Bu gün biz beynəlxalq söz kimi işlənən “kultura” sözünü “mədəniyyət” sözü kimi başa düşürük və onun işlənməsini sinonim kimi qəbul edirirk.Demək olar ki, kultura sözü ilə mədəniyyət sözü danışıqda yarıbayarı işlənir. Həqiqətənmi “kultura” sözü dilimizə ərəb dilindən keçmiş “mədəniyyət” sözüdürmü? Bütün dünya dillərində Ulu dilə aid az saylı sözlərdən biri də “kult” sözüdür.Bu söz başlanğıcını tanrıçılıqdan almışdır.Dilçilik tarixinə nəzər salsaq görərik ki, ən ulu dilə aid ilkin söz “ka”dır.(Prof.Qəzənfər Kazımov)O, bütün tanrıçılıqda “tanrı” mənasında işlənmişdir.Qədim Oğuzlarda “qor, qut”,qərb mənşəli dillərdə “kor, kr, kur, kir, qot, qod.”, Qədim Misirdə “gi – qibti” və s. Əslində latın dilində “cult” sözü “cur, cor” sözündəndir.Yəni Tanrı sözündəndir.Sözdə mümkün r-l samitinin fonetik dəyişikliyi baş vermişdir.Cur- cul. Ən qədim insanlar tanrının təsviri kimi qəbul olunan inanclara, tanrının məkanı hesab etdikləri uca dağlara,ağac kultlarına və s.səcdə edərək inam gətirmiş və onların qarşısında dini ayinlər, bayram təntənələri, məhsul bayramları, təbiət bayramları və s. toplu şəkildə yığıncaqlar keçirmişlər.Qədim Oğuzların Novruz bayramı da bizim qədim mədəniyyətimiz hesab edilir.Eyni zamanda digər xalqların mədəniyyətinə xas milli bayramlar, rəngarəng adət-ənənələr mövcuddur. “Kult” sözü bütün dillərdə bir neçə mənada işlənilir.Kənd təsərrüfatında torpağa qulluq (kultivatsiya), bədənə qulluq (bədən tərbiyəsi-fizkultura), geyim və bəzək əşyalarının istifadəsi, qədim mədəni irsin nümayiş etdirilməsi və s. bu kimi tədbirlər bütövlükdə mədəniyyət-kültür hesab olunur. Latın dilində olan “CULTURA” sözünü izah edək. Maraqlı burasıdır ki, “kultura” sözü günümüzə haradan gəlmişdir?Əvvəldə qeyd edildiyi kimi qədim insanlar tanrı inancları, tanrı məkanları hesab etdikləri, tanrının təsvir olunduğu bütlər və s. qarşısında dini ayinlər və dualar edib ona səcdə edirdilər. Sözün 1-ci hecası latın dilində olan “cult” sözü “cur” sözündən olub, ulu dildə “tanrı” deməkdir. 2-ci heca “ur”, bu günkü “or” sözünün əski formasıdır.”Hor” –“adam” sözündən şəkilçi halına düşən “or” sözü peşə sahibliyini bildirir. Sözün 3-cü hecası “Ra” günəş tanrısının adındandır.Cultura sözündə “r” samitinin biri eliziyaya uğrayaraq düşmüşdür. “CULTURA – KULTURA” sözü bütıvlükdə “Günəş tanrısına ibadət edənlər” mənasına gəlirSovet dövründə işlənən (Stalin haqqında), bu gün Şimali Koreyada mövcud olan “şəxsiyyətə pərəstiş” sözü də bu mənadan yaranmadır. Qədim türk dillərində olan “qulluq etmək, qul işi” sözləri də ulu dildən gəlmədir.Rus dilində də “раб, работа” (Ra tanrısının adından), ingilis dilində “work, worker” sözləri Fironun tanrı titulundan gəlmədir.”For” sözünün latın variantıdır. Dilimizdə işlənən “abid” sözü də qərb mənşəlidir.İngilis dilində “abbey” sözü “monastr, kilsə” mənasını bildirir Orada ibadət edənlər isə “abbat” – “rahib” adlanırlar.”Ra” sözünün özü “tanrı” mənasındadır.Abidlər təkyəçilər (zahidlər) kimi də başa düşülür.Onlar monastr həyatı keçirirlər.Yəni tərkidünyaçılıq edirlər.Ola bilsin ki, ingilis dilində “Abbat” sözü “abandon” – “tərk etmək, qapılmaq,əl çəkmək, uymaq,” sözündən alınmadır.Dilimizdəki ”təkyə, təkyədə oturan, təkyədə sakin olan (təkyənişin)” sözlərinin mənasına gəlir. P.S. Dilimizdə olan sözlər çox vaxt şablon kimi işlənir.Lakin hər bir sözün nüvəsində sözün mənası vardır.İstər öz sözümüz olsun, istərsə də digər dillərdən keçən sözlər.Dilçilik elmi sözdən başlayırsa, sözün mənşəyi həmin dildə öyrənməlidir və bu mümkündür.Bu səbəbdən də dilçi alim 5-6 dilə bələd olmalı, sözləri sözduyumu, paralelliklə, müqayisəli şəkildə axtarıb, onun yuvasını tapmalıdır. Dilçilik elmində reformaya böyük ehtiyac duyulur.Qədim sözlərin fonetik qaydada öyrənilməsi praktikası nəzəri cəhətdən elmi surətdə işlənib hazırlanmamışdır. Bu gün bütün elmlər kimi, dilçilik elmi də müasir tələblərə cavab verməlidir.
BAKININ FƏVVARƏLƏR MEYDANININ “PARAPET” ADI HANSI MƏNADANDIR? (Əsl bakılılar bu bağa “Parapet bağı” deyirlər.)
