmət, Zirvəsi dumanlı, örtüyü ağ qar. Həmin qoca qartal qıy vurur yenə, Bir az aşağıda bəhrəli bağ, bar… * * * Yamaclar yerini verir dərəyə, Düzdə şır-şır axır şırıltılı çay. Ətrafa qupquru sakitlik çöküb, Nə qədər çağırsan verən olmaz hay. * * * Lap dibdə bir kənd var, yolları daşlı, O kənddə bir ana gözləri yaşlı, Bir bala əlləri ətəklərində… * * * Arı vızıltısı, bülbül cəh-cəhi, Matah nübarların şirin bəh-bəhi; Qoqi dağlarının ətəklərində. XV Qoqi dağlarının ətəklərində, Şükür saf qəlbində, təmiz dilində, Böyüdü bir barmaq, çiynində çini, Xətiri, hörməti doğma elində. * * * Böyüdü həyatda ər oğlu ərtək, Dostuna, tanışa nümunə oldu. Həyat çox qəribə, yollar dolanbac, İbrətli hekayə, nümunə boldu. * * * Yenidən dünyaya gəldi elə bil, Boğazlar qurudu, söz tutmadı dil, Ulu Bəhmənyarın ruhuna rəhmət. * * * Qartaltək uçduğu zirvəyə döndü, Yenə həmin tərəf, elə o yöndü, Qoqi dağlarında həmin əzəmət… Son. 22-27.11.2022. Bakı.
“DƏRDİM, SEVİNCİM” (Sonetlər çələngi 15 nəğmədən ibarətdir. Nəğmələr doğma Azərbaycanımıza həsr edilib! Dərdim, sevincim, Azərbaycanım…) I Olmasın, olmasın sənsiz bir günüm, Ancaq qucağında uyuyaram mən. Kimə yetə bilər harayım, ünüm Əgər sən olmasan, ey ana Vətən.
Qdludur torpağın əzəldən, başdan Dağlarda qarın da qığılcım çaxar. Sənin ürəyini döyündürən qan Mənim də qəlbimdən dolanıb axar.
Fikirlər uçdumu uzağı çəkər, Görüb dərdlərini sızlasam əgər Demə uşaq kimi ağlar, kürəm mən.
II
Demə uşaq kimi ağlar, kürəm mən. Sənin çəkdiklərin tarixdə azmı. Sökülən, danılan, dağ çəkdirilən Bir ana övladı de, ağlamazmı?
Çiçəklər içində çiçəyin incə, Nəğmən nəgmələrə ilk cığır açdı. Elə bir ocağa döndü ki, Gəncə Bütöv yer üzünə nurunu saçdı.
Dildən dilə düşdü şöhrətin, adın Çoxları üstünə oynatdı atın. O gündən qaraya tutuldu günüm.
Eh, bir də həyatda deyilki yalan Pis gözə bıçaqdır qiymətli olan Eşit, Azərbaycan, başına dönüm.
III
Eşit, Azərbaycan, başına dönüm, Çiçəklər oxşayar, tikanlar dalar. Yadından çıxıbmı “Məvailər”im… Qiymətli zər kimi oğurlandılar.
Vətən yanğısıdır, Vətən yanğısı, Insan ürəyində dərdin dərini. Bəlkə də dönəndə durna sırası Oxuyur onların nəğmələrini.
Dəyişən dəyişib, qalanlar qalır, Kimi üz çevirib astarın salır. Tarixsə dəyişməz həməndir, həmən.
Pərvanə vurğundur yanarsa şamda, Bəzən qovurlanıb, sızıldasam da Sənin şöhrətinlə öyünürəm mən.
IV
Sənin şöhrətinlə öyünürəm mən Dillərdə əzbərin birmi, ikimi. Saysız övladın var dillərdə gəzən, Həsən oğlu kimi, Nizami kimi
Çoxu çiçək olub öz çəmənində Olana olan tək qiymət verən az. Qarşımda eşmirəm ocağı mən də Sənin çiçəyindən gülündən olmaz.
Düşüb şerləri hey dildən-dilə Sənin Nizaminin hikməti ilə Ilkin açmadımı dünyada bahar.
Azmı çürüyübdür qılınclar qında, Ulu əsrlərin ulu yolunda Qartal duruşun var, qartal adın var.
V
Qartal duruşun var, ulu adın var. Cır meyvə gətirməz cır deyilsə tum. Doğuldun, bələyin oldu dümağ qar Qurdu beşiyini Turan xatunun.
Qəlbinin mayası od idi deyə Oğlun da, qızın da pir bildi odu. Sənin sevincinə, yaşına yiyə, Ağsaqqal seçdilər Dədəm Qorqudu.
Başsız el-obadan əksilməz qada, Ixtiyar sahibi şah olubsa da, Sözü ötən olub ağsaqqalının.
