Öncə söz vardı… (12)
MİRZƏ ŞƏFİ VAZEH – Azərbaycan şairi, mütəfəkkiri və filosofu
OĞURLANMIŞ ŞAİR
(Bu rubrikanı sözü qutsal sayan şairlərimizə həsr edirəm)
Dostlar, şəkk etməsin qoy buna heç kəs,
Şahlara xoş gəlməz haqqın nəfəsi.
Xətri istəsə də, həzm edə bilməz
Haqqı, həqiqəti şahın mədəsi.
Həqiqət carçısı Mirzə Şəfi belə şeirlərdən çox yazıb.
-Təkcə haqq, ədalət davası idimi davası?
-Məncə, yox!
Feodal zənginliyinə, despotizmə cild-cild şeirlər yazanın aşiqanə şeirləri də xətriniz istəyən qədərdir.
Cənnət qapısını bu dünyada sən,
Açmısan üzümə, ey nazəndə qız.
-yaxud
Nə mavi göydəki şux mələklərə,
Nə bağlar qoynunda tər çiçəklərə,
Nə Aya, nə Günə, eşitsin hamı-
Bərabər tutmaram mən Züleyxamı
-deyən də yenə Mirzə Şəfi Vazeh idi.
Türk oğlu türk, gəncəli balası, danışdığı lisan türk, irqi (milləti) türk.Özü belə yazırdı…
-Bəs tale ona nə yazmışdı? Kimdir Mirzə Şəfi?
Adı Şəfi, atasının ismi Kərbəlayi Sadıq, ədəbi təxəllüsü isə Vazehdir.
Haşiyə: Vazeh ərəbcədən tərcümədə
“açıq”, “aydın”, “aşkar” mənasını verir.
Gerçəkdən də bütün mətləblərini pünhan deyil, aşkarda söyləyən şairimizə bu təxəllüs lap əyninə görə biçilib.
Atası Sadıq kişi Cavad xanın sarayında memarlıq edərmiş.Mirzə Şəfinin doğum tarixinə fərqli araşdırmaçılar fərqli yanaşıblar.Əli Əjdər Səidzadə onun 1792-ci ildə (Mən bu versiyanı doğru sayıram, səbəbini yazımın sonlarında yazmışam), Feyzulla Qasımzadə 1794-cü ildə, Yenikolopov isə 1804-cü ilə aid edirlər.Məncə, 3-cü variant tamamilə qüsurludur.Çünki 1826-cı ildə Vazeh artıq sayılıb-seçilən şəxslərdən, mirzələrdən idi.
-Onu deyrdim axı…Memarlıq edərmiş şairin atası Sadıq kişi.Taleyə bax, ilahi! Oğlu şeirimizin memarı, atası isə Gəncəmizin memarı.Biri şeirimizi düzəldir, biri şəhərimizi. Ancaq kaş ki, erkən vəfat etməsəydi Kəbleyi!!! Şəfi də düşməseydi çölə, biyabana.Bəlkə də kim bilir, yaxşısı belə imiş?! Bir qapı bağlanmasa, başqa qapı açılmaz ki.
Şəfi Yaxın Şərqi gəzib – dolanır, nə yaxşı ki, Təbrizdən qayıdan varlı bir tacirlə – Hacı Abdulla ilə sırf taleyin diqtəsi ilə qarşılaşır.Hər şey də bundan sonra başlayır.Panteist dünyagörüşünü mənimsəyən Mirzə Şəfinin Gəncədə yaşaması əneyi – müsibət olur.Mədrəsədən çıxır.Başlayır mirzəlik etməyə.1831–ci ildə Hacı Abdulla haqqa qovuşur, hamisini itirən Mirzə Şəfi tələbəsini tapır- Fətəlini.Daha doğrusu, Fətəli bulur ustadını.Hal-qəziyyə bu sayaq olur:
“Gəncə mədrəsəsində hücrələrin birində bu vilayət əhalisindən Mirzə Şəfi adlı birisi yaşayırdı.Bu adam növbənöv elmlərdən başqa, nəstəliq yazısını da çox yaxşı yazırdı.Bu həmin Mirzə Şəfidir ki, Almaniya məmləkətində onun həyatı və farsca şeirdə malik olduğu fəziləti haqqında məlumatlar yazıblar.Mən atalığımın buyruğu ilə hər gün bu şəxsin yanına gedər, nəstəliq yazısının məşqini edərdim.Beləki, get-gedə mənimlə bu möhtərəm şəxsin arasında ülfət və ünsiyyət hasil oldu.Bir gün bu möhtərəm şəxs məndən soruşdu:
-Mirzə Fətəli, elmləri təhsil etməkdə məqsədin nədir?