Bu gün Bakı şəhərində öz gözəlliyi ilə insanı məftun edən Fəvvarələr Meydanı şəhərin köhnə meydanlarından biridir.Onun görünüşü şəhərimizin və xarici turistlərin nəzərini cəlb edir və bura bir turistik məkana çevrilmişdir. Parkı gəzərkən ətrafımda gəzişən bir uşaq anasından xəbər aldı ki, “ana bura niyə Parapet bağı deyirlər?”Anası uşağa cavab verə bilmədi və “biz belə eşitmişik” cavabını verdi. Bu gün mövcud olan istər toponimik, istərsə də tarixi adların öyrənilməsi dilçilik elmindən keçir.Həm toponimik adlar, həm də tarixi adlar insan təfəkkürü ilə yaranmışdır.Söz yaradıcılığının sütunu insanın təfəkkürüdür.Nominativlişmiş sözlər insan zəkasının məhsuludur.Əgər söz varsa orada dilçilik faktoru mütləqdir. Bakının Fəvvarələr Meydanının tarixi “Parapet” adının öyrənilməsi dilçilik baxımından çox vacibdir.Bu adın bu günə qədər öyrənilməməsi bəzi jarqon mənşəli mənaların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.Məhz bu məndə təəssüf hissi oyadır.Uşağın verdiyi suala nəinki tək onun anası, heç dilçiliklə məşğul olanlar da cavablandıra bilməmişlər.Bu nə vaxta qədər davam edəcəkdir? Keçək “Parapet” adının semantik etimologiyasına.(Onsuz da bu suala cavab verən olmayacaq.) Tarixi məlumatları təkrar etmək məqsədim yoxdur.Ancaq tarixi məqamlar dilçilik aspektinə böyük cığırlar açır.Tarixi məlumatın birində deyilir ki, “1920-ci ildə Sovet dönəmində bağın “Günəşli meydan” adı “Marks bağı” adlandırıldı, bağ yaşıllaşdırıldı və orada daha parad keçirilmədi.Paradlar əvəzinə sovet tədbirləri və teatrların açıq havada tamaşaları, siyasi çıxışlar keçirilirdi. Bu tarixi mətndə “parad” sözü nəzərimi cəlb etdi və adın öyrənilməsinə düzgün istiqamət oldu. “Parapet” sözünün 1-ci hecası latın mənşəli dillərdə olan “parade” sözü dilimizdə “rəsmi keçid, nümayiş” kimi mənalanır. Sözün 2-ci hecası “pet” sözü latın mənşəli dillərdə “pedestrian, a pied, a piedi, in pede” və s. kimi “piyada” mənasını bildirir. Həqiqətən də bu meydanın həm nümayiş məqsədli və eyni zamanda şəhərin digər küçələrinə keçid kimi funksiyası olmuşdur. “Parapet” meydanının adı geniş mənada “nümayiş və keçid” meydanı mənasını daşımışdır. “Parade” sözü latın mənşəli söz olsa da, Oxford lüğəti bu adı heç bir izahlı lüğətində aça bilməmişdir.Bunun səbəbi dünya dilçilərinin (lüğətçilərin) Fironizm dilçiliyindən xəbərlərinin olmamasıdır.Təəssüf ki, bu mənzərə bu günə aiddir. “Parade” sözü fironizmin leksikasıdır.Latın dilindəki, “pare” sözü qibti dilindəki “fərr” sözündəndir.Dilimizdəki ərəb mənşəli “feil” sözü də “hərəkət” mənasını bildirir.”Hərəkət” sözü də qibti mənşəli olub, “Hor” tanrısının adından yaranmadır. Sözün tarixi semantikası Fironla bağlıdır.Firon Musanın adamlarını “Günəş Tanrısına” biət etmədikləri üçün onları Misirdən qovmuşdur.Lakin Musanın adamları Fironun qisasını duyaraq onlar yol boyu piyada qaçmışlar.”Parade” sözü Fironun dövründən latın dilinə Fironun adının “far” şəklindən “par” şəklini almış yüzlərlə adlarından biridir. Bu gün moda sərgilərinin nümayiş etdilməsinə ingilis dilində “fair” deyilir.Bu sərgidə geyimləri yeriyərək nümayiş etdirirlər.(Görəsən dünyanın ən varlı milyarder modelyerləri bu sözün mənasını bilirlər?) Ingilis dilində “fare” sözü “gediş haqqı”; arxaik mənada “səyahət etmək” kimi mənalanır.(Ingilislər bunu haradan bilərlər?) Hətta ingilis dilində olan “following” -“ardınca getmək” sözü də buradandır.(Sözdə r-l samit əvəzlənməsidir.)
“Qaçmaq” sözü istər latın mənşəli olsun, istər Qədim Oğuz mənşəli dillərdə eyni paralellikdədir.Yəni latın mənşəli dillərdə “pair”-“qoşa” sözü və oğuz dillərində “qoşa” cüt mənasında “ayaq” mənasını bildirir. Maraqlıdır, dilimizdə olan “piyada” sözü yəqin ki, yunan-roma dövründən dilimizə keçmədir.Rus dilindəki “пешком” sözü də buradandır. Ərəb dilindəki “fərari” – “qaçqın düşmək” sözü də fironizmlə bağlıdır. Araşdırmadan aydın olur ki, “parad” sözü həm semantik, həm də tarixi mənada fironizmdən gəlir.Onun tarixi terminologiyası Fironun keçirdiyi müxtəlif tədbirlərin nümayişlərindən formalaşmışdır.Rus dilindəki “парадный” sözü də “keçid” mənasındadır.”Keçmək” sözü də dilimizə “qoşa” sözündən törəmədir.Sözün ən ilkin mənası “qoç” inamından yaranmadır.Yəni “qoç” inancımızın “qoşa buynuzlu” olmasından yaranmadır.Yəni ayağın qoşa olması(iki).Əslində bizlərə verilən “köçəri” adı bizim inancımızın adı olan “qoç+lar” terminin təhrif olunmuş nominatividir. Tarixdəki “ağ qoyunlular” və “qaraqoyunlular” soyları da “qoç” heyvanının adı ilə tayfanın inanc adı ilə adlanmasındandır. Latın mənşəli dillərdə “keçmək” sözü də türk dillərinin paralelliyindədir.”Cross” sözü bu gün də idman yarışlarının bir növü kimi adlanır.”Cross” sözünün özü Latın dilindəki “cornu”-“buynuz” sözündəndir.Yəni dilçilərin aça bilmədiyi C+C –dir.Ayağın qoşa(iki) mənasındandır.Türklərin “koşmak” sözü daha əski türk formasını özündə saxlamışdır. Nəticə olaraq “PARAPET” sözünün əsl mənası dilimizdə olan onun jarqonik mənadan təmizlənmiş “Nümayiş keçidi, rəsmi keçid” mənası daşıması dilçiliyin tarixi və müqayisəli təhlili əsasında ən doğru yekunudur. P.S.Hərdən fikirləşirəm “yazım, yazmayım?”Mənə elə gəlir ki, “yazmaq” yaxşıdır.”Oxumaq” olsa daha da yaxşıdır.
QƏDİM SÖZLƏRİMİZİN (PROTOTÜRK) ETİMOLOJİ İZAHLARI. (“DAŞ” SÖZÜNÜN DERİVATİVLƏRİ) (Məqaləni şəxsən tanımasam da dilçi alim Firudin Ağasıoğluna (Cəlilov) ithaf edirəm).
