Görkəmli kinoşünas, teatrşünas, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, esseist, ssenarist, nasir, tarixçi… Fədakar müəllim, elmlər doktoru, professor… Bu adların hər birinin layiqli daşıyıcısı Aydın Dadaşovla ilk tanışlığımız 1991-ci ildə Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzində olmuşdu. Hekayələri haqqında kəskin tənqidi rəy bildirsəm də, rəhbərlik etdyim “Yol” qəzetinin redaksiyasına tez-tez gəlirdi. Sonra bildim ki, gəlişinin əsas məqsədi Mərkəz haqqında televiziya tanıtım filmi hazırlamaqdır… “Ağlı-qaralı dünya” adlı həmin film Azərbaycanın mədəni həyatında böyük bir hadisə kimi qarşılandı, sözün həqiqi mənasında ictimai partlayış yaratdı. Filmdə maraqlı çəkiliş və montaj üsulundan istifadə edilmişdi. Çəkiliş məkanı kimi o vaxt təzəcə rəhmətə getmiş böyük alim, ictimai və siyasi xadim, millət vəkili Aydın Məmmədovun iri iş kabineti seçilmişdi. Kabinetdə işçilər Mərkəzin ilk kitabını – mənim özbək dilindən tərcümə etdiyim “Əmir Teymurun vəsiyyətləri”ni qeyd edirdilər… Çəkiliş üçün xüsusi quraşdırılmış projektorlar yandırılır, gur işıqlar altında hamının üzündə kədər gəzişir. Çıxışlar başlayır. Hər danışan Aydın Məmmədovun yoxluğuna təəssüfləndiyini, onunla tanışlığının tarixini, ona olan sevgisini, dünyadan vaxtsız getməsinin ağırlığını dilə gətirir… Rejissor – Aydın Dadaşov qəfildən amiranə səslə çəkilişi saxlayır. İşıqlar söndürülür. Söhbətin quru alındığını bildirir. Məclisdə əhval-ruhiyyə çatışmır… Bir anda qırışıqlar açılır, üzlərdən kədər çəkilir. Mərkəzin özfəaliyyət musiqiçiləri alətlərini səsləndirir, ritmi pozuq musiqi altında şıdırğı rəqslər başlayır. Atmacalar, zarafatlar musiqiyə qarışır… Rejissor bu əhval-ruhiyyəni davam etdirməyi tapşırır. Yenidən işıqlar yandırılır, kamera işə salınır. Yenə kədərli üzlər, acı xatirələr, ağrılı təəssüratlar. Çəkiliş yenə dayandırılır. İşıqlar söndürülür. Yenidən “məşq” başlayır, əhaval-ruhiyyə dəyişir… Bu, bir neçə dəfə təkrar edilir… Film efirə gedəndə isə məlum oldu ki, çəkiliş həm işıq altında, həm də işıq söndürüləndə aparılırmış. Aydın Dadaşov “açıq” və “gizli” çəkiliş materiallarını montaj etməklə öz adaşı Aydın Məmmədovun deyil, ümumiyyətlə əxlaqı ikiləşmiş, öz dəyərlərinə qeyri-ciddi yanaşan və dəyəri də o qədər ağır olmayan cəmiyyətin parlaq televiziya obrazını yaratmağa nail olmuşdu. Bu nataraz obraz uzun müddət gündəlikdən düşmədi, söhbətlərin baş mövzusuna çevrildi… Dünyanın ağ tərəfindən qara, qara tərəfindən ağ tərəfinə nəzər salmağı, dünyanın rəngsiz və zalım üzünü görməyi və göstərməyi bacaran Aydın Dadaşovla dostluğumuz elə o vaxtdan möhkəmlənib davam etdi… Bu illər ərzində onun özü gur işıqlar altında da, işıqlar söndürüləndə də hamar olmayan xarakterinin bütövlüyünü, üzünün eyni ifadəsini saxlaya bildi. Baş obrazlarından birinin də mən olduğum “Ağlı-qaralı dünya” filminin çəkilişini xatırlayanda hər dəfə onun da mənim haqqımda dilə gətirdiyi söz bu olurdu. Hər dəfə də şaqqıldayıb gülə-gülə: “İkimiz də eyni parodadanıq”, – deyirdi… İndi onun kimliyi haqqında düşünərkən həmin çəkiliş məkanında işıqları yandırıb-söndürməyi əmr edən qarabağlılara xas cingiltili səsini eşidirəm. İşıq altında bir dünya, işıq söndürüləndə başqa dünya kəşf etmək möcüzəsi yaradan bir sənət adamı gözümün önünə gəlir. Bu ağlı-qaralı dünyada Aydını dünyanın ağ tərəfində görürəm…