-Ruhani olmaq istəyirəm.
-Sən də riyakar olmaq istəyirsən?
Təəccüb və heyrət elədim ki, bu nə sözdür.Mirzə Şəfi mənim halıma baxaraq dedi:
-Mirzə Fətəli, öz həyatını bu qaragüruhun içində puç etmə.Başqa bir məşğuliyyət qəbul et”.
Gəlin görək, nəstəliq yazısı nə imiş ki, Vazeh bu yazıda mahir sayılırmış.
Qeyd: Nəstəliq, ərəbcə təliq sözündəndir.4 mənası var:
1) asma;
2) əlaqədar etmə, bağlama;
3) təxir etmə, yubatma;
4) ərəb yazısının növlərindən biridir.
Burada 4-cü mənada işlənir ki, Vazeh həm də hüsnü-xətdə ad çıxarmış şairlərdən idi.
Şairin Tiflis həyatı isə 1840-cı ildə başlayır.Mirzə Fətəlinin dünyagörüşündə misilsiz rol oynamış Vazehə tələbəsi də borclu qalmır.Axundzadə Tiflis qəza məktəbində dərs dediyi yerini müəlliminə verir. Mirzə Şəfi 1840-cı ilin noyabrından başlayır dərs deməyə: Türkcə (azərbaycan) və farsca dərs dediyi müddət 6 ildir.
Bodenştedtlə – şeir oğrusu ilə tanışlıq da məhz bu illərin yadigarıdır.
1844-cü il…Mirzə Şəfi “Divani-hikmət” adlı bir məclis təşkil edir.Bu məclisdə ziyalılar ədəbi-fəlsəfi görüşlərini ortaya qoyardılar.Ziyalılıqla ziyanlılığı tərs-avand başa düşən Bodenştdet də tələbələr arasında olurmuş.Guya fars dilini və şərq poeziyasını öyrənərmək niyyəti ilə.
HAŞİYƏ: Bəlkə də bu doğru faktdır.Amma şəxsən mən – Turan Uğur o qədər sadəlövh deyiləm ki, bu yazılanlara inanım.Ölmüşdü Xankişi…Avropanın göbəyində nemes balası oturub ki, könlümə Şərq poeziyası düşüb, göndərin məni öncə Moskvaya, sonra Qafqaza, gedim bir-iki ağız farsca, ya türkcə şeirlər dinləyim.
Bu, yüz illərdir başımızı qatan maraqlı nağıllardır, amma nağılların ilk missiyası bizi məhz yuxuya verməkdir, biləsiniz.Fikrimcə, Bodenştdet kimiləri ilk növbədə missioner kimi göndərilirdilər, məmləkətimizdə hər ölkənin ta qədimdən gözü olduğu üçün xüsusi insanlar hazırlanar və bura şeir, sənət həvəskarları kimi göndərilərdi.Əlbəttə, həmin dövrün tələbləri indikindən fərqlidir və əsasən xristianlığı çeşidli yollarla yaymaq prioritet istiqamət sayılırdı.
Bu məclisin bir üstün tərəfi o idi ki, Şəfi də Bodenştdet vasitəslə Qərb haqqında biliklər əldə edir.Alman şairlərindən: Höte, Heyne, Şillerin əsərləri ilə tanışlıq üçün alman tələbəsi əla bir vəsilə olur.
1846-cı ildə Almaniyada nəşr olunan “Şərqdə 1001 gün” əsəri Bodenştedtə Almaniyada və bütün Avropada məşhurluq gətirdi.1851-ci ildə isə “Mirzə Şəfi nəğmələri” adlı tərcümə kitabını nəşr etdirən Bodenştedt daha böyük uğur qazanır.Almaniyada kitabın 26 il ərzində 50 dəfə nəşr olunma faktı dediklərmə dəlildir.Dediklərimə başqa dəlillər də var:
1884-cü ildə italyan Cüzeppe Romsi “Şərqilər”i italyancaya tərcümə edir ki, bu da sonralar əsərin fransız, ingilis, isveç, holland, ispan, portuqal, rus, çex, macar, yəhudi dillərinə tərcüməsinə yol açır.