Hər bir insan özünüdərk yəni kamilləşən vaxt daxilində, ətrafında baş verən hadisələri öyrənməyə çalışır.Maraq etdiyi hər bir şeyi öyrənmək üçün suallar verir.Müəyyən yaşa çatdıqdan sonra başqasından yox, özü özündən soruşur.Bu sualların biri də “dilimizdə olan sözlər necə yaranmışdır sualıdır”.Bu sual onu ömrü boyu izləyir. Əslində bu sual dilçilik elmininin özündə də eyni mahiyyəti daşıyır.Hətta spesifik dilçilər tərəfindən aparılan akademik araşdırmalar da bu sahəni dərindən öyrənə bilməmişdir. Görəsən dilçilik elmində (tək bizdə deyil, bütün dünya dillərində) bu boşluğu yaradan səbəb nədir? Dilçilik nəzəriyyəsi ilə məşğul olan alimlər protodillərin (qədim) etimologiyasının öyrənilməsinin əsas şərtləri: qədim yazılı mənbələri, folkloru, mifologiyanı əsas götürürlər.Sözlərin rekostruksiyasında səs əvəzlənməsi, səs keçidi, səs düşümü, səs əlavələri və s.məsələlərin böyük rol oynadığını göstərirlər.Lakin sözlərin praforması (ilkin) bərpa olunsa belə, onun mənşəyini, mənanı daşıma səbəbi (semantikası) öyrənmək problem olaraq qalmaqdadır. F.Ağasıoğlunun (Cəlilovun) dediyi kimi bir sözü tapmaq üçün min cür müqayisəli təhlil aparmaq gərək olur. Mən bəlkə də dilçilik elmini cəbr (əziyyət) elmi ilə eyni paralellikdə görürəm.Sözün kökünü tapmaq riyazi kökü tapmaq qədər əziyyətlidir. Əski sözləri tapmaq üçün, gərək ən qədim insanın düşüncə tərzini öyrənib, həmin dərin qata düşməyi bacarmalısan.Onların bizə miras qoyduqları sözlərin necə yarandığını duyasan.Dilçilikdə, əsasən də qədim sözlərin öyrənilməsində sözduyumu əsas şərtlərdəndir. Görəsən insanın yaranışı haqqında verilən rəqəmlərin hansı dəqiqdir?.Bəzən milyard, milyon, bəzən də minilliklər…Ən inandırıcı olmayan isə müasir dilçilərin insan nitqinə 5-10 min il yaş vermələridir.Bir tanınmış dilçi deyibsə belə məgər bunu mənbə saymaq olarmı? Dilçi alimlərin qənaətinə görə ilkin sözlər yamsılama (təqlid, imitasiya) yolu ilə yaranmışdır.Məs: dilimizdə qu quşuna çıxardığı “qu” səsinə görə, ruslar “kukuşka”, latınlar “cuculus” və s. kimi adlanmalar yaranmışdır. Bu tədqiqata dair bir neçəsini öz araşdırdıqlarımdan deyim.”Qarğa” sözü çıxardığı “qar” səsinə; “qurbağa”nın çıxardığı “qur” sözünə və s.Hətta təzə dil açan körpələrin ifadə etdikləri:mu(su), pəpə, məmə, dədə, nənə, bibi, qaqa və s. sözlərdə yamsılama prosesində yaranmışdır. Hətta ən ilkin Amon Tanrısı da onun inancı olan inəyin çıxardığı “mo” səsindən yaranmışdır.Qədim Türklərin Qor Tanrısının adı da yeni doğulan uşağın çıxardığı “qa-ğıltlsından” yaranan nominativdir.Onlar insanın Tanrı tərəfindən yaranmasını dərk edirdilər.Və körpənin çıxardığı “qa” səsini tanrının adı kimi inanıb, qəbul etmişlər. Həqiqətən nə qədər çətin olsa da, Tanrıçılığı qəlbən sevərkən o dərin qat insan üçün açılır və həmin aləm vizual şəkildə təsəvvürə (bəlkə də təsəvvüfə) gəlir.Düşünürəm ki, sufilər də bunu arzulamışlar. Ancaq yolunu tapa bilməmişlər. Tanrını dərk etmək üçün ən qədim insanın düşüncəsini dərk etmək gərəkdir.İnsan Tanrını necə dərk etmişdir? Ta qədimdə onlar təbiətin dörd ünsürünün (su, yel, od, torpaq) onlara gətirdikləri fəlakətlərə görə onlara tapınmış, lakin faydasız olduğunu dərk edən ağıllı insanlar (homo sapiens ) onlardan güclü fövqəlbəşər qüvvəni-Tanrını tapmışlar( yəni- tapanak, tapınmaq). İnsanlar tayfa, qəbilə şəklində yaşayarkən onlar insanda səs aparatının olduğunu dərk edərək, onun vasitəsi ilə çıxardıqları siqnal mahiyyətli səslərdən başqa, bu səslərdən danışıq siqnalları da yaratmağı düşünmüşlər.Ən qədim insanlar tanrılarının adından Tanriya məxsus sözlər yaratmışlar.Məs: Tanrı sözündən məntiqə uyğun tan, tən(təndir), dan(Günəş Tanrısının doğan vaxtı) və s;Qor Tanrısının adı ilə qor(od), qut; Gün Tanrısının adından gün,ün, ön, hun, xan və s.Daha çox tanrı adları və ona məxsus adlanmalar mövcuddur. Qədim insanlar üçün Tanrı adları sanki əlifba səslərinin başlanğıcı olmuşdur.Tayfalar birləşdikcə onların da tanrı adlarından yeni səslər səs əlifbasının həcmini genişləndirirdi.Artıq bu səslərTanrı xüsusiyyətlərinə xidmətdən çıxıb, onları əhatə edən coğrafi mühiti, maddi əşyaları, məişət əşyalarını adlandırmaq üçün nitqin əsas bazasına çevrilmişdir.İnsanlar tək və yaxud toplu şəkildə adlanmalar (nominasiya) tətbiq etməyə başlaylrdılar.(Dədə Qorquddakı kimi.) Yüzlərlə dilçilərimiz Azərbaycanın coğrafiyasında yerləşən Kür və Araz çaylarının adlarını öyrənmək üçün saysız-hesabsız variantlar vermişlər.Lakin onlar sözün rekonstruksiyasını tapsalar da, onun yaranma etimologiyasını tapa bilməmişdilər.Nə üçün bu çaya bu ad verilmiş, niyə başqa ad yox.Kür çayının adının digər çay adlarına Oka və s. oxşadıb tapsalar da etimologiyanın haradan doğulduğunu müəyyən etmək onlarda problem olaraq qalmışdır. Ən Qədim Türklər (Bəzən “qədim” sözünə öz alimlərimiz də etinasız yanaşıb, onun mahiyyətini nümayiş etdirə bilmirlər.Yer üzərində yüzlərlə xalqlardan yalnız bir neçəsi bu adı daşıyır:Qədim Misirlilər, Qədim Romalılar və Qədim Oğuzlar vəssalam.) inanırdılar ki, mövcud olan hər bir şeyi Tanrı yaratmışdır.