Qələmə aldığı hər bir yazıda fikirlərini elə məntiqlə izah edir ki, bu dəsti-xəttin arxasında gizlənən səmimiyyəti, tükənməz eşqi, böyük ürəyi bəsirət gözləri ilə çox rahat görmək olur. Hiss olunur ki, halal adamdır- qərəzdən, paxıllıqdan, məkrdən xeyli uzaqdır…
Deyir ki,- “Son zamanlar şeirin, nəsrin, publisistikanın vəziyyəti necədirsə, ədəbi tənqidin vəziyyəti də elədir: ədəbi tənqid bədii sözdən nə bir addım daldadır, nə bir addım öndə. Əlbəttə, ədəbiyyatımızın ümumi səviyyəsinin daha yüksək, ictimai fikrə daha ciddi təsir göstərmək gücündə olmasını arzu edərdim. O ki qaldı “ədəbi tənqidin aktuallığını itirməsi” təsəvvürünün yaranmasına, məncə, bu, tənqidə uzun müddət bəslənilmiş münasibətdən qaynaqlanır. Ədəbi tənqidə tənzimləyici qüvvə kimi yanaşırıq: bizdə belə bir fikir formalaşıb ki, ədəbiyyatda nə çatmırsa, buna tənqid cavabdehdir. Mən belə hesab edirəm ki, tənqid adlandırdığımız sahənin çatışmazlıqları olduğu kimi, uğurları da var. Məsələn, İradə Musayeva aktual tənqidin maraqlı nümunələrini yaradır, ədəbiyyatımızın yeni hadisələrini təhlil edərək ictimaiyyətə təqdim etməklə yanaşı, çatışmazlıqlara qarşı da prinsipial mövqe nümayiş etdirir. Rüstəm Kamalın ədəbi fikrimiz üçün yeni hadisə olan esseləri həm filoloji, həm də bədii fikirdə ciddi əks-səda yaradır. Cavanşir Yusifli dünya estetik fikri ilə Azərbaycan bədii düşüncəsi arasında filoloji baxımdan maraq doğuran paralellər qurur. Elnarə Akimovanın, Nərgiz Cabbarlının, Ülvi Babasoyun yazıları maraqla oxunur. Bunlar az deyil ki…”
Azərbaycan jurnalistikasında özündən öncəki fenomenlərin yolunu ləyaqətlə davam etdirən və bu sahəyə bu gün liderlik edən, professor Qulu Məhərrəmli onun adı çəkiləndə həm bir insan və həm də bir qələm adamı kimi, barəsində elə xoş sözlər söyləyir ki, istər-istəməz şəxsiyyətinə məftun olursan. Sevinirsən ki, xalqımızın arasında belə gözəl aydınlarımız var…
Bəli, bu gün sizə 1958-ci ildə Qazax rayonunun Sadıqlı kəndində, zəhmətkeş bir kişinin süfrəsində halal ruzi ilə böyüyüb boya-başa çatan Məti Osmanoğlu haqqında danışmaq istəyirəm. O, 1975-ci ildə orta təhsilini doğulduğu Sadıqlı kənd orta məktəbində başa vurandan sonra indiki Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində ali təhsilə yiyələnib. Universiteti bitirəndən sonra bir müddət Balakən rayonunda müəllimlik edib. 1983-cü ildə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ixtisası üzrə Bakı Dövlət Universitetinin qiyabi aspiranturasına daxil olub, Eyni zamanda Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin orqanı “Ulduz” jurnalının redaksiyasında işləməyə başlayıb. Sonra 1987-ci ildə yeni təsis edilmiş “Gənclik”-“Molodost” jurnalının ilk əməkdaşlarından biri olub. 1989-cu ldə böyük dilçi alim və ictimai xadim Aydın Məmmədov onu yeni təşkil olunan Azərbaycan Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinə dəvət edib. Burada baş elmi işçi, şöbə müdiri və mərkəzin təsis etdiyi “Yol” ədəbiyyat qəzetinin baş redaktoru vəzifələrində çalışıb. Mərkəzin qurucusu Aydın Məmmədovun faciəli ölümündən sonra oradakı vəzifəsindən istefa verərək qısa müddət Azərbaycan Milli Məclisinin “Demokratik Azərbaycan” fraksiyasının “Müxalifət” qəzetində çalışıb və buradan Azərbaycan Dövlət Teleradio Verilişləri şirkətinə “Uşaq, gənclər və maarifçilik” studiyasının baş direktoru vəzifəsinə dəvət olunub. AzTv-də işlədiyi dövrdə Fransa Dövlət Televiziyasında ixtisasartırma təcrübəsi keçib.