Amma təəssüf ki, başqa dəlillər də var.
1873-cü ildən başlayaraq Fridrix müəlliminin şairliyini inkar edir, özünü bu əsərlərin əsl müəllifi kimi qələmə verir, nacinsliyini bütün gücüylə göstərir. Uğurlardan başı gicəllənən, məsti-xumar olan alman tələbəsi alman dəqiqliyini şöhrətə qurban verir, necə deyərlər, başlayır cığallıq eləməyə.Bu işdə ona züy tutan da var idi:
Şərqşünas Adolf Berje. Yağışlar yağmış, çatlaqlar örtülmüşdü.Daha nə Mirzə Şəfi var idi, nə də başqa bir şahid. Amma nə yaxşı ki, qızıl bir qaydası var bu dünyanın:
-Yazıya pozu yoxdu…Oğru Bodenştedt və onun züy tutanı Berje elə öz yazıları ilə özlərini ifşa edirlər. Hələ 3 il öncə 1870-ci ildə A.Berjenin M.Ş.Vazeh haqqında bioqrafik hekayəsi dərc olunmuşdu.
Nə yazılsa yaxşıdır:
“Tiflis küçələrində tez-tez rast gəldiyim 60 yaşlı bu türk müəllimini mən 1851-ci ildə görmüşdüm.Bir il sonra şairlə yenidən görüşmək istəyəndə dedilər ki, üzüm yeyib mədəsi pozulduğundan vəfat edib”
Demək, Berje onu şair və müəllim kimi tanıyırmış.Hətta bu yazı ilə öyrənirik ki, Mirzə Şəfi 1852-ci ildə təxminən 61 yaşında vəfat edib.Deməli, şairin təvəllüdü barədə yazılan
Əli Əjdər Səidzadənin variantı daha doğru gəlir, nəinki başqalarının.
Berjenin cığallığından ruhlanan başqa bir cığal Bodenştdet daha da irəli gedir:
“Mən Mirzə Şəfinin adını zarafatca götürmüşəm və iki “ff” lə yazmışam: Şaff yəni, qoyun.Nə yaxşı ki, başqa bir alman Müller “İslamın tarixi” kitabında heç olmasa şairlə bağlı başqa bir faktı qəbul edir:
Mirzə Şəfi fars deyil, gəncəli türkdür.Onun fars olması iddiaları da ən azı korafəhmlikdir.
Kişi özü yazıb ki:
“İrqim türk, danışdığım lisan türkdür”
Neyləyək ki, alman Bodenştedtin çıxardığı hoqqabazlıqdan sonra uzun illər Mirzə Şəfinin şöhrət havası qara dumana bürünür, qarmaşıq fikirlər uzun illər boyu oxucunu çaş-baş salır.Akademik Krımskinin də dediyi kimi:
Həqiqi Mirzə Şəfidən Bodenştedtdə az qalıb”
Bodenştedt oğru əxlaqı ilə Vazehin bəzi şeirlərini orijinaldan uzaqlaşdırmış, iz buraxmasın deyə şeirlərə özündən neçə-neçə misralar uydurmuş, alman ovqatı saçan sətirlər əlavə eləmişdi.
Məni qəbul edib şah izzət ilə,
Giley-güzar etdi şikayət ilə:
Ona həqiqəti söyləmir heç kəs.
Özüm həqiqəti açıb söylədim,
O məni paytaxtdan sürgün elədi.
Bu kimi tipik Şərq həyatı ilə bağlı misraları təhrif etmək isə Fridrixin xörəyi deyildi.Görünür Qafqazda bulunduğu dövrlərdə Bodenştdet bizim xörəklərin ləzzətini az dadmış kimi, şeirlərimizə də az bələd olubmuş.Yoxsa:
Ustadına kəm baxanın,
gözlərinə qan damar-damar
misralarını qulaqardına vurmazdı.
(Məqaləmdə Mikayıl Rəfilinin, Salman Mümtazın, Firudin bəy Köçərlinin, Əli Əjdər Səidzadənin,
Xəlil Rzanın, Akademik Krımskinin yazılarına və xatirələrinə, habelə şəxsi mülahizələrimə söykənmişəm)
09 iyun, 2024-cü il.
MÜƏLLİF: TURAN UĞUR
“FƏDAİLƏRİMİZİ TANIYAQ!” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru