“HEYDƏR ƏLİYEV ŞƏXSİYYƏTİ ƏDƏBİ TƏNQİD MÜSTƏVİSİNDƏ”   

(Ayətxan Ziyad – İsgəndərovun eyni adlı kitabı haqqında)

Şoxəsrlik tarixi yolun sıralanmasında Azərbay­can üçün özünə həmişəyaşarlıq qazanmış bir yaddaş var: 1923-cü ilin 10 may tarixi. Qürurvericidir ki, bu tarix ilk xatırlandığında hər haldan öncə ümummilli lider Heydər Əliyevin adı və  doğum günü yada düşür. Həmən zaman çərçivəsindən bu gün bizi bir əsrdən artıq zaman uzaqlığı ayırır. Bu elə bir yaddaşdır ki, zaman ötdükcə daha da möhkəmlənir. Ulu öndər həmişə bizimlə olub və olacaq!

Hər hansı problemin həllində yol­göstərənimiz, ilham­verənimizdir bu gün də. Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun yara­dıcılıq gecəsindəki çıxışında (1998-ci il dekab­rın 19-u) söylədiyi kimi, harada olmasından və hansı vəzi­fədə çalışma­sından asılı olma­yaraq, əli həmişə Azərbay­canın, Azərbaycan xalqının üstündə olub. Vətən hər dara düşəndə, tale biçimli problemlə üzləşəndə sinəsini irəli verib, doğma yurdunun qoruyucu mələyinə çev­rilib.

Həyat sənin iradəndən asılı olmayan döyüş meydanıdır. Heydər Əliyev həm də ona görə xoşbəxt taleli insandır ki, həyatın istənilən “eniş-yoxuşunda” özünəgüvənlik, müzəffər olacağına əminlik qoşa qanad kimi həmişə O`nunla çiyin-çiyinə yol yoldaşlığı edib: Doğma Azərbaycanını aqrar res­pub­likadan 15 ittifaq respublikası (keçmiş SSRİ) sıralan­ma­sında aqrar-sənaye, elm, mədəniyyət, təhsil respublikasına çevirəndə də (Azərbaycana I hakimiyyət dövrü nəzərdə tutulur), dünyaya meydan oxuyan “SSRİ” adlandırılan nəhəng bir dövlətin nəqliyyat, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, səhiyyə və s.prob­lem­lərinin həllini çiyinlərinə götürəndə də (SSRİ Baş naziri­nin I müavini işlədiyi illər nəzərdə tutulur), vətəndaş mühari­bəsi və parçalanmaq təhlükəsi ilə göz-gözə duran Azərbayca­nını gözlə­nilən bəlalardan hifz edəndə də, artıq dövlətçilik ənənələrini formalaşdır­mağa başladığı respublikamızı etibarlı əllərə əmanət edib haqq dünyasına qovuşanda da (1993-2003-cü illər nəzərdə tutulur).

Ömrümüzün Heydər Əliyevsiz zaman uzaqlığında hər hansı Azərbaycan övladının Ulu öndəri ruhən xatırlamadığı, düşüncələrini paylaşmadığı gün olubmu? Qəribə səslənsə də, faktdır ki, dövlət səviyyəli hər hansı İŞ`in icrasında düşün­cələri həmişə bizimlə olub. Bu ovqat o fikrə haqq qazandırır ki, “Özünü düşünənlər Tanrının ona bəxş etdiyi ömür qədər ya­­şa­­yırlar, xalqını düşünənlərin ömürü xalqının ömürü qədər­dir” (Qədim yunan fəlsəfəsindən).

Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyət dövrü Azərbaycan dünyasında 4 nəslin tale yolundan keçib. I nəsil, Ulu öndərin Azərbaycana I hakimiyyəti dövründə kamillik yaşında olan­lar. Sonra­kı nəsil həmin dövrdə (XX əsrin 70-ci illərində) gənclik yaşında olanlardır. O kəslər ki, Heydər Əliyev iş üslubundan, ideyalarından dərs götürüb “silahlanıblar”. III nəsil 1970-ci illərin məktəbyaşlılarıdır, Heydər Əliyev ideyaları bütünlüklə ruhuna hopan və indi artıq kamil yaş həd­dində olan bir nəsil. Hansı ki, Ümummilli lider ideyalarından əxz et­dik­lərini bu gün dövlətçiliyimizin inkişafı, Azər­bay­canımızın tərəq­qisi üçün həyata keçirir. IV nəsil – XX əsrin 90-cı illərində yetişmiş, azərbaycançılıq ideologiya­sına sahib­­lənmiş gənclər.

