VİLL KIMLIKANIN “MULTİKULTURAL VƏTƏNDAŞLIQ” ƏSƏRİ Getdikcə qloballaşan dünyada multikulturalizm anlayışı siyasi və sosial diskursun mərkəzinə çevrilmiş, müxtəlifliyin və qloballaşmanın müəyyən etdiyi bir dövrdə multikulturalizm anlayışı bütün dünya cəmiyyətlərində əsas prinsip kimi meydana çıxmışdır. Bu sahədə ən nüfuzlu müasir filosoflardan biri multikultural vətəndaşlıq mövzusundakı işi liberal demokratiyalar daxilində azlıq qruplarının hüquqları və inteqrasiyası haqqında dərin fikirlər təklif edən Vill Kimlikadır. Görkəmli Kanada siyasi filosofu Vill Kimlika multikulturalizmin dərk edilməsinə, multikultural vətəndaşlıq nəzəriyyəsi vasitəsilə mühüm töhfələr vermişdir. Kimlikanın “Multikultural vətəndaşlıq” əsəri müxtəlif cəmiyyətlərin birlik və sosial birlik hissini qoruyarkən mədəni plüralizmin mürəkkəbliklərində necə hərəkət edə biləcəyinə, müxtəlif mədəni cəmiyyətlər daxilində fərdlərin hüquqlarına, statuslarına və şəxsiyyətlərinə dair dəyərli fikirlər təqdim edir. Mədəni müxtəliflikləri homogenləşdirən assimilyasiyaçı yanaşmanın əksinə olaraq, Kimlika ictimai sahədə müxtəlif mədəni təcrübələrə, dillərə və kimliklərə hörmət edən və onlara uyğunlaşan multikultural vətəndaşlıq formasını müdafiə edir. Onun fəlsəfəsinin mərkəzində mədəni üzvlüyün fərdi şəxsiyyətin və rifahın mühüm mənbəyi olması fikri dayanır. Kimlika iddia edir ki, fərdlər dominant mədəniyyətə uyğunlaşmaq üçün ayrı-seçkilik və ya məcburiyyətlə üzləşmədən öz mədəni irsini qorumaq, ifadə etmək və ötürmək hüququna malik olmalıdırlar. Ənənəvi liberal nəzəriyyələr çox vaxt fərdi şəxsiyyətlərin formalaşmasında mədəniyyətin əhəmiyyətini laqeyd edir. O, qrup hüquqlarının müdafiəsi olmadan fərdlərin öz şəxsiyyətlərini ifadə etmək və həyata keçirmək qabiliyyətinə ciddi şəkildə mane ola biləcəyini iddia etməklə qrup hüquqlarının klassik liberal tənqidinə qarşı çıxır. Məsələn, dilin qorunması və dini təcrübələr hüquqi tanınma və dəstək tələb edən mədəni kimliyin vacib komponentləridir. Liberalizmin bu şəkildə yenidən nəzərdən keçirilməsi vətəndaşlıq haqqında daha geniş bir anlayışa gətirib çıxarır. Onun fikrincə, dövlət multikultural vətəndaşlığın asanlaşdırılmasında həlledici rol oynayır. Kimlika ictimai sferanın inteqrasiyasının, onların görmə qabiliyyətinin və iştirakının artırılmasının tərəfdarıdır. Bu, dil hüquqları, müxtəlif tarixləri və perspektivləri əks etdirən təhsil kurikulumları və mədəni ifadələrin hüquqi müdafiəsi şəklində ola bilər. Kimlika azlıq qruplarına dil, təhsil və özünüidarə ilə bağlı məsələlərdə müəyyən dərəcədə muxtariyyətə malik olmağa imkan verən “polietnik hüquqlar” üçün iddia qaldırır. Bu hüquqlar liberal demokratik çərçivədə azlıq icmalarının mədəni fərqliliyini və kollektiv çiçəklənməsini qorumaq üçün vacib hesab olunur. Əsərdəki əsas arqumentlərin mühüm aspekti inteqrasiya və assimilyasiya arasındakı fərqdir. Assimilyasiya azlıq qruplarının dominant mədəniyyətə uyğun olmasını tələb etdiyi halda, inteqrasiya birgə yaşayışı və qarşılıqlı hörməti təşviq edir. Kimlikanın fikrincə, sağlam multikultural demokratiya azlıq qruplarının öz mədəni kimliklərini qoruyub saxladıqları və eyni zamanda millətin vətəndaş həyatında tam şəkildə iştirak etdikləri bir tarazlıq tələb edir. Bu baxış sosial harmoniyaya kömək edir və müxtəlifliyi milli sərvət kimi qeyd edir. Kimlikanın fəlsəfəsi fərdi hüquq və azadlıqları vurğulayan liberal prinsiplərə əsaslanır. O, iddia edir ki, multikulturalizmə təkcə ictimai çağırış kimi deyil, demokratik həyatı zənginləşdirmək üçün bir fürsət kimi baxmaq lazımdır. Kimlika azlıq qruplarının iki kateqoriyasını fərqləndirir: milli azlıqlar (məsələn, yerli xalqlar) və etnik qruplar (immiqrantlar və onların törəmələri). Onun təhlili müxtəlif mədəni qrupların vətəndaşlıq və onlara təqdim edilməli olan müvafiq hüquqları necə təcrübədən keçirməsi ilə bağlı incəlikli anlayışı əks etdirir.
Kimlika fəlsəfəsinin əsasını multikultural cəmiyyətlərdə fərdlərin ayrı-seçkilik və ya marginallaşma ilə üzləşmədən öz mədəni kimliklərini qoruyub ifadə edə bilməsi ideyası təşkil edir. Mədəni müxtəlifliyin bölünmə və ya münaqişə mənbəyi kimi deyil, cəmiyyəti zənginləşdirən dəyərli sərvət kimi tanınmalı olduğu fikrində olan Kimlika, eyni zamanda azlıqların eyni zamanda öz mədəni irsini qoruyarkən millətin sosial, siyasi və iqtisadi həyatında tam iştirak etməsinə imkan verən bir çərçivə yaratmağın vacibliyini vurğulayır. Onun fikrincə, liberal demokratik dövlətlər həqiqi ədalət və bərabərliyə nail olmaq üçün azlıq qruplarının fərqli mədəni kimliklərini tanımalı və onlara uyğun gəlməlidir.”Multikultural vətəndaşlıq” nəzəriyyəsinin əsasını azlıqların hüquqları anlayışı təşkil edir. O, fərdi hüquqlar və qrup hüquqları arasında fərq qoyur və bildirir ki, azlıqların üzvləri daha böyük cəmiyyət daxilində öz mədəni təcrübələrini, institutlarını saxlamaq hüququna malik olmalıdırlar. Qrup hüquqlarının qorunması mədəni mənşəyindən asılı olmayaraq bütün şəxslərin bərabər iştirakını və tam vətəndaşlığını təmin etmək üçün vacibdir. Kimlikanın nəzəriyyəsinin əsas aspektlərindən biri dil hüquqlarına vurğu və azlıqların dillərinin multikultural cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi kimi tanınmasıdır. O, təklif edir ki, azlıq qruplarına dil hüquqlarının verilməsi təkcə mədəni müxtəlifliyi deyil, həm də sosial inteqrasiya və birliyi təşviq edir. Bundan əlavə, Kimlika yerli xalqlar üçün özünüidarə konsepsiyasını müdafiə edərək, onların öz işlərini idarə etmək və daha geniş siyasi çərçivədə mədəni ənənələrini qorumaq hüququna malik olmalarını vurğulayır. Əsərin əsas töhfələrindən biri onun multikultural vətəndaşlıq kontekstində fərdi hüquqlar və qrup hüquqları arasında fərq qoymasıdır. Liberal demokratiyalar ənənəvi olaraq fərdi hüquqların qorunmasını vurğulasa da, Kimlika azlıqların mədəniyyətlərinin cəmiyyət daxilində tam iştirakını və bərabərliyini təmin etmək üçün müəyyən qrup əsaslı hüquqların zəruri olduğunu müdafiə edir. Əsər fərdi muxtariyyətin liberal prinsipinə əsaslanır. O, fərdlərin həyatları ilə bağlı mənalı seçimlər etmək üçün öz mədəni irsinə çıxışa ehtiyacı olduğunu iddia edir. Ona görə, mədəni hüquqların qorunması təkcə mədəni müxtəlifliyin qorunması deyil, həm də fərdlərin muxtar və mənalı həyat sürməsinə imkan yaratmaqdır. Bu, onun azlıq hüquqlarını iki kateqoriyaya təsnif etməsinə gətirib çıxarır: daxili (qrupa xas hüquqlar) və xarici (özünüidarəetmə hüquqları). Daxili hüquqlar qruplara öz mədəniyyətlərini sərbəst şəkildə həyata keçirməyə imkan verir, xarici hüquqlar isə onlara müəyyən dərəcədə siyasi muxtariyyətə malik olmağa imkan verir. Kimlika multikulturalizmin asanlaşdırılmasında dövlətin rolunu vurğulayır. O, iddia edir ki, dövlətlər təkcə azlıq qruplarının hüquqlarını qoruyan deyil, həm də mədəni müxtəlifliyi fəal şəkildə təşviq edən siyasət həyata keçirməlidir. Buraya dil hüquqları, siyasi institutlarda təmsilçilik və mədəni fəaliyyətlərin dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi daxildir. Bununla dövlət müxtəlif mədəniyyətlərin sosial quruluşa verdiyi töhfələri etiraf edir və sosial birliyi gücləndirir. Bundan əlavə, Kimlika multikulturalizmin sosial birliyi pozduğu anlayışına qarşı çıxır. Onun fikrincə, həqiqi multikultural cəmiyyət müxtəlif şəxsiyyətlərin harmonik şəkildə birlikdə mövcud olduğu daha zəngin mənsubiyyət və icma hissini inkişaf etdirə bilər. Kimlikanın sosial ədaləti müdafiə edərkən fərdi azadlıqlara üstünlük verən daha geniş liberal çərçivəsi ilə üst-üstə düşür. Əsərin ictimai strukturlar və siyasətlər üçün dərin təsiri var. Bu, immiqrasiya siyasətlərinin, təhsil kurikulumlarının və sosial inteqrasiya təcrübələrinin yenidən qiymətləndirilməsinə təkan verir. Onun nəzəriyyəsi cəmiyyətləri azlıqların mədəniyyətlərinə hörmət edildiyi