(Bu günki kimi.) Məhz Kür çayının adını onlar Ulu Tanrı Qa-nın adından Ulu dillə Kür, (Görkəml diçi alim Qəzənfər Kazımovun “Ulu dil tədqiqatı” əsasında) Araz çayınının adını isə “Ra” Günəş Tanrısının adından yaratmışlar. Bu günki müasir insanın düşüncəsindən fərqli dil fəlsəfəsi, məntiqi, təxəyyülü, mülahizəsi, psixologiyası və s. əsasında. Dilimizdə miras sözləri “söz muzeyinə” bənzətmək doğru olardı.Onlar türkün genezinin prototipləridir.Həqiqətən də bunlar hamısı hermitajdır (ermitage). Qədim sözlərimizə fikir verək.“Un” sözü.Qədim insanın təsəvvürünə görə un ruzisini yalnız tanrı yarada bilərdi.Gün Tanrısının verdiyi “un” ruzisi.Başqa dillərdə eyni paralellikdir. İngilis dilində: “flour” sözü iki tanrı adından Firondan keçmə “fr-fl” və ur(kor), fars dilində “ard” – “ar”-“har”; monqol dilində “quril”-“qor” tanrısı, Rus dilində “muka” iki tarının adından “mo” və “ka”; yunanca “alevri” yenə də iki tanrı adından “al-hor-“h” səsdüşümü və r-l əvəzlənməsi, “vri” Firondan “fir-vir” və s. Kim Fironizmə 5000 min il yaş verirsə onlar çox yanılırlar.Əgər bütün dünya dillərinə Fironizmdən keçən sözlərin izahlı sözlüyünü yaratsan 10 cildə sığmaz.Bu hələ mənim 6-7 dilə bələd olduğum statistikadandır.Fironizmi bilməyən dilçi heç bir vaxt öz dili daxil, heç bir dilin teolinqvistikasını, psixolinqvistikasını, semantikası və s. dəyərincə tədqiq edə bilməz.Dillərdə ”Firon” sözü 100 şəkil almışdır…Marr onu axtarmağın izinə düşmüş, lakin tanrıçılığı bilmədiyi üçün bütün cəhdləri bu gün də əsassız kimi sayılır. Özüm özümə təəssüf edirəm… Keçək məqalənin əsas mövzusuna. Dilimizdə olan “daş” türklərdə olan “taş” sözünə.Mən əgər bu məqalənin girişini bu qədər izahlı yazmasaydım, oxucu üçün bu fikirlər qaranlıq qala bilərdi. Əvvəldə deyildiyi kimi Tanrı adı ilə yaranan hecalar artıq tanrıçılıqdan çıxıb, əhatədə olan nəsnələrin adlanmasına xidmət etmişdir.”Tan”- “Günəş Tanrısı”nın adndakı “da” və türklərə məxsus karlaşmış fonemlə “ta” yeni sözlərin yaranmasında köməkçi rolunu oynamışdır. Qədim Türklər inanırdılar ki “daş”ı da tanrı yaratmışdır.Hətta türklərin “dağ” sözü də Tan Tanrının adındandır.Çünkü onlar Tanrını uca hesab edərək, dağları müqəddəsləşdirmişlər.”Dağ” sözü “da” hazır hecadan adını almışdır.Yerdə olan daş da dağın daşından olduğundan, yeni söz olan “da+ş” sözünü də bu mənbədən yaratmışlar.Onlar daşdan düzəldilmiş yaşadıqları primitiv evə də “dam” adını qoymuşlar.Evin içərisinin yerinə də “daş” sözündən yaranan, yəni daşın yedə olmasına nəzərən “döşəmə” adını vermişlər.Altlarının soyuq çəkməmələri üçün düzəltdirdikləri nəsnəyə də “döşək” (daşın üstünə qoyulan) adını vermişlər.Fars lüğətində “döşək” sözü eyni məna daşısa da, oğuzlardan keçmədir. ”Diş” sözü də həmin semantikadandır.Daş kimi bərk. ”Dış, tış” sözləri də “çöl” yəni “daşlıq” mənasından yaranmadır.Türklərdə işlənən”taşra- uzaq əyalət” sözü də evdən uzaq, daşınılan yer kimi mənalanır. Qədim Oğuzlarda “çul” daş deməkdir.Ola bilsin ki, “Dəşti” muğamının “çölçülərə-köçərilərə) aid olduğundan bu nominasiya formalaşmışdır.Bu adlanma yəqin ki, oğuzların “Dış Oğuz” qoluna mənsbluğu bildirən semantikadandır.”Köçəri” sözünün özü də “daşınan-daş” yəni “Dış oğuz” la eyni semantik paralellikdədir. Farslarda da “dəşti” sözü “çöl” mənası verir(Türk dilindən alınmadır) “Daşımaq-taşımaq” sözü də çox maraqlıdır.Bəzən deyirlər ki, “Elə bil daş daşımışam”.”Daşımaq, daşınmaq, daşlanmaq” sözlərinin içərisində bir psixolinqvistik anlam var.Yəni “daş kimi ağır yükü daşımaq” semantikasındandır. “Düşmək” sözü.Bir şeyin yerə düşməsi.Yəni daşın üstünə düşməsi.Psixolinqvistikadır. “Düşünmək” sözü.Çox vaxt fikri bildirmək üçün ona “düşünüb-daşınmaq” da deyirik.Semantik cəhətdən “daş kimi ağır olan bir fikri” bildirir. ”Deşmək” sözü. Diş ilə deşilən mənasından yaranmadır.(dişdəkləmək-İbtidai insan düşüncəsi.) Türklərin “Dosdoğru” sözü – “tamamilə düz” yəni “daş kimi bərk”. Türk dilində olan “döşekli” sözü möhkəm, sabit mənasını bildirir. “Düşkü, düşkünlük” sözləri bizim ifadəmizdə “qəlbin qırılması” kimi başa düşülür.Yəni “düşkün” sözü “yerdəki daşa düşüb sınma” kimi psixolinqvistikdir.Axşam düştü, gözdən düşmək və s. Ən maraqlısı çox vaxt lağ etdiyimiz adama dediyimiz “düşük” sözü.Türklər bu sözü “enmiş” mənasında işlədir.Biz isə rəngli formada yəni aşağılamaq mənasında işlədirik. Dilimizdə işlənən “daşmaq” sözü “daş” sözünün omonimi olsa da, “daşmaq” sözü “aşmaq” sözündə “d” səsinin protezasıdır.Sadəcə olaraq “aşmaq-daşmaq” sözündən özünə yeni status qazanmışdır.”Daş” sözü ilə əlaqəsi yoxdur. O ki qaldı “döş” sözünə, bu bir qədər fars dili ilə müştərəkdir.Əslində döş sözü fars dilində “büst” kimi mənalanır.Bu bizim şeirriyatımızda da gözəlləmələrdə də çox işlənmişdir.Fars dilində “duşəndə, duşidən” sağıcı, sağmaq kimi mənalanır.Buna baxmayaraq “döş” sözünün ifadələrdə “döşü bərk” kimi işlənməsi insan əzasından olan döşün daş kimi bərk anlamına gəlməsi semantikanı türk dilinə yaxınlaşdırır.”Döş” sözünün sinonimləri olan “sinə, büst, qəlb” kimi sözlər də dilə gəlmə sözlərdir.”Dişləmək” sözü də uşağın döşdən süd əmməsi zamanı da işlənir.”Döş” sözü dilimizə məxsus neologizmlər də yaratmışdır.”Döşlük”, “dağın döşü”, “döşdü adam” və s. “Düşmən” sözü dilimizə fars dilindən keşmə olduğu üçün “daş” sözü ilə əlaqəsi yoxdur.Bəzi mənbələrdə “dış adam” yəni “yadelli” kimi də mənalandırılır. P.S.Məqaləni yazıb qurtaranda hörmətli alimimiz Firudin Ağsıoğlunun (Cəlilov) fikrini xatırladım.Bu yolun çətinliyi göz qarşısındadır.Ancaq çətinlikdən keçən yol daha uğurlu olur. Bilmirəm düşüncələrim qeyri adidir, yoxsa ağlabatandır.Mənbə elə özüməm.(H.Ə.)Özüm özümə inanıram.(“özünəinam”həyati şərtlərdəndir)Ancaq insan özünə kənardan da baxmağı da bacarmalıdır..Ona görə bu fikirlərimi publikaya çıxardım.Mən özünütənqidi kənar tənqiddən önəmli sayıram.Ancaq publika təmiz bir aynadır. Dilçilik nəzəriyyəsinin əsas amili yeni nəzəriyyənin tapılması yollarıdır.Nəzəriyyə özü yeni baxış deməkdir.O, mühərrik və davamlı olmalıdır. Yazımın qayəsi akademik olsa da, publikaya uyğun olaraq terminologiyadan çox istifadə etmədim. Bu məqaləni yazmaqda məqsədim bir çox alimlərin qədim sözlərimizi oxuculara “daşlaşmış”, onların təbirincə desəm “birikmə” kimi təqdim etdikləri sözlərə aydınlıq gətirməkdir.Yeri gəlmişkən “birikmə” sözü “bərkimə” sözündəndir.”Daş” sözünün müəyyən sözlərdə: vətəndaş, yoldaş, qardaş, sirdaş və s. sözlərdə şəkilçi kimi verirlər.Türk dillərində “daş” sözü müstəqil söz kimi “bərk” sözünün sinonimidir.”Bir” sözü də buradandır.Yəni bir yumruq olmaq, birlik, birgə və s. Qədim keçmişimizdən bizə gəlib çatan müqəddəs Pirlərimiz də “bir”-sözünün “daş” mənasında günümüzə gəlib çıxmasıdır.(müəllif)Həqiqətən də bütün Pirlərdə müqəddəs sayılan daşlar vardır.(Kəbədə də həmçinin.Qara daş-əcərül əsvəd)İnsanlar onu öpür, əl və üzlərini ona sürtməklə şəfa axtarırlar. Məqalə uzun olsa da oxumaq maraqlı olacaqdır.Mən özüm də bu məqaləni dəfələrlə oxuyacağam.Mənim üçün daha maraqlıdır.Sizlərə də məsləhət bilirəm. Təşəkkür edirəm.
Deyirlər ki, amerikalıların həyat məsləki “A bit of money, a bit of life”. Yəni “Azacıq bir para, azacıq bir həyat”. Mənim öz aləmimdə isə “A bit of word, a bit of life” Yəni “Azacıq bir söz, azacıq bir həyat”. Bu məslək mənim üçün müqəddəsdir.
Təbii ki, söz insanın yaranışından mövcud olmuşdur. Söz necə yaranmışdır? Bu suala cavab vermək çox çətindir. Elə bu səbəbdən də dilçilik elminin yaradıcıları bu çətin sualın altına girməmək üçün sözün təsadüf nəticəsində yaranmasını izah etmişlər. Və demək olar ki, gələcək nəSillərin suallarından da sığortalanmaq üçün bu cür konkret fikirlərini bildirmişlər. Əgər sözün yaranması zərurətdirsə, insanın onun yaranmasında zehni fəaliyyəti olmuşdur. Hər bir yaranan yeni sözün insanlar tərəfindən qəbul edilməsi bir əsasa dayanmalı idi. Bu əsas (qanun) nə ola bilərdi? İbtidai insanları buna necə inandırmaq mümkün olardı?Bu suallar heç də təsadüfi deyildir. Bu suallara cavab vermək üçün ən ibtidai insanın təsəvvürünə bələd olmaq gərəkdir. Bəs necə?
Ən ibtidai insan ən qədim dövrdən özünü dərk edəndən Tanrını dərk etmişdir. O, ətrafında olan insanların Tanrı və onun inancları qarşısında icra etdikləri ritualları görür, az sayda bildikləri sözlərlə bunu anlamaq istəyir və beləliklə onun özü də bu icmaya qoşulur. Sosiallaşma yolu ilə tayfanın adət-ənənəsinin davamçı-qoruyucusuna çevrilir.
O, təsəvvür edərək dərk edir ki, onu tanrı yaratmışdır. Əgər onun özünü tanrl yaratmışdırsa, deməli onun sözünü də tanrı yaratdığına inanmışdır. Məhz bu səbəbdən də ibtidai insanlar ilkin sözlərin hamısını Tanrının adı ilə yaratmışlar. Əgər biz inancın (totemin) elmi tərifinə diqqət versək, bir daha bu fikrin elmi əsaslara söykəndiyini görərik.Tərifdə deyilir ki, tayfalar öz adlarını inandıqları Tanrının və onun inanclarının adları ilə adlandırırlar.
Əgər biz özümüzü “OĞUZ” hesab ediriksə (“O” protezası dildə sözün yumşalmasına xidmət etmişdir. Ərəblər açıq “o” səsini çox işlətmədikləri üçün bizləri “quz, quzlar” adlandırmışlar.) ən birinci özümüzdən başlamalıyıq. Əgər sadəcə olaraq dünya dilçilərinin fikri ilə bu məfhuma yanaşsaq, onlar kimi “təsadüf” deyib durarıq. Və bunu da heç kəs bizdən tələb etməzdi. Əslində “sual”ın özü sübutu tələb edir. Sübutsuz elm gərəksizdir. Çox vaxt humanitar elmlərin şifahi yolla yaranması baxımından onları dəqiq elmlərdən saymırlar. Mənim fikrimcə dilçilik elmi dəqiq elmlərin başlanğıcıdır. İnsan sözü ilkin elmi dərrakəsi əsasında yaratmışdır. Bəlkə də dünya alimləri sözlərin yaranmasında TEOLİNQVİSTİKANIN roluna bələd olsaydılar, bu fikri söyləməzdilər. Sadəcə olaraq özümüzün olan “bərk” sözünə baxaq. Hər hansı bir dilçi alimə sual olunsa, cavab ancaq təsvirlə yozulardı. Əgər “bərk” sözünə dilin əsaslı şəkildə öyrənilməsi strukturu olan dillərin müqayisəli paralelizmində semantikasına baxsaq, əsl mənzərəni sezmiş olacağıq.
Qədim Oğuzların inanclarından biri də “qurd” olmuşdur.” Qurd”a bəzi türk tayfaları “böri” demişlər. Eyni zamanda qədim insanın inancının əsas seçim mahiyyəti onun qüvvətli bir varlıq olması əsasında idi. “Bərk” sözü Tanrının və onun inancının təsəvvüründən “güc” mənasında yaranmışdır. Hətta ibtidai təktanrıçılığın əsasında “bir” sözü də “bərk” sözündən törəmədir. Hər iki semantika latın dilli xalqların dillərində də eyni paralellikdə durur. Qədim Oğuzların “bərk” sözü “solid”, “hard”, “firm”, “firce”, tough”, “dur” və s. sözlərinin hamısı tanrısal teoforlardır. “Sol” günəş tanrısı, “har” “fir” fironizmdən dalğa nəzəriyyəsi əsasına tanrı adları, “teo” və “deo” tanrı adından törəmələr və s. Yeri gəlmişkən “duralminium” sözü də “bərk aliminium” deməkdir.
“Birinci” sözü də eyni paralellikdədir. Latın dillilərdə “primary”, “prima”,“first”, “former” və s. Dalğa nəzəriyyəsi ilə latın dilli xalqlarda fironizmin Tanrı təsəvvüründən yaranan sözlərdir. (Mənim zənnimcə tarixdə Fironların sülaləsinə verilən 5000 il yaş çox azdır. Əgər dünyanın xalqlarının dilində fironizmlə bağlı bu qədər sözlər varsa, bunların hamısı uzunmüddətli gücün hesabına başa gəlmişdir.Bizim tariximizdə olduğu kimi…)
Həqiqətən də araşdırmadan aydın olur ki, dildə sözlərin yaranmasında riyazi (təqribi-yəni doğruya yaxın) əsas vardır. Məhz bu səbəbdən də dilçilik elmini dəqiq elmlərə aid etmək olar.
Keçək əsas məsələyə. ”SÖZ” OĞUZUN “ÖZÜ”DÜR.”
Biz niyə “OĞUZ” adlanmışıq? Yəqin ki, bu sualı dünya dilçilərinə versək yanılmış olarıq. Bizi özümüzdən başqa yaxşı tanıyan olmaz.(Kaş hamı özünü yaxşı tanıya biləydi…) İnancın tərifinə qayıdaq.Tayfalar özlərini Tanrının və inancın adı ilə adlandırırlar. Bizim Ulu dil və Ulu Tanrımız “Qa” olmuşdur.Özümüzü ”Qu+z(cəm), Quzlar” adlandırmışıq. Qohum tayfalarımız da özlərini “Hun” adlandırmışlar. Bu ad da “Qa” tanrısının adındandır.”Qa+n, qun (gün),han, hun, xan, kan və s. Nəticə etibari ilə dünyanı bərqərar edən “Günəş” tanrıçılığın əsası olmuşdur. “Tanrı” sözünün özü də “ta+n” sözündən yaranmadır.Əslində hər türk tayfasının ayrı-ayrı tanrıları olmuş, sonralar birləşərkən tayfa dilləri sinonimik sözlər vasitəsi ilə oğuz dilləri yaratmışlar. Uzaq düşən tayfalarda vahid türk dilinin başa düşülməməsinin səbəbi ərazilərin biri-birindən uzaq düşməsi və baş vermiş işğalçılıq səbəblərindəndir.
Əgər biz özümüzü “Oğuz” adlandırmışıqsa, deməli biz “Oğuz adamıyıq”. “Adam” sözü Ulu dilə mənsub olduğundan bütün dillərdə eyni mənanı kəsb edir. Yəni mübahisəlidir. Əslində Ön Asiyadan gəlmə sözdür.Əgər bütün xalqların Tanrı təsəvvürü eyni yuvadan, yəni Od tanrısındandırsa, elə “Adam” sözünün tərkibində olan “ad-od” yeganə olaraq türk dillərində fonoloji “od” mənasını bildirir.
Əgər tayfanın fərdlərdən formalaşmasını əsas götürsək, buradan aydın olacaqdır ki, “adam” mənasını bildirən “Öz” sözünün özü də, “ğuz” sözündən törəmədir.Yəni “adam”, “mən” sözünün epiteti kimi “öz” formasını fonoloji cəhətdən formalaşdırmışdır.Sonradan cəm forması olan “Biz” sözü də buradan qaynaqlanmışdır. (Hansı dilçiyə sual versəydiniz yəqiki “daşlaşmış” cavabını alardınız.)
“SÖZ” sözü də,“ÖZ” sözündən yaranmışdır. Əgər insanı tanrı yaratmışdırsa və yalnız insan (öz) nitqə qadirdisə, deməli “SÖZ” adama “ÖZ”ə məxsusdur.Ərəb dilində də “insan” sözü ilə “lisan” sözü eyni yuvadandır. Dilimizdə olan “danışmaq” sözü də “Tanrı” sözündəndir.(t-d)
İbtidai insanın söz yaradıcılığında əsas şərt sözləri biri-birindən ayırd etmək təfəkkürü olmuşdur. Yəni söz təsadüfdən yox, ilkin rüşeymin şaxələnməsi əsasında, yəni bir kökdən yaradılmışdır.Bəzi oğuz tayfaları “qadın”a “özük” deyirlər. (Kaşğarinin lüğəti) Yəni özününküləşdirmək mənasındadır. Qadının ərdə olmasının əlaməti olan “yüzük, üzük” sözü də “öz” sözündən yaranmadır.Qədim türklərin “Özük”-yəni “hovuz” mənasını bildirən sözü metaforik söz olub, üzüyə bənzəməsindən alınan dövrün neologizmidir. Məgər bu qədər sözlərdə rabitə yoxdurmu? Dilçilik elminə yeni baxışlar və yeni nəzəriyyələr gərəkdir. Əgər biz “ÖZ” sözünün “Od Tanrısı” nın adı ilə bağlasaq keçmiş dövrün “neologizm”i olan “köz”-“öz”, “söz” sözünü “od” mənasında olduğunun şahidi olacağıq.Şairlərin dili ilə desək “söz içimdə özümü yandırır”. Dədə Qorquda gedib çıxsaq “Ozan” sözü də “söz” sözündəndir. Yəni “Söz söyləyən”.Söz ozana verildisə, mənim sözüm qurtardı.
P.S.Təkrar etsəm də, bu stildə məqalə yazmaq həddindən artıq çətindir. Ən birinci çətinlik persuasvlikdir. Yəni inandırıcılıqdır. Elə “inanc” sözünün özü də, ərəb dilindəki “inam” sözündəndir. Dilçilik elmində “yad fikir”, yəni “öz” sözünün antonimi olan “özgə” söz özünə çətin yol tapır. Deyirlər “Qızıl sahibindən qiymət götürər”. Həmin qızılı kasıb adam taxarsa, çoxları onu saxta hesab edərlər. Bəlkə də mənim yazdıqlarımı ali elmi dərəcəsi olanlar yazsaydılar, çoxdan “Nobel Mükafatı” təsis idarəsinə müraciət edərdilər. Deyirlər məhşurlar özlərindən sonra məhşurlaşırlar. Bizim də ümidimiz bunadır. Almanlar demişkən “Alles gut, ende gut”. Yəni “Hər şeyin axırı yaxşı olsun”!
İnsanlar doğma dillərində işlətdikləri sözlərin necə əmələ gəlməsini tapmasa da, ancaq həmişə onları bu sual düşündürür.
Bir dəfə özüm-özümə sual verdim ki, dilimizdə olan keçmə sözlər hansısa xalqın dilindən hazır şəkildə alınmadır. Ancaq öz işlətdiyimiz doğma sözlərimizin mənasını necə tapmaq olar? (Təxminən 10 il əvvəl)
Doğrusu bu yükün ağırlığı hamıya yaxşı məlumdur. Elmi əsərləri, izahlı lüğətləri, mifologiyaları, etimologiyaları mütaliə etsəm də, sözlərin fonoloji izahlarına çox az sayda rast gəldim. Həmişə eşidib və oxuyurdum ki, insan öz beyninin fəaliyyətindən çox cüzi surətdə istifadə edir. Məhz bu prinsipi qarşıma məqsəd qoydum…
Dilçilik elminin ilkin etapı sözdən başlayır. Səs sözdən əvvəl gəlsə də, o insana Allah tərəfindən verilmişdir. Yəni onun şüurundan əvvəl onun instinktiv varıdır.İnsanın dünyaya gəlişi də səslə gəlir.İnsan doğuşdan bioloji olaraq çoxlu səslər yaratmaq qabiliyyətinə malik olur.Getdikcə onlarda artikulyator aparatı formalaşaraq nitq orqanlarının imkanları ilə səstörədicilik qabiliyyəti formalaşır.O, səstörətmədə iştirak edən amilləri: ekspirasiya (nəfəs vermə), ağız boşluğunun artikulyasiyası, səs tellərinin titrəməsi (ehtizazı) və burun rezonansının köməkliyi ilə rəngarəng səslər çıxarır.Maraqlıdır, insan səsləri necə sözlərə çevirmişdir?
Mən deyərdim ki, ilkin qədim sözlər insanlarla yaşdaşdır.Elə ilk insan məhz ona Allah tərəfindən verilən düşüncə sayəsində beynini işlədib, sözlər yaratmışdır.İctimai münasibətlərin (sosiallaşmanın)yaranmasında nitq birinci vasitədir.
İnsan ilk sözləri (Ulu sözləri) necə yaratmışdır?Bu sözlərin yaranışını bilmək üçün ilk insan icmasının dünyasını dərk etmək gərəkdir.Onun sözləri hansı əsasla yaratmasının ilkin şərtlərini müəyyən etmək lazımdır.
İnsanın (uşaq) ilk dərk etdiyi şey qorxudur.Əslində qorxu insana instinktiv şəklində verilmişdir.Körpə uşaq qorxunc səsdən qorxub ağlayır, böyüdükcə ətraf mühütdə baş verən fəlakətlərdən, ən sonda isə ölümündən qorxur.Bu qorxulardan hifz olunmaq üçün özünə ətrafındakılardan kömək tapa bilmir.Çünki, ətrafındakılar da qorxu içərisində yaşayırdılar.Bu səbəbdən də insanlar Tanrı axtarışına çıxmışlar.Onlar inanırdılar ki, yalnız fövqəlbəşər qüvvə onları bu fəlakətlərdən qoruya bilər.
Onlarda tanrı təsəvvürünün ilk anlayışı özlərinin yaranışı ilə bağlı müəmmalı suallar olmuşdur.Onlar öz yaranışlarını dərk edə bilməsələr də, ancaq hansısa qüvvə tərəfindən yarandıqlarını dərk edirdilər və onu axtarırdılar.Axtardıqları fövqəlbəşər qüvvəyə ad vermək lazım gəlirdi.Onlar insanın yaradıcısını doğulan uşağın ilk çıxardığı səslə , yəni qağıltısı ilə adlandırmağı düşünmüş və ilk Ulu Tanrını “Qa” adlandırmışlar.Allah bütün insanlara bəxş etdiyi şüur nəticəsində bütün xalqlar heç bir təmas qurmadan, rabitəsiz olaraq eyni düşüncə ilə uşağın çıxardığı ilk səsi tanrılarına ad (ilk nominativ) etmişlər.”Qa” məfhumu müəyyən xalqların boğaz səslərinin artikulyasiyası nəticəsində “ha”,”xa”, “ka”, “ga”, “ğa”, “ya” və s. şəkillərinə düşərək, Ulu Tanrı adları yaratmışdır.İlk insan özündə mövcud olan səs vasitəsilə öz aralarında təmas qurmağa özlərini məcbur etmişlər.Yəni beyinlərini işlətməyə başlamışlar.Milyon illər bundan əvvəl ən ibtidai insanlar bir hecalı sözlər yaratmağa başlamışlar.Məhz bu səbəbdən də Ulu dilin sözlərinin əksəriyyəti “ka-qa”məfhumundan yaranmadır.Pr. Qəzənfər Kazımovun “Azərbaycan Dilinin Tarixi” əsərində Ulu dil geniş tədqiq edilmişdir.Sözlərin hamısını ilk tanrının adı ilə, sonralar isə təkamül nəticəsində yeni tanrılar yaradılaraq çox tanrıçılığa keçidlə yeni tanrı adlarından sözlər yaradaraq öz söz lüğətlərini artırmışdılar.İnsan təbiəti dərk etdikcə həyatın mövcudluğunu günəşdə görmüşlər.Tayfaların birləşməsi nəticəsində sinonim, antonim sözlər çoxluğu yaranmağa başlamışdır.Daha sonra substant dövlətlərin yürüşləri nəticəsində dillərə söz axını başlamış və müasir dil ailələri yaranmışdır.Praktik olaraq qonşu xalqlar eyni dil qrupuna daxil olmuşdular.Maraqlıdır ki, bu gün almlər dilin yaranma prinsipləri əsasında ermənilərin bizim ərazilərə gəlmələrini dil faktoru qarşısında qymurlar.Ermənilərin dörd tərəfində sərhəd xalqlarının heç biri erməni dilinə qohum dillər deyildir.Bu torpaqların sahibi olan Qədim Oğuzların zəncirvari dil qrupu Sibirdən başlayaraq İraq türkmənlərinə qədər uzanır.Nə coğrafiyaçı, nə də dilçi alimlər bu arqumentdən istifadə etmirlər.Tək ermənilər üçün yox, onların himayədarları üçün də…
Mövzudan uzağa getməyimin məqsədi sözün yaranma fəlsəfəsini açmaq və onun persuasivliyinin ( inandırıcılığının) çətin olması səbəbindəndir.