Bu məzmunda Heydər Əliyevsiz ötən zaman məsafə­sindən bugünümüzə baxanda həyatımızın bütün mərhələ­lərində Heydər Əliyev ideya-siyasi istiqamətinin, yaradıcı fəaliyyətinin izlərini görürük.

Faktlara müraciət edək: Azərbaycana rəhbərliyinin I hakimiyyəti dövründə sosial-iqtisadi, elmi-texniki və mədəni sahələrin inkişafında sürətli sıçrayışa nail oldu. 13 il 6 aylıq bir zaman və aqrar ölkədən sənaye, kənd təsərrüfatı, mədə­niy­yət (və s.) respublikasına çevrilmiş bir respublika!

Azərbaycan bir sıra sahələrdə keçmiş İttifaq respublikaları arasında öncüllüyü ələ almış, 15 respublikanın ali hakimiyyət orqa­nı­na rəhbərlik edən dövlət başçısı (Sov.İKP MK-nın baş katibi L.İ.Brejnev) iki dəfə Azərbaycana səfərdə olmuşdu. Bunların hamısı Heydər Əliyevin siyasi uzaq­görənliyinin, gər­gin iş qabiliyyətinin nəticəsi idi.

Bu faktı da qeyd etməyə bilmərik ki, Azərbaycanın da zörən ittifaq “təşkil” etdiyi dünyaya meydan oxuyan SSRİ adında döv­lət qurumunda idarəetmə və siyasi səviyyəsinə ehtiyac duyulub ali hakimiyyət postuna dəvət almış iki azərbay­can­lıdan biri Heydər Əliyev olub.

Sonralar bu dövrlərin müqayisəsini edən Ümummulli lider deyirdi: “Bu gün tam əminliklə söyləmək olar ki, Azər­baycanın dövlət suverenliyi və iqtisadi müstəqilliyi, sistemli şəkildə artan xarici iqtisadi əlaqələri, dünya iqtisadiyyatına get-gedə daha dərindən inteqrasiya olunması 1970-1985-ci illərdə təməli qoyul­muş xalq potensialına əsaslanır” [Əliyev Heydər. ­Müs­təqilliyimiz əbədidir. 31-ci kitab., B., Azərnəşr, 2010, 512 səh. s.145]. 

Heydər Əiyev II dəfə Azərbaycana ali hakimiyyət orqa­nına rəhbərliyə dəvət alanda artıq 46 yaşında yox, 70 yaşla­rında ağsaqqal, dövləti idarəetmə işində bitkin təcrübəyə ma­lik müdrik ictimai-siyasi xadim, fenomenal rəhbər idi. O`nun prezident seçkilərində xalqa verdiyi vədi xatırlayaq:    

“Mən öz üzərimə,dediyim kimi, böyük məsulıiyyət götür­müşəm”, – deyirdi Heydər Əliyev, – “Məsuliyyət də ondan ibarətdir ki, Azərbaycan dövlətini möhkəmləndirim, onun müs­­tə­qil dövlət kimi yaşamasını təmin edim və Azərbaycan xalqını birləşdirim. Kim Azərbaycanı sevirsə, kim Azərbay­canın müstəqil dövlət olmasını istəyirsə, kim Azərbaycanın işğal olunmuş torpaqlarının azad olunmasını istəyirsə, kim Azərbay­canın ərazi bütövlüyünü istəyirsə, o, bu bayraq altında, bu şüar altında, bu sözlər altında, bu amal altında birləşməlidir. Azərbay­can heç bir ölkənin təsiri altına düşmə­yəcək. Azər­baycan öz müstəqilliyini qoruyub, qoruya­caq da. Bu mənim bir prezident kimi siyasətimin əsas ana xəttidir. Və bunun üçün də hamı bir yolnan getməlidir. Burda başqa yol yoxdur” [Əliyev Heydər. Müstəqilliyimiz əbədidir. 7-ci kitab, B., Azərnəşr, 1998-ci il, 519 səh. s.141].