1996-cı ildə “Nəbatinin lirikası” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsi alıb və Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasında pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir. Hazırda həmin kafedranın dosentidir. Eyni zamanda “Yol qəzeti”nin baş redktorudur…
“Böyük ədəbiyyatın başlıca missiyası insanların zövqünü və düşüncəsini təzələmək, belə demək mümkündürsə, insanların zövq və düşüncəsini “öz tərəfinə çəkmək” uğrunda mübarizə aparmaqdır. Ona görə də cəmiyyətlə ədəbiyyat arasında daimi bir müxaliflik var. Cəmiyyət ədəbiyyatda öz istədiyini, zövqünün vərdiş elədiklərini görmək, ədəbiyyat isə cəmiyyəti vərdişdən, ətalətdən azad etmək istəyir. Görünür, ədəbiyyatın cəmiyyətdə həmişə birmənalı qarşılanmamasının başlıca səbəbi də budur. Söz adamının əsas özəlliyi isə ondadır ki, bütün çətinliklərə sinə gərib, əzəli mübarizəsini davam etdirir, oxucunun üstünə gedir. Həsən bəy Zərdabinin dedikləri burada lap yerinə düşür: “Hər kəsi çağırıram – gəlmir; göstərirəm- görmür; deyirəm-qanmır. Axırda gördüm ki, onları haraylayıb çağırmaqdan, onlara deməkdən başqa bir qeyri əlac yoxdur. Olmaz ki, mənim sözümü eşidənlərdə heç bir qanan olmasın, necə ki, bir bulağın suyunun altına nə qədər bərk daş qoysan, bir neçə ildən sonra su tökülməkdə o bərk daş mürur ilə əriyib deşilir, habelə söz də. Ələlxüsus doğru söz”. Cəlil Məmmədquluzadə isə bu fikri ironiya ilə belə tamamlayırdı: “Çünki hükəmalar buyurublar: “Sözünü o kəslərə de ki, sənə qulaq vermirlər”. Söz sənətinin ölçüyə sığmayan sirli tərəfi də var. Həmin tərəfdən yanaşdıqda cəmiyyətin yeni əsərlərini səbirsizliklə gözlədiyi söz adamları da var. Məsələn, yaxın keçmişimizdə Səməd Vurğunun hər bir əsəri maraqla qarşılanar, dildə-ağızda gəzərdi. Məmməd Arazın, Hüseyn Arifin şeirləri ən elitar salonlarda da, ucqar bir kənddəki aşıq məclislərində də eyni sevgi və hərarətlə alqışlanardı…”- söyləyir.
Tanınmış ədəbiyyatşünas, tənqidçi, filologiya elmləri doktoru Elnara Akimova onun haqqında ağız dolusu danışaraq, xüsusi qeyd edir ki,- “Məti Osmanoğlu araşdırmaçı kimi ciddi alimdir. O, elmi-nəzəri inkişafın hər mərhələsində milli ədəbi keçmişi nəzərdən keçirməyi vacib hesab edir. Ədəbiyyat tariximizin, onun müxtəlif dövrləri və məsələlərinin ciddi elmi əsaslarla öyrənilməsi alimin araşdırmalarının nəzəri, xronoloji hüdudlarını şərtləndirir. İctimai-ədəbi fikrimizin müəyyən inkişaf prosesindəki yerini və rolunu müəyyənləşdirən bu yazılarla Məti Osmanoğlu fərqli bir yol qət edir. Bu məqalələrdə sağlam nəzəri baxış, irsə məhəbbət və bələdlik var, ədəbi hadisələrə həssas və incə yanaşma hakimdir. Ədəbi-fəlsəfi fikri, milli-mənəvi , vətəndaşlıq tarixini təmsil edən əksər imzalar kitabdakı məqalələrdən keçir. Milli ədəbi-bədii fikrin tarixi inkişafına xas ümumi qanunauyğunluqlar Məti Osmanoğlunun nəzəri yanaşmasında şərhini daha da dərinləşdirir. Alimin “Aldanmış kəvakibdə ironiya”, “Əvvəlinci qəzetimiz”, “Əkinçi”də şeir davası”, “Faciə əsrimizin müqəddiməsi”, “Əhməd Həmdi bəy və Mirzə Feyzulla” və s. bu kimi yazıları bir çox nəzəri problemlərin öyrənilməsi istiqamətində müəyyən mərhələyə metodoloji yekunlar vuran və yeni mərhələ üçün nəzəri prespektiv açan məqalələr kimi dəyərlidir”.
Ümumiyyətlə, onun xidmətlərinə müxtəlif bucaqlardan boylananda altı əsas amil xüsusi nəzərə çarpır:
1) Elmi və publisistik yaradıcılığa tələbəlik illərində başlayıb. “Cəfər Cabbarlının ədəbi-nəzəri görüşləri” adlandırdığı ilk məqaləsini universitet qəzetində nəşr etdirib. 1978-ci ildən Azərbaycan Dövlət Radiosunun uşaqlar üçün proqramlar hazırlayan redaksiyası ilə əməkdaşlıq edib. Balakən rayonunda müəllim işləyərkən, bu redaksiyanın ştatdankənar müxbiri kimi fəaliyyətini davam etdirib. 1983-cü ildən “Ulduz” jurnalında ədəbi-tənqidi məqalələrlə çıxış etməyə başlayıb, jurnalın tənqid şöbəsinin fəaliyyətinin yeniləşməsində böyük xidmətləri olub. O vaxt həmin jurnalda təşkil etdiyi “dəyirmi masa”dakı müzakirə və dialoqlar ciddi ictimai rezonans doğurub və həmin yazıların əksəriyyəti müasir elektron mediada yenidən nəşr olunub.
2) Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzində çalışarkən bir sıra əsərləri dilimizə tərcümə edib. Tarixi sənəd olan “Teymur tüzükləri” nin (“Əmir Teymurun vəsiyyətləri” adı ilə) özbəkcədən tərcümə edərək nəşr etdirdiyi ilk kitabı olub. Çingiz Aytmatovun “Çingiz xanın ağ buludu”, Qazaxıstanda yaşayan rus yazıçısı Moris Simaşkonun “Sultan Bəybars” povestləri oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb və bu əsərlər bədii tərcümə sənətinin layiqli nümunələri hesab olunur. Onun tərcüməsində “Çingiz xanın ağ buludu” İranda, “Teymur tüzükləri” isə İranda nəşr edilib.
3) AzTv-də çalışdığı dövrdə isə bir sıra layihələr həyata keçirib, o vaxt çox populyar olan “Dövrə” proqramının müəllifi və aparıcısı olub. Bu, Azərbaycan televiziyasında ilk “tok-şou” proqramı idi.
4) “BP” şirkətinin ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsində çalışarkən “Pablik rileyşnz” (“İctimaiyyətlə əlaqələr”) adlı kitabın tərtibçilərindən biri olub. Bu, PR sahəsində ölkəmizdə nəşr edilmiş ilk kitabdır.
5) Onun ədəbiyyatşünaslığa dair yüzdən çox elmi və elmi-publisistik məqaləsi nəşr edilib. “Azərbaycan realist poeziyasının təkamülü” adlı kitabı bu mövzuda apardığı axtarışların başlanğıcı kimi maraq doğurur. Hazırda XIX əsr Azərbaycan poeziyasının təkamülü” mövzusunda təqdiqat aparır.
6) Və əlbəttə ki, pedaqoji fəaliyyəti…
Yanvarın 5-də Məti Osmanoğlunun 65 yaşı tamam olur. Onu bu münasibətlə təbrik edir, Allahdan möhkəm can sağlığı, firəvan həyat, yaradıcılıq uğurları diləyirəm.