“Yaş” sözü məhz tanrısal olduğundan bu qədər uzağa getməyə ehtiyac duydum.Yuxarıda qeyd olunduğu kimi insan özünə seçdiyi ilkin Tanrını “Qa” adlandırmışdı və bu addan ilkin sözlər yaratmışlar.İbtidai insanlar gözəgörünməz tanrının yerdə təsəvvürünü qurmaq üçün onun təsəvvürünə oxşar zoolatriya (heyvanlara tapma, inanc, totem) tapıb onlara tapınaklarda(ibadət yerlərində) tapınış (ibadət) edirdilər.Mən özüm “inanc” sözünü Qədim Oğuzca “tapma” kimi yazdım.Yəni onu tapmış olduqları üçün türkcədə nominativləşmişdir.
Qədim Oğuzların ən qədim inancları “qoç” olmuşdur.Yəni Qa Tanrısının adından “qoç” sözünü nominativləşdirmişlər.Ən əsas məsələ Tanrının buynuzlu olması təsəvvürü əsas meyar idi.Məlum məsələdir ki, qoyunun bu növü müəyyən vaxt (il) keçdikdən, yəni onda buynuzun tam formalaşmasından sonra “qoç” adını alırdı.Təxminən dörd ildən sonra.Və bu müddət onun qoç olma yaşını müəyyən edirdi.
Fonetik hadisəyə əsasən”qoç” sözündə “q” səsi qohum “y” səsinə, “o” saiti mümkün “a” saitinə, “ç” samiti isə qohum “ş” samitinə keçmişdir.”Qoç – yaş”.Bu səpgidə Qədim Türklərin sözyaradıcılığında bu inancın adından ilk yeni “kaç”(neçə) sözü yaranmışdır.Quzunun qoça çevrilməsi yeni bir sözün “yaş” sözünə cığır açmışdır.Yəni insanın yaşının qoçun formalaşma müddətinin məntiqi “vaxt” anlamı əsasında yaranmışdır.Türk dilində “kaç” sözü ilə “koç” sözünün yuvası eynidir.İbtidai insan düşüncəsinin yaşınln milyon illər olması bunun primitivliyinə dəlalət edir.İlkin insanlara öz dilində söz yaratma ehtiyacları vacib olmuşdur.İlkin sözlərin hamısı Tanrının və inancın ətrafında yaranmadır.”Amon” tanrısı da Tanrı inancı olan iri buynuzlu inək cinsindən olan heyvanların çıxardığı “mo” səsindən yaranmadır.Yəni səs sözün yaranmasının təsadüfü nəticəsi deyil, ibtidai insanın ibtidai düşüncəsinin məhsuludur.Məhz ulu söz olan “mo” sözündən bütün dillərdə “mən” sözü eyni paralellikdə yaranmışdır.”Hor” tanrısının adından yaranan “er” şəkilçisi də bütün dillərdə adama ünvanlanmış termindir.
”Yaş” sözündən xeyli miqdarda məntiqi mənadan uzaq olmayan xeyli sözlər yaranmışdır.İbtidai insan otun rəngini “yaşıl” adlandırması, hər hansı bir nəsnənin “yaş” olması, ağlayarkən gözdən gələn “yaş”, insanın “yaşaması”, yaşlanaraq (yaşlı-qoca hər ikisi də qoç sözünün assimlatik formasıdır) olması, İnsanın qaşlarının qoçun buynuzuna bənzədilməsi(qaşığın adı da qaşa bənzədilməsindən yaranmadır.) “qoşa” sözünün qoçun buynuzunun iki olmasından, “koşmaq” sözünün “qoşa ayaqla qaçmaq”dan, “qoçaq” sözünün (qoçun gücündən) və s.
Əgər bizim qədim xalılara fikir versəniz orada ”qoç buynuzları” əks olunmuşdur.Hətta xaıçalarda bu gün mütəxəssislərin adlandırdığı “göl” nişanı da “günəş” nişanıdır.Qədim Oğuzlar xalçaları həndəsi elementlərin daha səhvsiz toxunmasını “dairə”nin çətinliyini nəzərə alıb, onu düz xətlərlə oxşarlığını yaratmışlar.
Araşdırma nə qədər çətin olsa da sözün fəlsəfi axtarışı mütləq şəkildə ibtidai insanın təxəyyülündən kənarda əsaslana bilməz.Burada əsas meyar sözün kökünün nüvəsində iştirak edən səslərin assimlatik, disimlatik fonetik hadisələrlə bu günkü sözə uyğun şəkildə olması əsasındadır.”Yaş” sözü “Qoç” sözü həm fonoloji, həm də məntiqi cəhətdən biri-biri ilə sıx əlaqəlidir.
P.S. Hörmətli ziyalılar inanın ki, bu cür mövzuları yazarkən sanki həmin aləmə düşüb, ibtidai insanların içərisində olursan.Bu cür olmasa yazmaq mümkün olmaz.(Şairin eşqi olmasa yaza bilmədiyi kimi.)Məsuliyyət nöqteyi nəzərindən inandırma metodunun psixoanalitikliklə geniş yazmağa məcburam.Müasir insana milyon illər öncəki insanın düşüncəsini inandırmaq asan deyildir.Maraqlıdır ki, müasir dünyada amerikalılar buna çox meyillidirlər.Bir dəfə “Filologiya Məsələləri” elmi jurnalında “İnsanlarda Tanrı Təsəvvürü” (2016-cı ildə) haqqında məqalə yazmışdım.İngilis dilində tələb olunan 6-7 sətrlik rezyumemi onlar tapıb oxumuşdular.Məndən dəfələrlə xahiş etdilər ki, bu yazını 44 səhifə həcmində yazıb onlara göndərəm.Kitabın topdan satışından yüksək qonanar da vəd etmişdilər.Baxmayaraq ki, məndə buna dair elektron formada 700 səhifəlik ekskluziv yazım olsa da, böyük alimimiz Mir Cəlalın sözləri yadıma düşdü və öz elmimi yadlara pula satmadım…
Bu yazımı özüm də yaza-yaza dəfələrlə oxudum.Qədim Türk xalqlarının düşüncəsinə heyran qaldım.