və dəstəkləndiyi inklüziv mühit yaratmağa təşviq edir. Məsələn, təhsil sistemləri müxtəlif mədəniyyət tarixlərini və perspektivlərini əks etdirən, müxtəlif qruplar arasında qarşılıqlı hörmət və anlaşmanı gücləndirməyə kömək edən kurrikulumdan faydalana bilər. Bundan əlavə, Kimlikanın fəlsəfəsi vətəndaş dialoqunun və demokratik iştirakın vacibliyini vurğulayır. O hesab edir ki, azlıq qruplarının qərar qəbul etmə proseslərinə cəlb edilməsi onlara nəinki güc verir, həm də siyasi diskursu zənginləşdirir. Əsərdəki əsas anlayışlardan biri, bir çox müasir cəmiyyətlərin çoxsaylı milli, etnik və mədəni qruplardan ibarət olduğunu qəbul edən “çoxmillətli vətəndaşlıq” ideyasıdır. Kimlika iddia edir ki, bu qruplar daha böyük siyasi icma daxilində öz müqəddəratını təyin etmək hüququna, o cümlədən mədəni və təhsil məsələlərində muxtariyyət hüququna malikdir. Bu yanaşma mədəni müxtəlifliyin və mədəni hüquqların əhəmiyyətinin tanınması ilə sosial birlik və siyasi sabitlik ehtiyacını balanslaşdırmağa çalışır. Kimlikanın əsərindəki əsas müzakirələrdən biri multikultural cəmiyyətlərdə fərdi hüquqlar və qrup hüquqları arasında tarazlıq ətrafında fırlanır. Kimlika liberal demokratiyaların təməl daşı kimi fərdi hüquqların vacibliyini qəbul etsə də, o, mədəni kimlikləri qorumaq və təcrid olunmuş icmalar üçün sosial ədaləti təmin etmək üçün kollektiv dil hüquqları və ya yerli xalqlar üçün özünüidarəetmə kimi müəyyən qrup hüquqlarının zəruri ola biləcəyini müdafiə edir. Hüquqlara bu nüanslı yanaşma müxtəlif cəmiyyətlərdə fərdi muxtariyyət və qrup maraqları arasında mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəni tanıyır. Kimlika fəlsəfəsinin təməl daşı qruplar tərəfindən diferensiallaşdırılmış hüquqlar konsepsiyasıdır. Əsərdə iki növ azlıqları fərqləndirilir: milli azlıqlar və immiqrant qrupları. Yerli xalqlar və ya fərqli mədəniyyətlərə malik tarixi icmalar (məsələn, Kanadada Kvebeka) kimi milli azlıqlar öz unikal mədəni kimliklərini qorumaq üçün özünüidarəetmə hüquqlarını tələb edirlər. Bu hüquqlara ərazi muxtariyyəti və onların mədəniyyətinə təsir edən məsələlərlə bağlı qərar qəbul etmək səlahiyyəti daxil ola bilər. Digər tərəfdən, immiqrant qrupları, bir qayda olaraq, mədəni irslərinin aspektlərini qoruyaraq daha geniş cəmiyyətə inteqrasiya etməyə çalışırlar. Bu qruplar üçün Kimlika polietnik hüquqları,o cümlədən dil hüquqları, dini yerləşdirmə və mədəni təşkilatlara dəstəyi müdafiə edir. Bu tədbirlər immiqrantların mədəni kimliklərini tərk etmədən cəmiyyətdə tam iştirak etmələrini təmin etməyə kömək məqsədi daşıyır. Kimlika mədəni hüquqlarla bağlı işindən əlavə, multikultural cəmiyyətlərdə sosial ədalət və bərabərliyin vacibliyini də vurğulayır və iddia edir ki, azlıq qruplarının cəmiyyətdə tam şəkildə iştirakını, bərabər imkanlardan istifadə etməsini təmin etmək üçün mədəni tanınma, maddi resurslar və siyasi güclə müşayiət olunmalıdır. Kimlikanın yanaşması yalnız hüquqi statusa əsaslanan ənənəvi vətəndaşlıq anlayışlarına meydan oxuyur və bunun əvəzinə mədəni müxtəlifliyi özündə cəmləşdirən inklüziv və iştirakçı vətəndaşlıq formalarına ehtiyacı da müdafiə edir. Kimlikanın multikultural vətəndaşlıq nəzəriyyəsi mədəni üzvlük və milli kimliyin dinamikasını da araşdırır. Onun fikrincə, fərdlər öz mədəni mənsubiyyətlərini seçmək və bərabər vətəndaşlar statusuna xələl gətirmədən çoxsaylı mədəni icmalarda iştirak etmək hüququna malik olmalıdırlar. Müxtəlif mədəni fonları özündə cəmləşdirən vətəndaşlıq vizyonunu təşviq etməklə, o fərdlərin ümumi vətəndaş dəyərlərini qoruyarkən öz şəxsiyyətlərini sərbəst ifadə edə bildiyi daha inklüziv və vahid cəmiyyəti inkişaf etdirməyə çalışır. Kimlikanın yanaşması mədəni müxtəlifliyə hörmətin liberal demokratik prinsiplərə uyğun olduğunu vurğulayaraq liberalizmi mədəni plüralizmlə uzlaşdırır. O, mədəni hüquqların fərdi hüquqlara xələl gətirmədiyini, əksinə fərdi muxtariyyət üçün lazımi kontekst təmin etməklə onları dəstəklədiyini müdafiə edir. Bununla belə, Kimlika mədəni hüquqlara da məhdudiyyətlər qoyur və təkid edir ki, onlar fərdlərin əsas hüquqlarını və ya dövlətin demokratik çərçivəsini pozmamalıdır. Nəzəri cəlbediciliyinə baxmayaraq, əsər xeyli müzakirələrə və tənqidlərə səbəb olmuşdur. Bəzi tənqidçilər iddia edirlər ki, qruplar tərəfindən differensiallaşdırılmış hüquqlar ayrılıqları gücləndirə, fərdi hüquqların pozulması praktikasını bəhanə edə biləcək bir mədəni relativizm formasını davam etdirə, mədəni qrupların hüquqlarına vurğu etmək istər-istəməz mədəniyyətin əsasçı anlayışlarını davam etdirə və fərdi muxtariyyətə xələl gətirə bilər. Digərləri onun milli azlıqlar və immiqrant qrupları arasındakı fərqinin həddən artıq bəsit olduğunu və müasir multikultural cəmiyyətlərin mürəkkəbliklərini nəzərə almadığını iddia edir, mədəniyyətlərin potensial mahiyyətcələşdirilməsi və fərdi hüquqlar üzərində müəyyən qrup hüquqlarına üstünlük verilməsi ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə ediblər. ideyalarının praktikada, xüsusən də çox müxtəlif və bölünmüş cəmiyyətlərdə həyata keçirilməsinin mümkünlüyünü şübhə altına alırlar. Bundan əlavə, multikultural siyasətlərin praktiki həyata keçirilməsi tez-tez müxtəlif mədəni qruplar arasında siyasi müqavimət və sosial-iqtisadi bərabərsizliklər də daxil olmaqla maneələrlə qarşılaşır. Kimlika bu çağırışları qəbul edir və davamlı dialoq və danışıqlara ehtiyac olduğunu vurğulayaraq multikultural siyasətlərin dəyişən sosial dinamikaya uyğunlaşmasını tələb edir. Bu tənqidlərə baxmayaraq, əsər mədəniyyət, şəxsiyyət və vətəndaşlığın mürəkkəb kəsişmələri haqqında mühüm müzakirələrə səbəb olmuşdur və indi də multikulturalizm, azlıqların hüquqları və vətəndaşlıq mövzusunda müzakirələri formalaşdırmağa davam edir. Onun mədəni müxtəlifliyin və liberal demokratiyanın uyğunluğuna dair təkidləri 21-ci əsrdə multikultural vətəndaşlığın problemlərinin həlli üçün möhkəm çərçivə təklif edir. Kimlikanın ideyaları şəxsiyyət, inklüzivlik və təmsil məsələlərinin daim mövcud olduğu müasir multikultural cəmiyyətlərdə əhəmiyyətli dərəcədə aktualdır. Onun qrup hüquqlarının tanınması və dəstəklənməsinə vurğu etməsi ədalətli rəftar və müxtəlif mədəni kimliklərin tanınması tələbinin artması ilə üst-üstə düşür. Mədəni fərqliliyi itirmədən inteqrasiyanı prioritetləşdirməklə, cəmiyyətlər fərdi azadlıqlar və kollektiv kimlikləri əhatə edən inklüziv çərçivələrin qurulması istiqamətində işləyə bilərlər. Bundan əlavə, Kimlikanın yanaşması müxtəlif mədəni qruplar arasında anlaşma və qəbulun gücləndirilməsində təhsilin vacibliyini vurğulayır. Cəmiyyətin plüralist təbiətini əks etdirən təhsil sistemləri qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlığın inkişafında mühüm rol oynaya bilər. “Multikultural vətəndaşlıq” əsəri müxtəlif mədəni cəmiyyətlərdə vətəndaşlığı yenidən təsəvvür etmək üçün cəlbedici çərçivə təklif edərək liberal demokratiyalar daxilində mədəni müxtəlifliyin yerləşdirilməsi üçün cəlbedici bir baxış vurğulayır. Qruplar tərəfindən diferensiallaşdırılmış hüquqları müdafiə edərək və fərdi muxtariyyət üçün mədəni üzvlüyün vacibliyini vurğulayaraq, Kimlika mədəni plüralizmin tələblərini liberal demokratiya prinsipləri ilə balanslaşdırmağa çalışan azlıqların hüquqlarına nüanslı bir yanaşma təklif edir. Onun işi daha inklüziv və ədalətli cəmiyyətlər üçün səy göstərən siyasətçiləri, alimləri və fəalları ruhlandırmağa və onlara meydan oxumağa davam edir. Cəmiyyətlər multikulturalizmin mürəkkəbliyi ilə mübarizə aparmağa davam etdikcə, onun fikirləri müxtəlif icmalarda yaşamağın çətinliklərini və imkanlarını idarə etmək üçün dəyərli bələdçilik edir. Dialoq, empatiya və inklüzivliyə sadiqlik vasitəsilə bütün vətəndaşlar üçün aidiyyət hissini aşılayaraq çoxşaxəli kimliklərini qeyd edən cəmiyyətlər yaratmaq mümkündür.
Öncə söz vardı… 22-ci hissə Nəbi Xəzri – Azərbaycanın Xalq şairi, yazıçı, dramaturq, ssenarist, ictimai xadim
(Bu rubrikanı sözü qutsal sayan şairlərimizə həsr edirəm)
ÖMÜR ÇƏHLİMİ – NƏBİ XƏZRİ – 100
Tık, tik, tık…Pəncərəmi döyən külək, pəncərəmə qonan külək.Məni oyadan, məni ovudan külək.Axır ki, bayırda yelləncək kimi yellənən ağac budağından bu nagahan, biqəfil müsafirin kimliyini sordum.Səsimi duymaq istəyən bu xətakar rüzgarın çağırışına məhəl qoydumsa, deməli, ərdəmimiz yerində, kamalımız yolunda, ümidimiz yarındadır. Arzularımın ağırlığından bu rüzgarın qanadları qırılsın, beli bükülsün, burnu pərələnsin, sifəti büzüşsün, məni zərif kürəyinə alıb aparsın 17 yaşın alatoranlığına, yeniyetməliyimin həndəvərində saxlasın, boynumu-boğazımı busəyə qərq eləsin, çılğınlığımdan nəsibini alsın, sıcaq öpüş yerindən məhrəm ana qoynuna götürsün, tumarlasın, əzizləsin, saçlarımı qarışdırsın, ruhumu oxşasın, biraz da mənə oxşasın.Axı bir vaxtlar mən də günəş, dəniz, zirvə, bulaq olmaq istəyirdim, insan oldum.Yolumu azdımmı, ya yoluma qayıtdımmı, deyə bilmərəm.Lakin bəd ayaqda, bərk ayaqda nəğmə olsaydım, pis olmazdı.Görən indi də zümzümə etmək olarmı, 17 yaşın nəğməsini?
Dəniz olmaq istəyirəm, ay ana, Öz sinəmi göylər üçün açaram.
Yox, ay bala, anan qurban boyuna, Dəniz olsan, necə səni qucaram?
Zirvə olmaq istəyirəm, ay ana, Ucalardan hər an səni araram.
Yox, ay bala, anan qurban boyuna, Necə onda saçlarını dararam?
Günəş olmaq istəyirəm, ay ana, İşıq alsın məndən torpaq, asiman.
Yox, ay bala, anan qurban boyuna, İşıq verib sən özün də yanarsan.
Bulaq olmaq istəyirəm, ay ana, Dağdan axım bağçaya mən, bağa mən.
Yox, ay bala, anan qurban boyuna, Özün dağsan, sığarmısan dağa sən?
Nəğmə olmaq istəyirəm, ay ana, Mən səslənim, batma dərdə, qəmə sən!
Ol, ay bala, anan qurban boyuna, Sən onsuz da mənə sonsuz nəğməsən.
Bu şeir 17 yaşlı oğulun, bir şair övladının anasıyla xəyali söhbəti kimi qələmə alınıb.Arzu adlı övladın bir ümman arzusu kimi.Ariflər anladı ki, bugünkü yazımın baş qəhrəmanı Nəbi Xəzridir.Şair Nəbi Xəzri şeirlərinin sevdalısı olmuşuq, əgər ola bilmişiksə…Ağıl misraları ilə ürək misraları arasında var-gəl etmişiksə, Nəbi müəllimin həzin şeirlərindən bir buğum ciyərimizə çəkib, nələrisə əxz edib, görə-görə gəlib, götürə-götürə bir məqama yetmişiksə, o zaman illərimizi bihudə verməmişik.Yetər ki, ürəyə bir əlcə ağıldan, ağıla bir çəngə ürəkdən pay verən tapılsın.Tapılsın da tapınım ona Tanrım kimi. 1924-cü ilin bəxtinə yazılıb şair.Taleyinə təqvimin 1924-cü ilinin dekabrı düşüb.Lakin baharı çox sevirdi.O qədər çox sevərdi ki:
Bu gün yaşıd olur, gündüzlə gecə, Dağa duman çöküb, çən yeridikcə. Dərin dərələrdə sel daşan gündür, Uca zirvələrdə, qar əridikcə, Damlalar dəryaya qarışan gündür.
Nəbinin də xəmiri Bakının, Abşeronun mayasına qarışır. Xırdalan kəndində bu həyata göz açır.Yazdığı “doğma kəndim, doğma limanım” şüarlarında Xırdalanı xırdalaya-xırdalaya yox, böyüdə-böyüdə vəsf edib. Odur ki, yazdıqları sayalı, urvatlı oldu.Hər gün böyüdü Xırdalan, şəhər oldu.Nəbi Xəzrinin limanı kimi böyüdü. Gün içində gün kiridirdi atası Ələkbər kişi.Tacir ailəsindən idi Kəbleyi Ələkbər, amma kipriyi ilə od götürərdi.Zarafat gəlməsin sizə, bir ildə üç övlad itirmişdi ata Ələkbər.Nəbi 9 yaşında ikən atası bu dünya ilə vidalaşdı.Ürəyi dözməz oldu bala dərdinə, daha doğrusu, balaların dərdinə. Lakin bir yeyib, beş sadağa verən “Babayevlər ailəsi” başını itirmədi, özlərinə gəldilər.Balaca Nəbi də ömür çəhlimini, yolun izini azmadı.Dikbaş, rəhimsiz çərxi-fələk onu diksindirmədi, səksən min dərd verib səksəndirə bilmədi.Nəbi addım-addım addımladı, 7 yaşında ilk şeirini yazanda da, inşa yazısında “şair olacağam” deyib sinif yoldaşlarını güldürəndə də, qorxu-hürkü bilmədi.21 yaşında Yazıçılar İttifaqına üzv seçildi.Səməd Vurğun gənc Nəbiyə hamilik etdi. Peyğəmbər mənası verən “Nəbi” ismini daşıyan Nəbi Babayevə heç çox da yol göstərməyə hacət yox idi.Özü bilirdi yolun çəmini, özü tutmuşdu yolun ağını, “yol tutan bal tutar”, “yolun azanın qazanı boş qalar” – deyibən yollandı Moskvaya, elm ardınca. Bakıda 2 il Dövlət Universitetində, sonra keçmiş Leninqradda, ardınca Moskvada “Qorki” adına İnstitutda təhsil alır, necə deyərlər, bərk yapışır təhsilin ətəyindən. -Nataraz anları, narahat məqamları olmamışdımı? -Olmuşdu. Az müddət keçməmiş İnstitutdan qovulan Nəbi olur.Qrup qızlarına kənardan “söz atan” bir başılovlunun aşının suyunu verdiyi üçün.Yamanca əzişdirib onu, dərsini verib, ona cayıl olmağın cahilliyini başa salır.Buna görə gənc şairi uzaqlaşdırırlar təhsil ocağından.Yataqxanaya da buraxmırlar.İki gün çöldə gecələməli olur.Yenə yıpranmadı, taleyini qarğımadı Nəbi, əksinə, bəlkə də ürəyindən bu misraları keçirtdi:
Sağ olsun, düşmən, Qoymadı düşəm.
-deyib təhsilinə davam etdi, düşmən xalqın nümayəndəsinə – həmin o tələbəyə gücünü göstərdi.Biləyinin gücünü təbii ki, fəqət şeirinin gücünü göstərməyin hələ zamanı deyildi.Axı Qaçaq Nəbinin yox, şair Nəbinin taleyi gözləyirdi onu.O çağ da uzaqda deyildi.Gün o gün gələcəkdi qələmi ilə qələmdaşlarını dönükdürəcək, hər kəsi heyran qoyacaqdı.O gün gələcəkdi bütün ağaclardan tökülən sapsarı yarpaqlar Nəbinin qəlbi olacaqdı.
“Bəzən bir toxumdan bitən bir ağac, görürsən, yaşadı əsrlər boyu” – deyən Nəbi Xəzri ilk şeirləri ilə ədəbi cameədə maraq doğurur. “Günəş” adlı ilk şeiri ilə tanınanda, çoxu anladı ki, təbiət vurğunu Vurğundan savayı da vurğunlarımız olacaq… …Və onlardan biri Nəbi Babayev Nəbi Xəzriyə kimi yol gedəndə hələ neçə-neçə illər ötəcəkdi.1958-ci ildə Xəzərin Xəzrisi onun təxəllüsü, sonra xasiyyəti, sonra isə taleyi olacaqdı:
Gəl bölək dünyanı ikilikdə biz, Dərə mənə düşsün, dağı sən götür. Qalsın Yer üzündə qoşa izimiz, Qara mənə düşsün, ağı sən götür.
Şair sözü dənizin dibində əridib, çuxurunda çalxayıb, dürlü-dürlü kəlamlarını poeziyaya çevirəndə təbii alınırdı.Gülarə xanıma olan təbii məhəbbəti kimi.Övladlarının anası kimi, Arzusunun arzusu kimi sevirdi ömür-gün yoldaşını.Onu itirəndə də məhz şeirlərində sevgi izharını azaltmadı, onunla yaşadı göz yaşı kimi.
Nəbini ah boğar, aman ağladar, Həsrət də, nisgil də yaman ağladar. İnsan qədir bilməz, zaman ağladar, Gözün nə günahı, yaş tökülərsə.
Nəbi Xəzri torpağa bağlı şair idi.Bakı bağlarına bu qədər bağlanmaqmı olar, ilahi? Hər il iyunun 27-i və 28-i bağa gedəndə 3 gün Xəzri əsərmiş. -Adaşını salamlamağamı çıxarmış? -Bilmirəm. Bildiyim budur ki, şair küləfrəngi sərinindın, Abşeron hənirindən çıxmışdı. Oxunaqlı şair idi.Davamlı kitabları nəşr olunardı.Vəzifə pillələrində yüksələrkən şəxsi eqosu bu pillələrlə dırmanmazdı.Təvazökarlıq biçilmişdi adına.Yazıçılar İttifaqının katibi olanda da, Tele-Radio Komitəsinin sədr müavini, Mədəniyyət nazirinin müavini işləyəndə də mütəvazi idi.Tamahı əsla şeş vurmazdı.Ustad şairimiz Məmməd İsmayıl həmişə onu nəcib, xeyirxah birisi kimi qələmə verib.
“Başqaları mane olsa da, Nəbi Xəzriyə Allah qəni-qəni rəhmət eləsin, bizə kömək edib hər zaman.O nəsildən mənə ən çox dəstək olan rəhmətlik Nəbi Xəzri idi” – deyər Məmməd İsmayıl.Təkcə Məmməd bəy yox, neçə-neçə şairlərimiz onun köməyindən yararlanıb. Nəbi Xəzri həm də yurddaş şair idi.Biganə qalmırdı ulusumuzun ağrı-acısına. “Kiçik təpə” poemasına görə təzyiqlərə də məruz qalır.Bəy obrazını sovet dönəmində qəhrəman kimi vermək çoxunun xoşuna gəlmirdi.Heç gəlməsin! “Gürzəni mirzə, dinməzi hərzə” bilənlərin qoparağını yaman götürmüşdü Nəbi müəllim.Zatən o “kiçik təpə” böyük imperiyanın içində balaca məmləkətimizə nişanə idi. 1982-92 ci illərdə yazdığı “Peyğəmbər” əsərində İslam peyğəmbərinə – Hz.Məhəmmədə (əs) ehtiramını bildirir, adınım borcunu qaytarmağa qayrət göstərirdi.Pyeslərində də dəyərlərimizə qahmar çıxırdı. “Sən yanmasan”,” Mirzə Şəfi Vazeh” dediyimə nümunədir. “Burla xatun”,” Torpağa sancılan qılınc” pyeslərində Dədə Qorqud motivlərinin səhnədə yeni təcəssümünü görürük. Dramaturq 1937-ci il qurbanlarının da xatirəsini unutmamış, “Gecə döyülən qapılar” tamaşasını onlara ithaf etmişdi. Hər şeyə sinə gərən şairi təkcə ömür-gün yoldaşı Gülarənin ölümü yaman sarsıtmışdı.
Sən getdin, dünyanın dərdli çağında, Bir çaya döndüm ki, sısqa axıram. Sənsiz bir otağın tənhalığında, Şəklinə baxıram, yenə baxıram.
Yenə baxır Nəbi Xəzri, övladlarının timsalında görünür, nəvələrinin ədasında, oxucularının könlündə ömür sürür.Qızları Pərixanımın, Güləsərin, oğlu Arzunun arzularında yaşayır. Arzu bəyi mən də yaxşı tanıyıram.Məclislərdə, konsertlərdə görüşüb, hal-əhval tuturuq.Onun cüssəli, azman görünüşündə sanki atasının nəhəng yaradıcılığı, çöhrəsində Nəbi müəllimin cizgiləri cızılıb.Arzu Babayev bu gün də şairin irsini layiqincə təbliğ edir, şeirlərini sosial şəbəkələrdə paylaşır, atasından xatirələr yazır. Ayrıca ikinci kitabımın – “Tale şairi: Məmməd İsmayıl” romanının təqdimat mərasiminə təşrif buyurduğu üçün Arzu bəyə minnətdarlığımı bildirirəm. Hərgah bu dəm Nəbi Xəzridən yazdımsa, deməli, aynamı döyən rüzgar Gilavar yox, Xəzri imiş.Pəncərmi döyür ki, Nəbi Xəzri şeirlərindən bir çələng hörsün.Məramı yurd olan şairin bizə sovqatı isə “Azərbaycan” dır. Siz onun adına “baharlı yurdum” da deyə bilərsiniz.Xətriniz necə istəsə, o cür də deyin.Bir də bu çağlar evinizin aynasından göz-qulaq olun, lütfən! Bəlkə sizin də aynanızı döyən var?! -Öz aramızdır, zarafat deyil, bu, Nəbi Xəzrinin ömür çəhlimidir, şairin bir nəğmə qanadında hara varacağını kimsə bilməz!
(Yazımda müəllifi olduğum “Sətirlər” kitabındakı faktlara söykənmişəm)
Azərbaycan ədəbiyyatına ağır itgi üz verib. Ağsaqqal ustad şair Budaq Təhməz ömrünün 87-ci yayında həyatla vidalaşıb. Allah rəhmət eləsin. Amin.
Budaq Təhməz 2022-ci ildə ”Yazarlar” jurnalı tərəfindən yeni kitabların nəşrinə görə eyni şəxsə yalnız bir dəfə verilən ”Ziyadar” mükafatı ilə təltif olunub. “Xəzan” jurnalı redaksiya heyətinin üzvü idi. Mərhumun ölümündən kədərlənir, yaxınlarına dərin hüznlə başsağlığı veririk. Əli bəy Azəri, Ramiz İsmayıl, Məhəmməd Əli, Hafiz Əlimərdanlı, Ələsgər Talıboğlu, İbrahim Yusifoğlu, Rafiq Oday, Aləm Kəngərli, Kəmaləddin Qədim, Bəxtiyar Abbas, Ayaz İmranoğlu, Süleyman Abdulla, Mahir Cavadlı, Damət Salmanoğlu, Zaur Ustac, Əyyub Türkay və başqaları;
Azərbaycan ədəbiyyatına ağır itgi üz verib. Ağsaqqal ustad şair Budaq Təhməz ömrünün 87-ci yayında həyatla vidalaşıb. Heç bir xəstəliyi yox idi. Sağlam həyat tərzi yaşayırdı. Vaxtaşırı şair dostları ilə çay süfrəsi arxasında aparılan ədəbi müzakirələrə qoşulurdu. O, 1938-ci ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonunun Siyaqut kəndində anadan olub. Naxçıvan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Filologiya fakültəsini bitirib. 1970-ci ildə yaradıcılığa başlayıb. Şərurda ”İşıqlı yol” qəzetinin nəzdində ”Şərur qönçələri” ədəbi dərnəyinin yaradıcılarından və təşkilatçılarından biri olmaqla yanaşı həm də uzun illər dərnəkdə fəaliyyət göstərib. ”Aşıq Nabat” kitabının tərtibçisi olmuş Budaq Təhməzin şeirləri Türkiyə və İran mətbuatında dəfələrlə çap olunub. ”Mən vətənin oğluyam”, ”Şair ürəyi” və ”Kəndimizə bir qız gəlib şəhərdən” şeirləri Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırılaraq Türkiyə ”Ədəbiyyatçılar və kültür adamları” ensiklopediyasında dərc edilib. Silsilə şeirləri filologiya elmləri namizədi Şamil Zaman tərəfindən fransız dilinə tərcümə olunub. Bir çox şeirinə musiqi bəstələnən şair aşıq və folklor yaradıcılığı barədə bir çox elmi məqalələrin müəllifidir. “Şair ürəyi”, “Mən vətənin oğluyam”, “Vətən dərdi”, “Çətin dövran əzə məni”, “Ötən günlərim”, “Gəmiqayaya salam”, “Qönçəbəyim”, “Naxçıvandan doğan Günəş” və s. kitabların müəllifi, “Qarabağ sinəmdə açılan şırım” şeirlər kitabının həmmüəllifi, “Aşıq Nabat” kitabının isə tərtibçisidir. Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər Birliyinin üzvü olan Budaq Təhməz bir neçə şeir müsabiqəsinin qalibi olmuş, Azərbaycan Azad Qələmlər Cəmiyyətinin ”Qızıl qələm” mükafatına, milli mənəvi dəyərlərimizin və Məmməd Araz poeziyasının təbliğində göstərdiyi xidmətlərə görə ”Məmməd Araz mükafatı laureatı” diplomuna layiq görülüb. “Seçilmiş əsərləri”nin II cildliyi nəşr olunub. Ramiz İsmayıl onun həyatından bəhs edən “Ömür dastanının qıfılbəndləri” kitabını çap etdirib. Budaq Təhməz 2022-ci ildə ”Yazarlar” jurnalı tərəfindən yeni kitabların nəşrinə görə eyni şəxsə yalnız bir dəfə verilən ”Ziyadar” mükafatı ilə təltif olunub. “Xəzan” jurnalı redaksiya heyətinin üzvü idi. Mərhumun ölümündən kədərlənir, yaxınlarına dərin hüznlə başsağlığı veririk. Əli bəy Azəri, Ramiz İsmayıl, Məhəmməd Əli, Hafiz Əlimərdanlı, Ələsgər Talıboğlu, İbrahim Yusifoğlu, Rafiq Oday, Aləm Kəngərli, Kəmaləddin Qədim, Bəxtiyar Abbas, Ayaz İmranoğlu, Süleyman Abdulla, Mahir Cavadlı, Damət Salmanoğlu, Zaur Ustac, Əyyub Türkay və başqaları;
Bu gün sonuncu Qarabağ xanı Mehdiqulu xan Cavanşirin qızı, İbrahimxəlil xanın nəvəsi, Şuşa şəhərinin qurucusu Pənahəli xanın nəticəsi, əsərləri Azərbaycan Respublikasında dövlət varidatı elan edilən görkəmli Azərbaycan şairi Xurşidbanu Natəvanın doğum günüdür.
Mehdiqulu xan qızı Xurşidbanu Natəvan Cavanşir (06.08.1832 – 01.10.1897) Şuşada dоğulub. Mehdiqulu xan qızına öz anası Xurşidbanunun adını verib. Xurşidbanu ailənin yeganə övladı, həm də Qarabağ xanlığının sоnuncu vərəsəsi оlduğu üçün, оnu sarayda “Dürrü yekta” (“Tək inci”), el arasında isə “Xan qızı” çağırıblar.
Xurşidbanu ana tərəfdən Gəncə hakimi Cavad xanın nəslindəndir; anası Bədircahan bəyim Cavad xanın nəvəsi, Uğurlu bəyin qızıdır.
Balaca Xurşidbanunun ilk tərbiyəçiləri sarayın təcrübəli dayə və mürəbbiyələri оlub. Məktəb yaşına çatdıqda isə evdə, dövrün alim və sənətkarlarından dərs almağa başlayıb. Məşğələ zamanı Xurşidbanu “Quran” ayələrini və dini ehkamları əzbərləməklə yanaşı, dünyəvi elmlərlə də tanış оlub. XIX yüzildə kübar ailələrin uşaqlarına bir qayda оlaraq dоğma dillə yanaşı, ərəb və fars dili də öyrədildiyindən, Xan qızı da bu dilləri öyrənib, оnların vasitəsi ilə klassik şeirin qayda-qanunlarını mənimsəyib. О, gərəkən dərəcədə bilik əldə etdikdən sоnra, ardıcıl surətdə mütaliə ilə məşğul оlub. Dahi Şərq şairlərin ələ düşən nadir kitabları, qiymətli əlyazmaları Xurşidbanunu klassik ədəbiyyata bağlayıb.
Natəvanın dünyagörüşünün, bədii zövqünün fоrmalaşmasında yaxın və uzaq qоhumlarının əməyi az оlmayışb. Qasım bəy Zakir, Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği, Mirzə Adıgözəl bəy Qarabaği, Əhməd bəy Cavanşir kimi hörmətli və tanınmış şəxsiyyətlər öz yaradıcılıqları, ədəbi söhbət və mübahisələri, eləcə də ağıllı məsləhətləri ilə Xurşidbanuda şeir-sənətə marağı qüvvətləndiriblər.
Xarici və daxili durumun ciddi surətdə gərginləşməsi ilə bağlı, xan ailələri üzərində nəzarətin gücləndirildiyi bir vaxtda Xurşidbanu, Vоrоntsоvun şəxsi yavəri kumık türklərindən Xasay bəy Usmiyevlə ailə həyatı qurub. 1850-ci ilin payızındakı toylarından sonra, Xasay bəy Xurşidbanunu Dağıstana öz doğma kəndinə, оradan da Tiflisə aparıb.
Həyatının çiçək açdığı bir dövrdə Xurşidbanu Tiflisdə yaşamalı olub. Şəhərin səfalı yerləri, mənzərələri ona xoş gəlsə də, burada yaşamağa məcbur olduğu və çox vaxtları tək qaldığı üçün sıxılıb, Şuşanın qəribliyini çəkib. Natəvan bu şəhərdə rus, gürcü mədəni cəmiyyətləri ilə tanış olub, özü də milli ənənəsi, kübarlara xas davranışı və üç dildə sərbəst danışması ilə cəmiyyətlərdə maraq oyadıb. Bir sıra vilayət və şəhərlərə səyahətə çıxması Xurşidbanunun təfəkkür dairəsinin genişlənməsinə, dünyagörüşünün yeni çalarlar qazanmasına təkan verib. Vladiqafqaza, Dağıstana, Bakıya, Naxçıvana və b. şəhərlərə səfəri zamanı, o, yüksək rütbəli dövlət qulluqçuları, yazıçı, alim və səyyahlarla görüşüb, fikir mübadiləsi aparıb.
Xurşidbanu Natəvan parlaq istedada və qabaqcıl ideallara malik şəxsiyyət olub. O, “Məclisi-üns” ədəbi məclisinin başçısı olub, Azərbaycan mədəniyyətində və ictimai həyatında özünəməxsus izlər qoyub. Bu fenomenin meydana gəlmə¬sinin bir neçə əsas səbəbi vardır. Bunlardan biriincisi, şairin soy köküdür. Yəni, Natəvanda iki böyük nəslin Cavanşirlərin və Ziyadoğlu Qacarların qanı vardır. Adlarını çəkdiyimiz bu iki böyük və şərəfli nəslin hər biri dünyaya bir sıra görkəmli ziyalı gətirib (məsələn, Cavanşir nəslindən Əbülfət xan Tutinin, Qasım bəy Zakirin, Ziyadoğlu Qacar nəslindən isə Ziyadi Qarabaği, Müsahib Gəncəvi və başqa şairlərin adlarını çəkmək olar). Maraqlıdır, ki, Ziyadi Qarabaği və Musahib Gəncəvi vaxtilə Qarabağ bəylərbəyisi olublar. Natəvan yaradıcılığının böyük tədqiqatçısı Bəylər Məmmədov “Natəvanın şair qohumları” kitabında (B., 1989) bu məsələni geniş açıqlayıb. Eyni zamanda, Ziyadoğlu Qacar nəslindən çıxan şairlərdən başqa kitablarda da söz açılıb. M.Füzuli adına Respublika Əlyazmalar İnstitutunun fondunda Müsahib Gəncəvinin “divan”ı saxlanılır və bu əsərin üzərində institutun əməkdaşları elmi tədqiqatlar aparır.
Natəvanın qızı Xanbikə xanım da anasının yolunu davam etdirərək, qəzəllər və rübailər yazıb; onun bir neçə qəzəli Vasif Quliyevin “Dünənə uzanan cığır” (B., 2000) kitabında çap olunub.
Xurşidbanu Natəvan zəmanəsinin görkəmli şəxsiyyətlərindən olub, təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Önqafqazda xeyirxahlığı ilə tanınıb. O, kasıblara əl tutub, Şuşaya su kəməri çəkdirib.
Natəvan yaradıcılığa təxminən XIX yüzilin 50-ci illərindən başlayıb. İlk vaxtlar onun “Xurşid” imzası ilə yazdığı şeirlərin çoxu itib-batıb, yalnız az bir bölümü bizə gəlib çatıb.
Natəvanın həzin lirikasında sevimli oğlu Mir Abbasın vaxtsız ölümündən sonra kədərli motivlər daha da güclənib. 1870-ci ildən etibarən şair özünə (köməksiz, kimsəsiz, dayaqsız… anlamında işlənən) “Natəvan” təxəllüsü götürərək, dərin məzmunlu qəzəllərini yaradıb. Onun şeirləri hələ sağlığında dildən-dilə düşüb, əlyazma şəklində yayılıb. Xurşidbanunun şeirlərini məzmun cəhətdən şərti olaraq dörd qismə ayırmaq mümkündür:
-aşiqanə şeirlər, -təbiət gözəlliklərinə həsr edilən şeirlər, -çağdaşlarına yazdığı mənzumələr, -hüznlü şeirlər.
Natəvanın fitri istedadının üzə çıxması və çiçəklənməsinin səbəblərindən biri, Şuşanın təkraredilməz yaradıcı iqlimi və mədəniyyət iqlimi, kübar yaradıcılıq mühiti olub.
Xan qızının poeziyası Azərbaycan xanəndələrini də ruhlandırıb. Böyük sənətkarımız Seyid Şuşinskinin Natəvan haqqında xatirəsində qeyd olunur ki, o, şairin qəzəllərini “Segah” üstündə oxuyarmış; və ondan bəri, demək olar ki, bu günə kimi tanınmış Azərbaycan xanəndələri şairin qəzəllərini oxuyub, ilham alırlar.
Natəvanın yaradıcılıq fəaliyyəti təkcə şeirlə bitmir; o, rəssamlıqla da məşğul olub, həmçinin, onun nəfis əl işləri, müxtəlif türdə tikmələr bacarığı da olub. Onun bədii tikmələri “Gül dəftəri” (1886) adı ilə ün qazanıb.
Əsərləri (“Ağlaram”, “Olaydı”, “Getdi”, “Sənsiz”, “Ölürəm” və b.) dərin səmimiyyəti, incə lirizmi ilə seçilir. Yüksək sənətkarlıq örnəyi olan şerlərində təkrir, qoşma, rədif, məcaz və s. bədii vasitələr məharətlə işlənib.
M.N.Nəvvab, S.Ə.Şirvani və başqaları ona şer həsr edib.
1858-ci ildə xoşbəxt bir təsadüf Bakıda ünlü fransız yazıçısı Aleksandr Düma ilə Xurşidbanunu rastlaşdırıb. Natəvanın həyat yoldaşı Xasay bəyin fransız dilini yaxşı bilməsi onların arasında dostluq telləri yaradıb. Onlar Abşeronda birgə gəzintiyə çıxıb, ayrılarkən bir-birinə qiymətli hədiyyələr təqdim ediblər. Natəvanın Bakıdan Şıx kəndinə daş yol çəkdirməsi haqqında ilk bilgi də, A.Dümanın “Qafqaza səyahət” kitabında öz əksini tapıb.
Şəxsi həyatındakı problemlər, dövranın haqsızlığı, zalımların sitəmi şairi vaxtsız qocaldıb, onu həyat işığına həsrət qoyub. Ağlamaqdan gözlərinin nuru gedib, bədəni taqətdən düşüb və nəhayət həyata gözlərini əbədi yumub… Xurşidbanu Natəvan Ağdamın İmarət qəbristanlığında dəfn olunub. Xan qızının əlyazmaları, şəxsi geyim və əşyaları nadir eksponat kimi arxiv və müzeylərimizdə saxlanılır.
Əsərləri dəfələrlə kütləvi tirajlarla nəşr edilib.
Xurşidbanu Natəvana, fərqli sənət sahələrinə aid bir çox əsərlər həsr olunub. Xurşidbanu Natəvan poeziyası peşəkar Azərbaycan bəstəkarların əsərlərində öz əksini tapıb. Bunun parlaq misalı kimi, tanınmış bəstəkar, Xalq artisti, professor Vasif Adıgözəlovun Natəvanın sözlərinə yazılmış ünlü “Qərənfil” mahnı-romansını göstərə bilərik. Bəstəkar “Xan qızı Natəvan” operasını da yazıb.
Həmçinin digər əsərləri göstərə bilərik:
Məmməd Rahim – “Natəvan” poeması, İlyas Əfəndiyev – “Xurşidbanu Natəvan” pyesi, Əzizə Cəfərzadə – “Natəvan haqqında hekayələr”, Məmmədov B. “Xurşidbanu Natəvan”, “Natəvanın şair qohumları” və s… Adına küçə, klub, kitabxana və məktəb, paytaxt Bakının mərkəzi yerində heykəli var. Xan qızı Natəvanın (eləcə də, Üzeyir Bəy Hacıbəyli və BÜLBÜLün) Şuşadakı büstləri ermənilər tərəfindən gülləylə deşik-deşik edilib, sonra başqa metal məmulatlarla birgə Gürcüstanda satışa çıxarılıb. Həmin büstlər Azərbaycan maddi mədəniyyət nümunəsi olmaq etibarı ilə Azərbaycana gətirilib və hazırda Ramiz Mustafayev adına İncəsənət Muzeyinin həyətində saxlanılır. (İnşallah Şuşa azad edildikdən sonra, yenidən öz həqiqi yerinə bərpa olunacaq). 2016-cı il fevralın 18-də Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə Belçika Krallığının Vaterlo şəhərində Xurşidbanu Natəvanın abidəsinin açılış törəni keçirilib. (Abidənin müəllifi heykəltəraş İmran Mehdiyevdir). RUHU ŞAD OLSUN!
Əməkdar elm xadimi, Dövlət Mükafatı laureatı, professor Məhərrəm Qasımlının – Orxan Paşanın bədii əsərlərininin bir araya gəldiyi “Yağmur qoxusu” kitabı məndə başqa oxucunun gördüklərindən, hiss etdiklərindən, gəldiyi nəticələrdən tam fərqli duyğular, anımlar, xatirələr, qənaətlər oyadır. Mən, əslində, bu kitabı lap çoxdan – 1975-ci ildən oxumağa başlamışam. Bakı Dövlət Universitetinin (o vaxt Azərbaycan Dövlət Universitetinin) filologiya fakültəsində eyni kursda təhsil aldığımız zamandan. Biz Məhərrəmlə, sadəcə, kurs yoldaşı olmamışıq: iki il universitetin 3 nömrəli yataqxanasında eyni otaqda yaşamış, qayğı, sevinc, kədər ortağı olmuşuq. Ona görə də mən onun söylədiklərinin, yazdıqlarının qaynağına, mənbəyinə yaxından bələdəm, o da mənim. Yataqxana həyatının maraqlı cəhətlərindən biri də bu idi ki, kənddən gələn dostlarımızı, yaşıdlarımızı öz qabiliyyətimiz daxilində ağırlayır, onların şərəfinə imkanımız çərçivəsində qonaqlıq təşkil edirdik. Məhərrəmin otağımıza qonaq gətirdiyi bir sinif yoldaşını xatırlayıram, bizdən ayrılıb əsgərliyə yola düşəcəkdi. Məlum oldu ki, saz çalır. Tez saz tapdıq. O oğlanın adı yadımda qalmayıb, ancaq iki detal yaddaşımda əbədi həkk olunub: bir onun sazda o vaxta qədər eştidiklərimdən tam fərqli çaldığı “Baş sarıtel” havası, bir də simlərin üstündə gəzən barmağının ucundakı döyənək. Görünür, barmaqlarını sazın qoluna bərk sıxdığından sol əlinin şəhadət barmağı sərt qabar bağlamışdı. Orxan Paşanın yazılarını oxuyuram və uzaq xatirələrimdə saz havasına qarışmış o döyənək gözümün önündə müəllifin, sözün hərfi mənasında, cadar bağlamış ürəyini canlandırır. Məhərrəm Qasımlının yazıları (istər fundamental elmi tədqiqatları olsun, istərsə də publisistik qeydləri, şeirləri) ürəkdə yoğrulub-yapılandan, kündələnib yayılandan, ocağın üstünə qoyulub bişiriləndən sonra oxucu mühakiməsinə verilir. “Yağmur qoxusu”nda həm gənclik illərində, yolun başlanğıcında qələmə alınmış, ilk oxucusu (və ya oxucularından biri) mən olduğum şeirlər, həm də o gündən bu günə Məhərrəmin müşahidələri, düşüncələri, yaşadıqlarının əks-sədası, tale yazıları söz-söz pöhrələnib, yarpaq-yarpaq göyərib. Görən o sözlərdən varmı yadında?- Göydən gətirmişdim durna telində. De nələr deyirdim könlüm adından Bənövşə dilində, nərgiz dilində?! Bunu bir məqaləmdə də yazmışam, mənim mənsub olduğum nəslin nümayəndələri sözün dünyasına göz açanda şeiri daha çox heyrətdə görməyə (və göstərməyə) çalışırdılar. Şeirlə ciddi maraqlananlar arasında şeirin heyrətdən doğulduğuna, heyrətin ifadəsi olduğuna inanlar var idi. O nəslin nümayəndələrinin əksəriyyəti ədəbiyyata gələndə dünyaya heyrətli bir uşaq gözü ilə baxır, gördüklərini, göstərmək istədiklərini reallıqda olduğundan daha parlaq, daha rəngli, daha dolu təqdim etməyə üstünlük verirdilər. Azərbaycan nəsrinə bir qədər əvvəl nüfuz eləmiş işıqlı uşaq baxışları şeirdə özünü 70-ci illərdə daha bariz göstərməyə başlamışdı. Hələ dünyanın günahlarına bulaşmamış uşaq heyrəti, məsum uşaq səmimiyyəti 70-80-ci illər şeirinin məzmunu ilə yanaşı, poetikasına, sözün bədii düzümünə də ciddi sirayət edir və təsir göstərirdi. O illərdə mif, dastan poetikasına güclü maraq da, yəqin ki, öz başlanğıcıını bundan alırdı. Hələ gənclik çağlarından həyata və ədəbiyyata baxışlarında yetkin və özünəməxsus tərz nümayiş etdirən, analitik təfəkkürü və güclü məntiqi ilə seçilən, özünü sözlə kifayət qədər yüksək səviyyədə ifadə edən Məhərrəm Qasımlı da ilk şeirlərində uşaq gözlərinin heyrətini ifadə etməyə çalışırdı. Bu gün də ona çalışır. Zamanın üstündən geri boylanıb, keçən günlərə, keçməyən sevdalara dörd-gözlə, beş gözlə heyrət içində baxır. Bəzən uşaq gözünün heyrətini keçmişdən bu günə gətirməyə çalışır və həmin heyrətə qovuşanda şeir yaranır. “Yağmur qoxusu” kitabının bir bölümü beləcə də adlanır: İndi gənclikdəki sənli günlərə Dördgözlü, beşgözlü heyrətim baxır. Orxan Paşanın şeirlərində heyrətin poetik ifadəsini şərtləndirən aparıcı amil isə sözün ünvanının analitik mühakiməyə “yerləşə bilməməsi”, məntiqin sərhədlərinə sığışmamasıdır. Onu qeyd etməyi vacib sayıram ki, fikrin poetik ifadəsi baxımından Məhərrəmin şeirlərində iki istiqamətin mövcud olduğu nəzərdən yayınmır. Birincisi, konkret müşahidələri, mühakimələri məntiqi paradokslarla ümumiləşdirmək. Hələ orta məktəbdə oxuyarkən yazdığı “Pərvanə özünü odlara vurdu, // Yarasa düşündü: yəqin ki, kordu” misralarında olduğu kimi. Burada da məntiqlə heyrətləndirmək, ən azı, düşündürmək meyli var. Sözün poetik deyiminə bu cür yanaşma xalq yaddaşından gəlir: “Məcnun dərd əlindən dağa çıxdı, // Dedilər bəxtəvər yaylağa çıxdı”… Bir cəhət də budur ki, Məhərrəmin əksər şeirlərində duyğu hesaba, kitaba, məntiqə tabe olmur. Məntiqin kənarda qaldığı, riyazi hesabların düz gəlmədiyi məqamda könül dillənir, qəlbin dilləndiyi yerdən heyrət boylanır, fiziki sərhədlərdən çıxıb sonsuzluğa uzanır: Dayanaq beləcə könül-könülə, Min illik yol qalsın gündüzə qədər. Aya istəmirəm, ay yaxındadı, Gəl gedək ən uzaq ulduza qədər, Uzansın bu gecə sonsuza qədər… Orxan Paşanın şeirlərinin başlanğıcına, üstündə boy atdığı özülə qayıdanda ədəbiyyatşünaslığımız üçün bu gün də çox aktual (həm də mübahisəli) olan bir məqamın üstündən adlaya bilmirəm. 1970-ci illərdə, xüsusən də gənclər arasında “mərkəzdən qaçma” təmayülü güclü idi. Səməd Vurğun poetik sisteminə alternativ axtarışları, “sağa-sola” sapmaları, sürüşmələri ilə, hər şeydən öncə, bədii sözün təbii təkamülünün qanunauyğun ehtiyaclarından irəli gəlirdi, zaman dəyişmişdi və “zamanla səsələşən şerlər sorağında” (Aydın Məmmədov) axtarışların aparılması aktuallaşmışdı. Bədii sözə yeni yanaşmalar tarixin ictimai sifarişinə çevrilmişdi. Bu sifarişə, yeni çağırışlara cavab vermək mənasında, «bloklara qoşulmayan» Əli Kərim şeirimizə təmiz hava axını, müasir bədii düşüncə meyarları gətirməyə və onları təsdiq etməyə nail olmuşdu. O vaxt Asif Əfəndiyevin Əli Kərimin ikicildliyinə ön söz kimi yazdığı “Bənzərsizlik” essesi də Əli Kərim yaradıcılığının, ümumiyyətlə, yeni poeziyanın sirrini, sehrini açmaq baxımından müstəsna rol oynayırdı. Digər alternativlər – Vaqif Səmədoğlu və Ramiz Rövşən yaradıcılığının oxucu ilə ünsiyyəti hələ zamanını gözləyirdi. Subyektiv faktorlar da var idi. Üsyankar “sərbəstçilərin” müqavimətçi “hecaçılara” qarşı elan etdikləri “açıq müharibə”, eksperiment səciyyəli axtarışlar ənənəyə qarşı çevrilirdi. Səməd Vurğunun adı isə daha çox mühafizəkarlığın, mənfi mənada qəbul edilən “ənənəçiliyin” rəmzi kimi qəbul edilirdi… Orxan Paşanın imzası ilk dəfə ədəbiyyatdakı həmin “mərkəzdənqaçma” havasının içində göründü. Lakin çox keçmədən klassik ədəbiyyatımızın tədqiqatçısı Məhərrəm Qasımlı özünün ənənəyə, poetik düşüncələrini ifadə etdiyi dilin mənbəyinə münasibətinə aydınlıq gətirdi. 1985-ci ildə Səməd Vurğunun üslubundan, şeir texnikasından tamam fərqli bir dildə qələmə aldığı şeirində Səməd Vurğuna “Sənə ustad dedim” etirafı ilə müraciət etdi: Sənə ustad dedim, ruhunun havası işlədikcə iliyimə, gördüm sevgidə ürəyinə tay yox dar gündə kişiliyinə, sənə ustad dedim!..
Səsinin, sözünün sehri bəsimdi, Qayğılı gözünün mehri bəsimdi. Söykənməyə “Dağlar” şeiri bəsimdi – Sənə ustad dedim!
Bu şeiri yazanda Şah İsmayıl Xətayinin yaradıcılığını tədqiq edən Məhərrəm Qasımlı artıq ədəbiyyatımız üçün ciddi əhəmiyyət daşıyan bir məsələyə maraqlı və orijinal bir yanaşma ortaya qoymuşdu. “Ustad-şagird” münasibətləri, ənənəyə sədaqət heç də sözün ifadə tərzini yamsılamaqla deyil, ruhun havasının iliyə işləməsi, sevginin ürəyə-qana yeriməsi, sözün sehrinin dərk edilməsi… və bir də söykənməyə layiq olan, söykənəndə yıxılmayan dayaqlar ilə dəyərli olur. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Orxan Paşa “Taleyimdən və ürəyimdən keçənlər” ədəbi-bədii etüdlər silsiləsində bu məsələyə elmi aydınlıq gətirmişdir. O, Səməd Vurğunun şeir dilinin nə əvvəlki yüzilliklərdə yaşamış klassiklərin, nə də zamanca öz yaxınlığında olan Hadi, Cavid və Sabir kimi dahi sənətkarların şeir dili ilə eyni olmadığını göstrərək Səməd Vurğunu Azərbaycan poeziyasının dilinə milli müəyyənlik gətirmiş şəxsiyyət kimi qiymətləndirmişdir: “Onun şeir dili… bugünkü poeziyamızın əsas təməlidir”. 1980-ci illərin ortalarından indiyədək Məhərrəmin həm elmi və publisitik, həm də bədii yaradıcılığında yaddaşa münasibət kökü bəzən çox dərinlərə işləyən, ilk baxışda fərqinə vara bilmədiyimiz fenomen kimi təzahür edir. Bu, bir ucu bədii inanclara bağlı olan qədim obrazların zaman keçdikcə yaddaşımızda sabitləşmiş, müəyyən mənada “avtomatlaşmış” əks-sədasıdır. 1983-cü ildə o belə bir şeir yazmışdı:
-Əslini Kərəmə verərsənmi, Qara Keşiş? -Sehirli don hardadı? -İşdi, Əsli burdan keçər olsa, görərsənmi, çoban qardaş? -Dayan görüm, qoyun hardadır? -Lələ, çoxmu gəzək Əslini? -Sevən yardan ayrılmaz. -Kərəmə yol ver, Ərzurumun gədiyi! -Başım qardan ayılmaz… -Əslini Kərəmə qovuşdur, aşıq! -Ustad belə tapşırıb, olmaz, ay olmaz!
Bu şeirin yaddaş tutumunu qiymətləndirmək istərkən XX əsrin məşhur nəzəriyyəçisi, psixoanalitik məktəbin yaradıcılarından olan Karl Qustav Yunqun “kollektiv şüurdanxaric” konsepsiyasına müraciət etmək lazım gəlir. Başda Ziqmund Freyd olmaqla psixoanalitiklər belə hesab edirdilər ki, insanın davranış və fəaliyyətinin əsas tənzimləyicisi olan şüur pərdəsi altında onun özünün dərk edə bilmədiyi, şüurun əli yetmədiyi daha dərin lay gizlənib və daim fəaliyyətdədir. Yunq isə fərdi şüuardanxaricdən əlavə, hamının birgə yaşatdığı kollektiv şüuraltı konsepsiyasını irəli sürmüşdü. Kollektiv şüurdanxaric fərdin təcrübəsindən, biliyindən asılı olmayaraq müxtəlif insanlarda eyni cür təzahür edir, ayrıca bir insanın deyil, toplumun, cəmiyyətin və ya xalqın təcrübəsinə əsaslanır. Yunq belə hesab edirdi ki, kollektiv şüurdanxaricin altındakı lay müəyyən bədii deyimlərin, mənaların daşıyıcısı rolunda çıxış edir, arxetiplərə, başqa sözlə desək, toplum üçün ümumi səciyyə daşıyan əzəli dayaqlara söykənir. Məhərrəmin bu şeiri səbəbini düşünmədən hamılıqla həqiqət kimi qəbul etdiyimiz kollektiv düşüncənin pozulmaz ehkamı üzərində qurulmuşdur: aşıq Əslini Kərəm ona görə verə bilməz ki, bu, yaddaşının hökmüdür – ayrıca fərdin onu dəyişməyə gücü və səlahiyyəti yoxdur… Məhərrəm Qasımlının – Orxan Paşanın “Yağmur qoxusu”nu bir də vərəqləyirəm. Buradakı yazıların çoxu düşüncələrimdə əks-səda oyadır, yaddaşımı tərpədir və mənə elə gəlir ki, yazılan kitab kimi elə yaşanan ömür də yaddaşın hökmüdür…
Çağdaş ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələrindən biri olan Rafiq Yusifoğlunun yaradıcılığı çoxtərəflidir; şair, ədəbiyyatşünas, publisist kimi zəngin ədəbi yol keçib. 80-ci illərdən bəri ədəbiyyatşünaslıqla yollarımız bərabər yürüyüb, indi də Dissertasiya Şurasında tez-tez görüşürük. Həm də ali məktəbdə çalışır, necə deyərlər, burada çalışdınsa, gərək tələbələri də nəzərə alasan. Bu cəhətdən Rafiq Yusifoğlu tələbələrinə borclu qalmayıb, çoxlu proqram, dərslik və dərs vəsaitləri yazıb. Son on beş ildə onun «Ədəbiyyatşünaslığın əsasları» (2001, 2005, 2009), «Uşaq ədəbiyyatı» (2002, 2006), «Müasir ədəbi proses və ədəbi tənqid» (2004, 2014), «Azərbaycan poeması: axtarışlar, perspektivlər» (1998), «Azərbaycan poemasının sənətkarlıq xüsusiyyətləri» (2010), «Ədəbi-nəzəri fikrin inkişaf mərhələləri» (2016) kimi son dərəcə gərəkli dərslik və monoqrafiyaları nəşr olunub. Doğrusu, onun ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki araşdır¬ma¬¬¬-larının niyə diqqətdən kənarda qaldığını kəsinləşdirə bilmirəm. Hər halda bunu ədəbiyyatşünaslığımızın ayağına yazmaq lazım gəlir. Bu üzdən mən də onun zəngin ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyətini və bu sahədə gördüyü işləri qiymətləndirməyi düşünürdüm. Lakin Rafiq Yusifoğlu həm də gözəl, bənzərsiz şairdir, yaradıcılığa poeziya ilə başlayıb və düz əlli ilə yaxındır ki, ona sədaqətini ifadə edir. Və bu əlli ildə onun əlliyə yaxın şeirlər kitabı çıxıb. Bu, demək olar ki, ildə bir kitab edir. Özü də heç bir kitabında təkrar şeirlər çap etdirməyib. Hər zaman oxucuların görüşünə yeni şeirlərlə gəlib. Sonuncu şeirlər kitabı «Üçüncü qərinə» (Redaktoru Məhərrəm Qasımlı, Bakı, 2017) bu günlərdə işıq üzü görüb. Elə məni də fikrimdən daşındıran məhz bu kitab oldu; elmi əsərlərini təhlil edəcəyimi düşündüyüm halda, şeirləri özünü qabağa saldı. Bəlkə də belə daha ədalətli olar; axı Rafiq Yusifoğlu yaradıcılığa şeirlə başlayıb və çağdaş poeziyamızı obraz və obrazlılıq, bədii təsvir və ifadə vasitələri, bədii detal, poetik ruh baxımından əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirib, yeni üslubi çalarlar gətirib. «Üçüncü qərinə»də toplanan şeirlər son iki ilin şeirləridir, yaxşıdır ki, şeirlərin altında zaman və məkanı ifadə edən qeydlər də var; bu şeirlərdə nələr yoxdur; insan həyatının bütün böyük, sirli, sevincli, kədərli anları, həyatı, sevgini, başlancıcı, sonu anlatmaq və s. Bu şeirlər insana dünyanı və kainatı anladır, səni gündəlik qayğılardan uzaqlaşdırır, həm də həyatın özünü göstərir. Şair bu şeirlərində yeknəsəq bir həyat təsvir etmir, yaşadıcımız cəmiyyətdə görmədiyimiz nəsnələri göstərir. Onun şeirlərini sən bir mənəvi ehtiyac olaraq oxuyursan və düşünürsən. «Əsl yaşamalı gün indi gəldi», «Bu gecə sübhəcən», «Bir yağış yağır ki», «Xoş gördük, ömrümün təzə payızı», «Çox şükür, builki qışı da gördük», «başımın üstündən uçan durnalar», «Bir qocaman dağam mən», «Yaşamaq lazımdı» və sair onlarla şeirlərində yaşantılarını bütün dəyişik yönləri, çalarları ilə verir.Bu yaşantılar şairin təqdimində yenidir; sanki bu yaşda yaşadıqlarını heç zaman qələmə almayıb, yəqin ki, bundan sonra yazdıqları da başqa bir yaşantı olacaq. Bu yaşantılardan biri də doğma torpağı, yurdu, el-obanı içində yaşatmaqdır. Deyim ki, Rafiq Yusifoğlu bir vətəndaş kimi narahatlıqlarını həm də yurd sevgisində büruzə verir. Bu yaşda doğma diyarında özünü qərib hiss edən lirik Mən doğulub boya-başa çatdığı, lakin heç zaman gedə bilmədiyi torpağı yuxusunda görür. Başqa bir şeirində «Biz bütün arzulara yuxuda çatmağı çox sevirik…» fikri də burada yerinə düşür. Yuxuda görmək ona əlinin çatmaması deməkdir, ona qovuşmaq istəyini əks etdirməkdir. Lakin nə yazıq ki şair (təkcə şairmi!) hələ bu imkandan məhrumdur. Şimşək oynayırdı bulud içində, Külək işardırdı kül altda köyü. Dağlar dayanmışdı sükut içində, Pəyhanın, Qısrağın dolmuşdu göyü… Kimsə eşitməsin qoy ahlarımı, Ruhuma şəfəqlər səpirdi Allah. Ot basan cığırlar ayaqlarımı Necə qucaqlayıb öpürdü, Allah?! Rafiq Yusifoğlunun şeirlərinin özəlliyi ondadır ki, strukturu sadə bir detal üzərində qurulur; bu detalda yaşadığı ovqatı, içinə aldığı düşüncəsini söyləyir və mütləq şəkildə onu həyatla, yaşamla bağlayır. Şeirlər duyğu və həyəcanların təsvirindən asılıdır, çox qısa da ola bilir, ya da uzağı beş altı bənddə özünü ifadə edir. Bu şeirlərin hər birinin tarixi var, bu tarix elə şairin duyğularının stenoqramı kimi mənalanır. Hər şeyin bir yaranışı olduğu kimi, duyğuların, yaşantıların da yaranışı vardır. Bu yaşantılardan biri «Yaşamaq lazımdı» şeirində orijinal bir tərzdə ifadə olunub. Oxucu dərhal düşünür: «Kimin, nəyin naminə?» Cəmi altı sətirdən ibarət şeirdə şair yaşam kredosunu və nədən yaşamaq lazım olduğunu belə açıqlayır: Həyat biyi mübariyəyə səsləyir açıq-açığına. Yaşamaq layımdı yaxşı adamların xətrinə, pis adamların acığığına! Yaxud, ilin dəyişməsi nədənsə insanda fəlsəfi düşüncələr oyadır, xatirələr çözələnir, sən sadəcə köhnə ildən yeni iləmi keçirsən; il dəyişirsə, nələr dəyişir? Küçə həmin küçədi, Şəhər həmin şəhərdi, Mən həmin mənəm – Təkcə təqvimdə 2015-ci ildi… Rafiq Yusifoğlunun poetik obrazlarından biri də dənizdir. Onlarla şeiri dənizə həsr edib, lakin bu şeirlərin hər birində yalnız dənizin təkrarsız mənzərələrini yaratmır, həm də onu bir bədii obraz səviyyəsinə qaldırır, dənizlə həmsöhbət olur, onu əzizləyir, sevir, qorumağa çalışır və hamını buna səsləyir. Bu poetik çağırışda şairin vətəndaşlıq missiyası başlıca yer tutur. «Əlli ildə səbrlə, nəvazişlə» əsəblərinə sığal çəkən dənizin boynunda böyük «haqqı-sayı» olduğunu dilə gətirir. Lakin şairin lirik Məninin dənizi sevənlərdən bir fərqi var: «Siz həmişə onun sahilindəsiniz, mən isə onun qoynunda»… «Tənha qoymayacam», «Dənizdə səhər», «Dəniz duyur», «Dəniz, sahil, ləpədöyən», «Dəniz sevgisi» və s. onlarla şeirində dəniz müxtəlif çalarlarda təsvir edilir. Bu şeirlər insanla dənizin söhbəti kimi yadda qalır. Dəniz də insan kimi bir varlıq olaraq göstərilir; onu tənha qoymaq istəmir. Dünya «istidən od tutub yananda», «suları şaxtadan donanda» belə onun yanında olur. Şairin dənizi də insan kimi duyur, hiss edir, üşüyür… Il boyu dəniz üzərində uçuşan qağayıların dəniz sevgisi son dərəcə poetik şəkildə verilir: Dayazda üzən balıqlar Arabir düşürlər pis günə. Acgöz quşlar qəflətən şığıyırlar onların üstünə… Dalğaların üzərində ora-bura uçuşub yem gəzir qağayılar Ilin bütün fəslində… Onların da dəniz sevgisi qarın sevgisidi əslində…. Rafiq Yusifoğlunun «Üçüncü qərinə» kitabında toplanmış şeirlərinin çoxu Azərbaycandan kənarda yazılıb: Istanbul, Los Anceles, Santa Monika, Venis, Dubay və s. Bu şeirlər «Dünyanın o üzü və qürbət nəğmələri» bölməsi adı altında toplanıb. Doğrusu, indiyədək poeziyamızda bu silsilədən olan şeirlər yazılmışdır. Rafiq Yusifoğlunun şeirləri isə bu mövzuda yazılan ənənəvi şeirlərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Onun sanki qürbətdə yazdığı şeirlər qəriblik üzərində qurulmayıb. Bunun da müəyyən səbəbi var. Şair tanımadığı uzaq bir diyarda oğlu və nəvələri tərəfindən qarşılanırsa, ona «qərib diyar» deməyə dili gəlmir. Qürbətdə tənhalığın nə demək olduğunu qərib duyar. Tanımadığın qərib bir diyarda səni oğlun, nəvələrin qarşılayırsa, ora necə deyəsən qərib diyar?! Başqa bir şeirində isə bu yerləri öz vətəninə oxşadır və qəriblik hiss etmədiyini dilə gətirir. Ümumiyyətlə, onun şeirlərinin qürbət nəğmələri adı altında verilməsinə baxmayaraq, lirik qəhrəmanın əhvali-ruhiyyəsində qürbətçilik demək olar ki, hiss olunmur. Ona görə belədir ki, şair bu yerləri gəzərkən belə heç zaman vətənini, elini unutmur, yaddan çıxarmır: Adam burda özünü zərrə qədər də qərib hiss eləmir, elə bil öz evində, öz oylağındasan. Günün altında duranda özünü Yazı düzündə sanırsan, kölgədə olanda elə bil Salvartı yaylağındasan… «Mələklər şəhəri», «Sakit okean nəfəs alır», «Santa Monika» kitab mağazasında, «Bu şəhər», «Səfil kitab oxuyur», «Möcüzələr qitəsi», «Vətəndən gələn işıq», «Marina Del Reydə», «Qərb diyar, qəribə diyar», «Santa Monika çimərliyində», «Iki okean arasında», «Göydə elədiyim dualar» və sair şeirlərində Amerika lövhələri yaradılır. Bu şeirlərdə şairin təkcə təsvir məkanı dəyişmir, düşüncələri, obrazları, təsvir və ifadə vasitələri (elə ifadə imkanları da!) də dəyişir, yeniləşir. Şairi təəccübləndirən bir də Amerikanı hələ «otuyla», «suyuyla», «insanıyla», «cəmiyyətiylə» tanımamasıdır. Burada hər şey ona yeni görünür, yeni göründüyü üçün də möcüzələr ölkəsi kimi gəlir: Burda nə qədər meyvə var, hələ dadını bilmirəm. Burda nə qədər gözəl ağac var, birinin də adını bilmirəm. Bildiyim odu ki, bu bərəkətli torpağa nə əksən bitəsidi… Doğrudan da, Amerika möcüzələr qitəsidi… Şair Amerikanı, onun təbiətini, insanlarını, Sakit okeanı çox təsvir edir, oxucu üçü o qədər də tanış olmayan cazibədar lövhələr yaradır. Bununla da bu qitənin təbiətinə vurğunluğunu gizlətmir, ancaq qürbəti heç vaxt dərdə əlac hesab etmir, vətəni sevdiyi üçün darıxır, darıxdığı üçün «Qollarını sevgiylə aç, gəlirəm, vətən, gəlirəm!» – deyə lacivərd göylərini heç vaxt unutmadığın dilə gətirir, onun budaqda saralıb-solan bir yarpağına belə vurğunluğunu gizlətmir. Şairin poetik düşüncəsində torpaq elə hər yerdə torpaqdır, daş elə hər yerdə daşdır. Şair özü üçün müəyyənləşdirir ki, vətən heç də torpaqdan, daşdan ibarət deyilmiş. «Vətəni vətən eləyən demə ana dili imiş…» «Bir dəli sevdadır ömrün mənası» başlığı altında toplanan şeirlərdə müəllif sevgi yaşında olmasa da, oxucuya yepyeni bir sevgi hissləri, bənzərsiz duyğular çələngi təqdim edir. Bu duyğular, əslində, sevgi yaşının və sevginin yaşının olmadığını göstərir. Məsələ heç də şairin bu sevgini zəruriliyində deyil, onu necə təsvir etməsindədir. «Bir dəli sevdadır ömrün mənası», «Közərdi qəlbimin sönən atəşi», «Ürəyim sevgiylə gəlirdi dilə, Dəvət göndərmişdi sanki göy yerə», «Bir payız günündə gəldik üz-üzə, Hara baxırdımsa, duman, çən idi», «Həsrətin ağlatdı dərəni, düzü», «Hicran dumanında ümidlər itdi», «Sevgimin yolları dirəndi dağa», «Çıxmaq istəsəm də eşq dənizindən, Sahilə qoymursan sevda gəmimi», «Ürəkdə ümidlər tumurcuqlayıb, Sevgi böyüdükcə dünya daralıb», «Nəfsin toxunsa könül tarıma, Içimdə həsrətin puçurlayacaq» və s. orijinal poetik düşüncələri ilə sanki yeni sevgi hekayəti yazır. Onun sevgisi safdır, təmizdir. Əsl sevginin özü kimi səmimiyyət və saflıq bu şeirlərin başlıca əlmətiOnun sevgisi safdır, təmizdir. Əsl sevginin özü kimi səmimiyyət və saflıq bu şeirlərin başlıca əlmətidir. Rafiq Yusifoğlunun «Üçüncü qərinə» kitabında toplanmış şeirlərin bir hissəsi «Ağrılar çələngi» başlığı altında toplanıb. Bu şeirlərdə dünyanı düşündürən, onun içindən keçən ağrılar qələmə alınır. Şair sanki bu ağrıları gözlə görür, ona əllə toxunur. Bəzən M.Ə.Sabir kimi «Toylar bizə toy tutur», «Bətbəxt varlıların gözü kasıbların cibindədir», «Neynirəm belə əmini, neynirəm belə dayını», «Elə bil ki, haqq-ədalət Bu dünyayla vidalaşıb», – deyə cəmiyyətdə gedən ağrılara poetik-publisistik münasibətini bildirir. Bu şeirlərdə satirik çalarlar üstünlük təşkil edir. Çağdaş dünyada baş verən proseslərə satirik gözlə baxan şair daim haqq-ədalət axtarışındadır, tərəzinin əyilən gözünü düzəltməyə çalışır və oxucunu da buna kökləyir. Bəzən kinayə, bəzən istehza və təmsilvarilik bu şeirlərə yeni rəng qatır, kiçik parçada böyük mənalar ifadə edir. «Nə üzlə», «Nə vermisən», «Maska», «Şəkər», «Inanma», «Bir xəbisə», «Məmurlar adam olsa», «Insanlıqdan çıxan adamlar», «sahibsiz itlər», «Kölgə» və sair şeirlərində cəmiyyətdə olan qüsurları lirik-satirik dillə təsvir edir, insanları insanlığa dəvət edir. Rafiq Yusifoğlunun «Üçüncü qərinə» adlandırdığı şeirlər kitabı ömrünün üçüncü qərinəsində poetik duyğuların, hisslərin məcmusudur. Bunu həm də obrazları, təsvir məkanları ilə birgə şairin ömrünün anlarından ibarət tərcümeyi-halı hesab etmək olar. Hər şeir onun həyatının bir parçası, məqamıdır. Şeirlərin hər birinin altında günü ilə göstərilən tarix duyğularının, məqamların və onu yaşadacaq düşüncələrinin tarixidir.
Müəllif: Bədirxan ƏHMƏDLİ filologiya üzrə elmlər doktoru, professor. “Kaspi” qəzeti, 1 iyul 2017