Bir alaq kökündən göyərər mini Necə ki, görmədin Aruz kimini, Başından aşıbdır dövlətin, varın.
VI
Başından aşıbdır dövlətin, varın Var-dövlət daş-qaşdır, qızıldır məgər?! Şerin var bir bəndi fateh şahların Bütöv sərvətinə, zərinə dəyər.
Çox düşüb kəsərdən baş kəsən yaraq, Kəsərdən düşməyib sözün sətiri. Haq sözü daş-qaşdan üstün tutaraq Dahi olmadımı oğlun Xəqani.
Nə olsun çoxları özündən deyib, Həmişə başını aşağı əyib Meyvəli ağaclar, ay gözümə nur.
Keçib qanımıza qəlbindəki köz, Nahaqdan üzünə haqq dediyin söz- Dünyanın özünə çıraq olubdur.
VII
Dünyanın özünə çıraq olubdur. Bir el yolunda da çıraq yandıran. Dilindən köz alıb, dağından qürur Yoluna nur oldu Xətai balan.
Çox tapdaq olmuşdun düşmənə, yada Boynu bükülüydü açan gülün də. Həsrəti qürbətdə zoğ atdısa da Füzuli axır ki, ötdü dilində.
Doğma havasını çalmaq dəmində, Ötə bilərsə də özgə simində…. Daha gözəl ötüb öz simi tarın.
Demə ki, dərd deyil, dərdsə də azdır. Şerini özgənin dilində yazdı Sinəndə göz açan söz sərrafların.
VIII
Sinəndə göz açan söz sərrafların Vaxt olub çiçəkcə anılmayıblar. Dilləri dillərdə ötüb onların, Ancaq haqq yolunda yanılmayıblar.
Fəzlullah Nəimin iki bölünüb, Dözmüsən dərdini sən uda-uda. “Ənəlhəqq” söyləyib Allaha dönüb, Nəsimi – dərisi soyulubsa da.
Tarix canı deyib hər soyan kəsə Ancaq görmüşük ki, soyulan isə Haqqın yollarına şəfəq, nur salıb.
Onunla fəxr edib öyündüm ki, mən- Talanıb, soyulub, danılsan da sən, Çoxunun gözləri əlində qalıb.
IX
Çoxunun gözləri əlində qalıb Baxma ki, çoxları daş atıb sənə . Nadir əsərlərin azmı talanıb, Dönüb özgələrin qiymətlisinə.
Söz də tarix deyil hər yetən dana, Qarğa verə bilməz bül-bül yerini. Məgər çıxmadımı, de öz adına Bodenşted Vazehin nəğmələrini?…
Qələm dediyini deyə bilməz ox, Bu həyat yolundsa çox görünüb, çox, Talayan alçalıb, soyan alçalıb.
Elə soyulmağın dərddimi təkcə, Yox, sənə can atıb yetişmədikcə…. Çoxunu dərd alıb, fikir-qəm alıb.
X
Çoxunu dərd alıb, fikir-qəm alıb, Sən çiçək açdıqca, gətirdikcə bar. Bəzən də illərcə qonağın qalıb, Sənə quyu qazan, tor quran da var.
Yolunda keçsək də, bir, canımızdan, Uyduq neçəsinin əməllərinə. Özümüz sıyrılıb öz qınımızdan, Qırdıq özümüzü düşmən yerinə.
Qeyrət məqamında uduzmuşuq biz- Elə ki, bilinib kəramətimiz, Səni döndəriblər yola, səkiyə.
Sənin çörəyini yeyənlər ki, var, Çox məqam gözləyib, çox göz qoyublar, Qızıl qanını da sorsunlar deyə.
XI
Qızıl qanını da sorsunlar deyə Sərhədlər keçiblər, dağlar aşıblar. Zoru keçməyəndə keçib hiyləyə, Söz verib, and içib “qardaşlaşıblar”.
Eləı ki hiylənin yırtılıb qını, Əvvəl qeyrətini veriblər bada. Dartıb bədənindən şah damarını, əmzik tək əmiblər onu sonra da.
Xəncər qayıdarmı sipər yoxdusa , Övlad ürəyində təpər yoxdusa….. Ay anam, nə xeyri deyilən sözün.
Mənim də öz gücüm çatır dilimə, Ay Vətən, günahkar özünsən demə. Bil, alnın açıqdır, bil, ağdır üzün.
XII
Bil, alnın açıqdır, bil, ağdır üzün. Səndə sınmaz olan duruşa əhsən . Ay elim, ay obam, fikir ver özün, Bu dərdə sənsən ki, tab gətirmisən.
Bir de hansı qartal uça bilərdi Bircə qandıyla zirvə tənində. De, hansı torpaqda çiçək gülərdi Sənin torpağın tək darda, çətində.
Paklıq ələnibdir səndəki oda, Bir gözün həmişə ağlayıbsa da Əsrlər içində gülüb bir gözün.
Baxıb keçmişinə balan kimi mən, Üz tutub deyirəm, inan, ürəkdən Bütövdür yerişin, bütövdür sözün.
XIII
Bütövdür yerişin, bütövdür sözün Belə bir gedişi ariflər anlar. Qaranlıq uçruma bürünsələr də, Büdrəməz heç zaman bütöv olanlar.
Mən də bir övladam yuxusu sərsəm, Taleh gəncliyimlə oynadı oyun. Adına zərrəcə ləkə gətirsəm, Qoy gəlsin burnumdan çörəyin, suyun.
Özümə qənimmiş mənim bu andım…. Ömür yollarında sərtlik qazandım…. Alnımı daşlara hey döyə-döyə. Iki yad ocağa bölünməz bir ev, Ay Vətən, qəlbimdə bütövsən, bütöv, Qəlbini bölsə də Araz ikiyə.
XIV
Qəlbini bölsə də Araz ikiyə, Nəğməni bir tonda çalan tarın var. Üz tutub o taya “Şəhriyar” deyə Səsinə səs verən Bəxtiyarın var.
Bir ağac kökündən söylə bir mənə Iki özgə ağac çıxa bilərmi?! Bir çay əsrlərlə biri-birinə Söykənən dağları yıxa bilərmi?!
Açdım əllərimi qucam mən səni Tikanlı məftillər qoymur birini, Biri də halsızdır başına dönüm.
Təki hürsün itin, yansın çırağın, Təki məndən olsun gələn sorağın, Olmasın, olmasın sənsiz bir günüm.
XV
Olmasın, olmasın sənsiz bir günüm, Demə uşaq kimi ağlar, kürəm mən. Eşit, Azərbaycan, başına dönüm Sənin şöhrətinlə öyünürəm mən
Qartal duruşun var, ulu adın var. Başından aşıbdır dövlətin, varın Dünyanın özünə çıraq olubdur. Sinəndə göz açan söz sərrafların.
Çoxunun gözləri əlində qalıb Çoxunu dərd alıb, fikir-qəm alıb Qızıl qanını da sorsunlar deyə
Bil, alnın açıqdır, bil, ağdır üzün. Bütövdür yerişin, bütövdür sözün Qəlbini bölsə də Araz ikiyə…
Azərbaycan ədəbiyyatında Şərq şeir janrları ilə yanaşı, bir neçə Avropa şeir şəkillərindən də istifadə olunmuşdur. Bu janrların ədəbiyyatımıza kütləvi şəkildə ilk gəlişinin tarixi əsasən XX əsrin əvvəllərindən başlanır. XX əsrin Azərbaycan şairlərindən M.Ə.Sabir, H.Cavid, A.Şaiq kimi söz ustalarının yaradıcılığında mülli şeir formaları ilə yanaşı epiqram, epitafi, parodiya, marş, sonet kimi alınma nəzm biçimlərindən ustalıqla istifadə olunmuşdur.
***
Epiqram-qısa,maraqlı və yadda qalan satirik şeir,həcvdir.
Var aləm ara şöhrəti İslambulun,
Həddən füzun dövləti İslambulun.
Başdan ayağa gözəllərin yığnağı,
Maskov ola bilməz …. islambulun. (S.Ə.Şirvani)
***
Epitafi-qəbir daşı üərində mərhumun əxlaqi xüsusiyyətlərini ehtiva edən bir və ya bir neçə yadda qalan şeir Azər Abdulla.
Akif Mirili üçün epitafi
Uzaqlardan, Mirilərdən gəlmişdi,
Bu dünyada yaxşılığı yaymağa.
Yüz elədi, min elədi, bəlkə çox,
Oğul gərək sonalayıb saymağa.
Azərbaycan oxucularına bu janrlarda yazılmış şeirlərin təqdimatı ən çox milli mətbuat və rus dili dərslikləri vasitəsilə daxil olmuşdur. Onu da deməliyik ki, bu janlara aid Şərq ədəbiyyatından gəlmə nümunələr də var. Azərbaycan ədəbiyyatında onet janrından söz düşəndə Abdulla Şaiqin yazdığı bir sonet yada düşür. Bu sonet “Məktəb məcmuəsi” dərgisinin yeganə nömrəsində (“Məktəb məcmuəsi” dərgisi,1925, N1, səhifə 3 – redaktoru milliyyətcə başqırd olan Şərif Manatovdur. Ş.Manatov -görkəmli partia işçisi, ADPİ-nun rektoru,Xalq Maarif Komissarlıının şöbə müdiri idi). Azərbaycan ədəbiyyatında H.Cavid, C.Cabbarlı, M.Müşfiq və digər şairlər yaxşı sonet yazmağa cəhd göstərmişlər. Sonet ən çox Avropa ölkələrində yayılmışdır. Həcmi 4 bənd olur, birinci və ikinci bəndlərinin hərəsində dörd misra olur. Şeirin sonrakı 2 bəndinin hərəsi 3 misra olur. Qafiyələnməsində müxtəliflik var. Yaranma məkanına və qafiyələnməsinə görə sonetin bir neçə növü var.
Fransız soneti
***
abba abba cdd dd
абба+абба+ввг+дгд
абаб+абаб+ввг+ддг.
абба+абба+ввг+ддг.
İtaliya soneti
***
abab abab sds dsd;
Şekspr soneti
***
abab sdsd efef gg
Dünyada sonet yazan çox olmuşdur: Halyada Yakopo, Padon Antonin, Vilyam Şekspir və başqaları. Abdulla Şaiqin “Centlmen bir xanəndəyə” sərlövhəli soneti fransız soneti növünə aiddir. Qafiyələnməsi abba abba add dda kimidir.
Nədir, nədir o gözəl səsdə titrəyən fəryad
Ki, hər təranəsi ruhumda bir fəğan oyatır?…
O hıçkırıklar , aman kimdən istəyir imdad
Ki, qəlbimin içini hər zaman qanatır..
***
Niçin, niçin dodağından uçan fəğanlardan
İçimdə dalğalanır pək acıqlı duyğu,kədər?..
Niçin, niçin o səni inlətən amanlardan
Önümdə canlanur bir yəğin səfil yüzlər?..
***
Niçin, niçin bu səfil fəğanlar “aman”lar həp anlat,
Zavallı xəlqimizin əksi dərd – ü matəmimi?..
O inlətən səni də ruhimi ya qan ğəmimi?..
***
Unut o keçmişi hayqırma bitsin əfğanlar,
Bir az da gurlasın artıq səsində üsyanlar,
Bir az da nəğmənə qüvvət, bir az da atəş qat!
Uzun müddət Abdulla Şaiqin bu sonetinin kimə həsr edildiyi bilinmirdi. Sonetin ilk dəfə çap olunduğu jurnalda da bu barədə heç nə göstərilməməmişdir. Sonrakı tədqiqattlardan centlmen müğənninin kim olduğu müəyyən edilmişdir. Sən demə, centlmen müğənni Avropanın vokal sənət beşiyində oxuyan Bülbül- Murtuza Məmmədov imiş. Bülbül 22 iyun 1897-ci ildə Şuşa yaxınlığında, hazırda Xankəndinin cənub ərazisi olan Xanbağı adlanan yerdə anadan olmuşdur. 1907-ci ildə Bülbül Şuşa mollaxanasında musiqi təhsili almağa başlamışdı. 1909-cu ildə Bülbül Gəncəyə köçür. Burada gənc xanəndənin şöhrəti başlayır. 1911-ci ildə onu Tiflisə, ictimai yığıncaqlar keçirilən yay binasında çıxışa dəvət edirlər.Burada o, məşhur gürcü müğənnisi ilə tanış olur. Səhnə fəaliyyətinə 1916-cı ildən başlamışdır.1920-ci ildən Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının (o zamanlar Birləşmiş Dövlət Teatrı opera truppası) solisti olmuşdur. Abdulla Şaiqin “Centlmen bir xanəndəyə” soneti bu vaxtlarda,təxminən 1924-cü ilin payızında yazılmışdır. Məzkur -haqqında danışılan sonetin yazılma tarixi üçün əhəmiyyətini nəzərə alıb, Bülbül haqqında məqsəddən xali olmadığı üçün bir bir neçə söz söyləməyi də vacib hesab edirik.Bu, onun musiqi dünyası və centlmenliyi haqqında oxucuya müəyyən məlumatları çatdıra bilər.
Bülbül fəaliyyətinin ilk illərində Üzeyir Hacıbəyovun “Leyli və Məcnun” (İbn Salam), “Əsli və Kərəm” (Kərəm), Z.Hacıbəyovun “Aşıq Qərib” (Qərib) operasında oynamışdır. Bübül 1927-ci ildə Bakı Konservatoriyasını bitirmişdir. Təhsilini davam etdirmək üçün dövlət xətti ilə İtaliyanın Milan şəhərinə getmişdir. 1931-ci ildə Milan Konservatoriyasını (Cüzeppe Anselmi, Delliponti və R. Qraninin sinfini) bitirib Azərbaycana geri dönmüş və Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasındadərs deməyə başlamışdır.
1932-ci ildə onun təşəbbüsü ilə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyası nəzdində Azərbaycan xalq musiqisini öyrənən Elmi-Tədqiqat Musiqi Kabineti yaradılmışdır. Elmi-Tədqiqat Musiqi Kabineti Azərbaycan musiqisinin toplanması, tədqiqi və işlənması ilə məşqul olmuşdu. Elmi-Tədqiqat Musiqi Kabinetinin bazasında Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İncəsənət və Memarlıq İnstitutu yaranmışdı. 1945-ci ildən etibarən Azərbaycan xalq musiqisinin tədqiqi ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının İncəsənət İnstitutu məşğul olmağa başlamışdır.
1937-ci ildə Moskvada Bülbülün təşəbbüsü ilə Ümumittifaq vokal konfransı keçirildi. Burada o, ölkənin bütün musiqi ictimaiyyətinin böyük marağına səbəb olmuş geniş məruzə ilə çıxış etmişdir.
Bülbül aşıq yaradıcılığına dair şifahi materialların — xalq nağılları, əfsanə, dastan, qəzəllərin, aşıq musiqi yaradıcılığının 250 çap vərəqi həcmındə toplanması üçün briqadaların təşkil edilməsinin təşkilatçısıdır. Bülbül 1938-1961-ci illərdə keçirilmiş aşıqlar qurultaylarının təşəbbüskarıdır. Həmçinin bu qurultaylarda məruzəçi və onların keçirilməsi layihələrinin müəllifidir.Bülbül Azərbaycanda not nəşriyyatının təşkilatçısıdır. Bülbül parlaq istedadların üzə çıxarılması üçün ilk musiqi olimpiadasının keçırılməsinin təşəbbüskarıdır.Bülbül 1940-cı ildə Moskvada çağırılmış Ümumittifaq vokal konfrasında maraqlı məruzə ilə çıxış etmiş və bir sıra mühüm məsələlər irəli sürmüşdür: “Vokal kafedrasında elmi tədqiqat və elmi-metodiki iş aparmağın zəruriliyi, milli müğənnilərin hazırlanması, bütün qardaş respublikalarda Ümumittifaq Teatr Cəmiyyəti şöbələrinin təşkili, SSRİ xalqları yaradıcılığının öyrənilməsi üzrə Mərkəzi İnstitutun yaradılması”.
1957-ci ildə keçirilən VI Ümumittifaq Moskva festivalında Şərq xalqlarının klassik oxuma müsabiqəsinin münsiflər heyətinə sədrlik etmişdir.
1961-ci ilin iyul ayında Şuşa şəhərində, keçmiş Şuşa real məktəbin zalında konsert verib. Bu konsert Bülbülün Şuşadakı axırıncı konserti idi.
26 sentyabr 1961-ci ildə Bakı şəhərində vəfat etmişdir. Məzarı Birinci Fəxri Xiyabandadır.
VAQİF DÜNYASI (Bu gün onun doğum günüdür! Ruhu şad olsun!) Vaqifin barmağından doğulan bir dünya var, Səmədin qələmindən doğulan dünya kimi. Yeddi qat, yeddi arğac mayası sirr dünya var, Səttarın fırçasından doğulan dünya kimi. * * * Vaqifin barmağından doğulan bir dünya var, Ana laylası kimi, nənə bayatısıtək. Onun barmaqlarında dilə gəlir arzular, Ata duası kimi, baba hayqırtısıtək. * * * Vaqifin barmağından doğulan bir dünya var, Ta qədimdən bu günə, ilmə-ilmə toxunur. Anamın hanasında olan sirli naxışlar, Vaqifin barmağında kəlmə-kəlmə oxunur. * * * Vaqifin barmağından doğulan bir dünya var; Azərbaycandır adı, – mənim yurdum bu diyar! 16.03.2022. Bakı-İçərişəhər.
Azərbaycan poeziyasında lirik ədəbi növün janrlarını bir neçə bölgüdə qruplaşdırmaq olar. Təbii ki, ilk sırada xalq aşıq şeiri janrları gələcək-bayatılı, qoşmalı, gəraylılı, təcnisli bir aləm… Sonra gəlir klassik lirikamızla bağlı janrlar-bunların bir çoxu bütün Şərq ədəbiyyatında müştərək işlənib- qəsidə, qəzəl, rübai, müxəmməs, mürəbbe, müsəddəs, tərkibənd, tərcibənd, məsnəvi və s.
Əsrlər boyunca bu iki janr poeziyamızın inkişafında çox mühüm rol oynayıblar. Əsl istedadlar hansı şeir şəklinə müraciət etsələr belə, orada uğur qazanıblar və beləliklə, şeirimizdə parlaq incilər xəzinəsi yaranıb. XX əsrdə isə heca şeirimiz ön plana keçib və hecalı şeir şəkillərinə intensiv halda müraciət olunub; beşlik, altılıq, yeddilik, səkkizlik, doqquzluq, onluq, onbirlik, onikilik, onüçlük, ondördlük, onbeşlik və onaltılıq. Nəhayət, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq şeirimizdə Avropa mənşəli yeni janrlar da peyda olub-himn, marş, sonet və s.
Soneti Azərbaycan poeziyasında yeni janr forması hesab edənlər əsla yanılmırlar. Tədqiqatçılar onun 800 yaşı olduğunu qeyd edirlər. Mən görkəmli teatr tənqidçisi, Avropa ədəbiyyatı bilicisi mərhum Cəfər Cəfərovun, filologiya elmləri doktoru, professor Seyfulla Əsədullayevin və gənc tədqiqatçı, filologiya elmləri namizədi Hüseyn Həşimlinin sonet janrı barədə bəzi fikirlərinə müraciət etmək istəyirəm. Cəfər Cəfərov dahi ingilis dramaturqu Vilyam Şekspirə həsr etdiyi məqaləsində yazır: “Sonet – lirik şeir janrlarından biridir, Orta çağlarda meydana çıxmış, öz klassik şəklini isə XIII əsrdə İtaliyada almışdır. Klassik sonet iki katrenə və iki tersetə, yəni iki dörd misralıq bəndə ayrılan 14 misralıq şeirdir. Misralar müəyyən qayda əsasında qafiyələnir, lakin klassik italyan soneti başqa ölkələrə yayıldıqda bəzi dəyişikliklərə uğramışdır. Bəndlərin quruluşu başqa şəkil almışdır. İngiltərədə, xüsusən Şekspir yaradıcılığında sonet 4+4+4+2 qaydası üzrə bəndlərə ayrılmışdır. Sonet janrı ilə əlaqədar bir də “Sonet əklili” məfhumu mövcuddur. Bu əklili bir-birilə bağlı olan 15 sonetdən təşkil edilir ki, axırıncı sonet əvvəlki 14 sonetin birincə misralarından düzəlir”
Seyfulla Əsədullayev yazır: “Sonetin ilk nümunəsini İtaliyada, “Siciliya məktəbi”nin nümayəndəsi, şairn Sakono da Lentini yaratmışdır (1220-ci illərdə). Hər bir həqiqi sonet kiçik bir dram əsəri sayılır. Sonetin bu qanunlarına cavab verməyən hər hansı bir on dörd misralıq şeir sonet yox, sadəcə on dörd misralıq şeir kimi də qalır. Həm bənd formaları (4 misra və 3 misra), həm də qafiyə müstəqilliyi ilə bir-birindən fərqlənən katrenləri və tersetləri vahid və bütöv bir poetik janr kimi birləşdirən, formalaşdıran amil, həm də əsas amil sonetin məzmunudur. Soneti poetik formaların şahmatı da adlandırırlar. Ən kiçik poetik həcmdə və lirik məkanda sonet özündə ən yüksək poetik enerji cəmləşdirir… Azərbaycan sovet poeziyasında ilk dəfə bu janra müraciət edən Mikayıl Müşfiq olmuşdur”.
Gənc tədqiqatçı Hüseyn Həşimlinin “Azərbaycan poeziyasında sonet və terset” monoqrafiyası (Bakı, “Elm”, 2003) mövzunu daha geniş əhatə edir və ən əsası budur ki, müəllif sonetin janr özəlliklərini və dünya ədəbiyyatında inkişaf yolunu izlədikdən sonra Azərbaycan poeziyasında sonetin təşəkkül mərhələsini, kamilləşmə və kütləviləşmə dövrünü də tədqiq edir. Onun fikrincə, Azərbaycan ədəbi mühitinə sonet bir janr kimi XX əsrin əvvəllərində vəsiqə almışdır. O, bizim poeziyada ilk sonet müəllifləri kimi Səid Səlmasinin, Hüseyn Cavidin, Əlipaşa Səburun, Əmin Abidin adlarını çəkir. 1920-1950-ci illərdə isə A.Şaiq, S.Vurğun, M.Müşfiq, A.Yıldırım,, Ə.Cəmil və Ə.Kürçaylının az sayda sonetləri olmuşdur. Azərbaycanda sonet janrı 1960-cı illərdən etibarən hərtərəfli yüksəliş yollarına qədəm qoymuş, bu illərdən başlayaraq janrın kamilləşmə və kütləviləşmə mərhələsi başlamışdır. Azərbaycan sonetinin ən məhsuldar yaradıcısı Adil Babayev olmuşdur. Daha sonra Abbasağa, Şəkər Aslan, Abbas Abdulla, Sabir Mustafa, Elşad Səfərli, Vaqif Hüseynov, Vəli Qaraxan, Əli Nasir, İltifat Saleh, Əhməd Haqsevər, Mirhaşım Talışlı, Balayar Sadiq və b. şairlər bu yolu davam etdirmişlər. Hətta Şəkər Aslan ilk sonet çələngini yaratmışdır.
Əziz oxucu! Əsas mətləbə keçməmişdən öncə sizə sonet janrı barədə oxuduqlarımızdan, bildiklərimizdən bəzi məlumatlar verdik, elə güman edirik, sizə də faydalı olar.
Son illərdə bu janra müraciət edən müəlliflərdən biri də Miryusif Mirnəsiroğludur.
Miryusif Mirnəsiroğlu əyalətdə yaşayır, amma onu qətiyyən “əyalət şairi” hesab eləmək olmaz. O, ədəbi nəşrlərdə, xüsusilə “Kredo” qəzetində öz yazıları ilə tez-tez çıxış edir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür,üstəlik Azərbaycan Jurnalistlər və Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının da üzvüdür. Məlumat verim ki, onun rus dilində də şeirlər kitabı çıxıb və indi, rusca kitab nəşr elətdirmək hər şairə müyəssər olmur. Kitablarının sayını bilmirəm. Bildiyim odur ki, Miryusif Mirnəsiroğlu təbi qaynar, ilhamı çağlar şairdir, bədii yaradıcılıq onun xobbisi yox, iliyinə, qanına işləyən, onu rahat buraxmayan yaşamaq yanğısıdır. “Yazıramsa, deməli, yaşayıram”.
Miryusif müəllimin sonetləri formaca Şekspir sonetləri tərzindədir. Yəni ingilis soneti. Amma bu sonetlərdə Azərbaycan mənəviyyatı, bir azərbaycanlının keçirdiyi hiss və duyğular əks olunmuşdur.
Müəllif mövzusuna görə sonetlərini üç bölgüdə yerləşdirib: Vətən sonetləri, Məhəbbət sonetləri, Fəlsəfi sonetlər. Bir də hər bir sonetin axırıncı iki misrasını ayrıda təqdim edib və bu da onun öz fikirlərini ümumiləşdirməsi üçün mənalı bir sonluq kimi nəzərə çarpır.
Vətənə həsr olunan sonetlər təkcə Azərbaycanın vəsfi ilə məhdudlaşmır. Bu sonetlərdə əsas obraz Azərbaycan olsa da, “Mən və Azərbaycan” xətti də diqqəti xüsusilə cəlb edir. Yəni şair bu yurdun, bu Vətənin bir övladı kimi xalqı, mənsub olduğu millətin qarşısında hesabat verir.
Yetmiş iki yaşlı bir əsgərəm mən,
Çəkirəm keşiyin Vətən mülkünün.
El məhəbbətindən, el sevincindən,
Şeiriyyət şərbətin içirəm hər gün.
Qələmim süngüylə əvəzlənibdir,
Hər kəlməm gülləyə dönübdür indi.
Əzəldən bu Vətən əzizlənibdir,
Qorxu hissi bizdən büsbütün gendi.
Şeirlərim ilə hörmüşəm qala,
Əsrlər keçsə də, dağılan deyil.
Bürcləri Günəşə çatır az qala,
Bu qala heç zaman alınan deyil.
Tikdiyim bu qala-Azərbaycanım,
O mənim şərəfim, şöhrətim, şanım.
Diqqət yetirsəniz, görəcəksiniz ki, bu sonetdə bircə artıq misra belə yoxdur, bütün misralar, sonra katenlər bir-birilə zəncir kimi bağlıdırlar və bu mənada Miryusifin hər bir soneti balaca bir binanı xatırladır. Həm də üç katrendən sonra tamamlayıcı funksiyasını yerinə yetirən sonuncu iki misra isə həmin özülü çox möhkəm qoruyan iki sütun kimi diqqəti cəlb edir. Axırıncı, tamamlayıcı misralardan nümunə gətirmək istəyirəm:
Sən mənim qüdrətim,
namusum, canım,
Məhəbbət mənbəyim-
Azərbaycanım.
***
Müqəddəs Quranda belə ayə var:
-Vətəni sevməyən imansız olar!
***
Çürüyüb torpağa dönsə də tənim,
Vətən məhəbbətim azalmaz mənim.
***
Sənsiz çiçək kimi sollam, ey Vətən,
Öləndə torpağın ollam, ey Vətən.
İkinci mövzu məhəbbətin tərənnümüdür. Deyim ki, insan bütün ömrü boyu sevir. Bu sevgi gənclik hisslərindənmi gəlir, unuda bilmədiyin bir eşqin xatirələrimi səni yandırır, ya bəlkə yenidən vurulmusan? Bu suallara heç bir cavab vermək istəmirəm, çünki bu cavabları Miryusifin sonetlərində tapa bilərsiniz. Onun sonetlərində tərənnüm olunan məhəbbət safdır, təmizdir, heç bir təmanna, şəxsi istəklə bağlı deyil.
Dünya ədəbiyyatında eşqin ən böyük dastanını Füzuli öz “Divan”ında və “Leyli və Məcnun” poemasında qələmə alıb. “Yarəb, bəlayi eşq ilə qıl aşina məni, Bir dəm bəlayi eşqdən etmə cüda məni”-deyən Füzuli üçün eşq nəyi isə almaq, nəyəsə nail olmaq deyildi, nəyisə vermək, fəda olmaq, min dəfə ölüb-dirilmək idi. Füzuli deyirdi: “İldə bir qurban kəsərlər xəlqi-alam iyd üçün, Dəmbədəm, saatbəsaat mən sənin qurbanınam”. Bizim ən gözəl sevgi şeirlərimizdə Füzulidən, onun sevgi dəryasından bir zərrə vardır. O cümlədən, Miryusif Mirnəsiroğlunun sonetlərində də. ..
Sevgimin nə həddi, nə hüdudu var,
Yenə də sevirəm əvvəlki kimi.
Sevgimlə tapmışam əzəmət, vüqar,
Mənə eşqim olmuş könül həmdəmi.
Ömrün sonunadək sevəcəm belə,
Bu müdrik çağımda dolsam da yaşa.
Eşqim, məhəbbətim düşsə də dilə,
Həyatı sevgiylə vuracam başa.
Ay keçir, il keçir, fəsil dəyişir,
Yer üzü sevənlə boşalır, dolur.
İnsan təzələşir, nəsil dəyişir,
Təzə sevdalara düşənlər olur.
Nə qədər həyat var-məhəbbət vardır,
Sevgi xariqələr yaradacıqdır.
Amma təbii ki, Miryusifin təsvir etdiyi sevgi dünyası XXI əsrin -bu günümüzün sevənlərinin dünyasıdır. O ali hiss, o ilahi duyğu qətiyyən öz saflığını itirməyib, amma zaman dəyişib, görürsən ki, sevgiyə də qəlbinin yox, cibinin, imarətinin gözüylə baxanlar olur və Miryusifin məhəbbət sonetlərindəki o saflığın fonunda nə qədər prozaik görünürlər.
Sonet janrı əzəldən öz fəlsəfi məzmunu ilə də diqqəti cəlb edibdir və ən bariz nümunə kimi burada Şekspir sonetlərini xatırlamaq kifayətdir. Fəlsəfi sonet deyəndə, hər hansı bir sonetdə nəsə bir fəlsəfi fikir söyləmək, fəlsəfə elminin müddəalarını mənzum şəkildə təqdim eləmək nəzərdə tutulmur. Ən böyük fəlsəfi fikirlər çox zaman elə poeziyadan gəlir.Həyatın olum-ölüm, xeyir-şər, varlıq-yoxluq, məhəbbət-nifrət, müharibə-sülh qarşıdırmaları elə həyat fəlsəfəsi deyilmi? Miryusifin fəlsəfi sonetlərində də yaşadığımız bu dünyanın əksliklərini, ziddiyyət və təzadlarını görürük.Bu sonetlərdə İNSAN baş qəhrəmandır. Həyatı duyan, onun gözəlliklərindən zövq alan, yaradan bir insan. Bu insan pisliklərə, acılıqlara, şərə qarşı dözümsüzdür. Bu insanın qəlbi işıqla, nurla doludur.
İnsan var ölümüylə
ölümsüzlük qazanır,
Əbədi heykəl qurur hər
qəlbdə, hər ürəkdə.
Adam var daş parçası,
nə düşünür, nə yanır,
Belələri “diriykən ölülər”
deyilməkdə.
İnsan tanıyıram mən qonşu
su düşsə dara,
Rahatlıq tapa bilməz,
gələ bilməz yuxusu.
Adam tanıyıram ki, min yol
düşsə də tora,
Yenə haqqa yox deyər,
Allahdan yox qorxusu.
İnsan görmüşəm hər an
çəkir elin dərdini,
Səssiz şamtək yansa da,
bir dəfə uf söyləməz.
Adam görmüşəm daim
qoruyub öz fərdini,
Əlində çarə varkən
dərdə dərman eyləməz.
İnsan, adam…bu
fərqi görürük hər birimiz,
Gəlin, insanlıq üçün
yaşayaq, ömr edək biz.
…Mən sonda oxuculara üz tutub deyirəm. Miryusif Mirnəsiroğlunun 222 sonetini oxuyun, bunlar müasir poeziyamızda sonetə olan münasibətin yeni təzahürüdür. Bunlar həyatı yeni bədii boyalarla əks etdirən bir şairin axtarışlarıdır.