Ulu öndər “… müəllifi olduğu milli inkişaf strate­gi­ya­sında ictimai, siyasi, sosial, iqtisadi, mədəni və digər sahə­lərdə qar­şı­da duran vəzifələri düzgün müəyyənləşdirmiş və məharətlə həyata keçirmişdir. Heydər Əliyevin milli neft strategiyasının uğurla reallaşdırılması nəticəsində xalqımız öz təbii sərvət­lərinin tam sahibinə çevrilmiş və qısa müddətdə ölkəmizin inkişafına güclü təkan verən resurslar əldə edil­mişdir. Azər­baycan Respublikasının ilk Konstitusiyasının qəbul olunması və bütün sferaları əhatə edən köklü islahat­ların həyata keçirilməsi, demokratik, hüquqi dövlət qurucu­luğu, nizami ordunun yaradıl­ması Heydər Əliyevin Azərbay­can xalqı qarşısında müstəsna xidmətləridir. Xalqımızı vahid amal ətrafında birləşdirən azərbaycançılıq ideologiyasının forma­­laş­dırılması, ana dilimizin dövlət qayğısı ilə əhatə olun­ması, ictimai-siyasi, elmi və mədəni fikir tariximizin əlamət­dar hadisələrinin müntəzəm qeyd edil­məsinin ənənə halı alması, Azərbaycanın çox­əsrlik mənəvi-mədəni irsə sahib qədim diyar və sivilizasiya­ların qovşağında yerləşən tolerant­lıq məkanı kimi geniş şöhrət qazanması Heydər Əliyevin mükəmməl quruculuq proqramının tərkib hissələri olmuşdur” (Azərbaycan Res­pub­likasında 2023-cü ilin “Heydər Əliyev İli” elan edilməsi haqqında Azərbaycan Respub­likası Prezi­den­ti­­nin 29 sentyabr 2022-ci il sərən­camın­dan).

2023-cü ilin “Heydər Əliyev İli” elan edilməsi haqqında Prezident sərəncamında deyilir: “Müstəqil Azər­baycan Ulu öndərin indiki və gələcək nəsillərə əmanəti, onun zəngin və çoxşaxəli irsi isə xalqımızın milli sərvətidir. Bu müqəddəs mirası qoru­yub saxlamaq hər bir azərbaycanlının şərəfli vəzifə­sidir”.

***

Heydər Əliyevin daha bir tarixi xidməti qurub gələcəyini müəyyənləşdirdiyi Azərbaycan dövlətini əmin əllərə ötür­məsi­dir. Ulu öndərin siyasi varisi İlham Əliyev haqqında söylədik­lərini xatırlayaq: “Mən İlham Əliyevə özüm qədər inanıram”.

Bu özünəgüvən Heydər Əliyevsiz yaşadığımız həyatın bütün sahələrində özünü təsdiq etmişdir: Azərbaycan dünya­nın qəbul edib hesablaşdığı bir ölkəyə çevrilmiş, xal­qımız üçün tale acısı olan Qarabağı erməni işğalından azad etmiş­dir. Bu gün Azərbaycan dünyanın region dövlətləri ilə bir masa arxasında “qərar tiutmaq” səlahiyyətindədir.

***

2023-cü ilin “HEYDƏR ƏLİYEV İLİ” elan edilməsi, yubiley ilinin prezident sərəncamı səviyyəsində qarşılanması Heydər Əliyev irsini öyrənənlər üçün yeni tədqiqat istiqamət­lərinin aşkarlanması işini şaxələndirmiş, yeni mövzulara işıq salmışdır.

Heydər Əliyev ideya­ları tədqiqatçı olaraq Ayətxan Ziyad İsgəndərovun yara­dı­cı­lı­ğın­da ana xətdir. Oxucuya təqdim olunan məqalələr bu qənaətin göstə­ricisidir. 

Topluya ümumilikdə 8 məqalə daxil edilib: “Müstəqil­liyə uzanan ciha­dın sonucu – dayanıqlı suveren Azərbaycan”, “XX əsrin 60-80-ci illər xofu – dissidentlik (problemə Heydər Əliyev baxışı)”, “Azər­bay­canın döv­lət­­çilik konsepsiyasını yazan siyasi lider”, “Tarix yaradan siyasi xadim, dövlət qurucusu”, “Azərbaycan ­ ədliyyəsinin hamisi”, “Tarixi ədalətin təntənəsi və beynəl­xalq hüququn bər­pası”, “Dövlət quruculuğunda prioritet sahə (Azər­bay­canın təhsil siyasətinə Heydər Əliyev baxışı)”, “Heydər Əliyev: Milli kimliyimizin qürur ünvanı” bu sıradandır.

Heydər Əliyev şəxsiyyəti müəllif üçün kimdir?

“Ümummilli lider”, “Ulu öndər”, “Azərbaycanın me­marı və qurucusu”, “Azərbaycanın döv­lət­­­çi­­lik konsepsiyasının yara­dı­cı­sı”, “böyük dövlət xadimi”, “Tarix yaradan siyasətçi”, “Feno­men”, “Fövqəl­dərk”, “Fövqəl­­fitri qa­bi­­liy­­­­yət”, “Föv­qəl­­­­­anlam”, “Föv­qəl­­­ünsiyyət”, “Föv­qəl­zəka sahibi”, “Heydər – xalq, xalq – Heydər”, “böyük siyasi lider”… Bu və bu kimi bir çox anla­yış­­ların, həmçinin bun­ların fövqün­də bü­tün digər fövqəl­insani məziyyət­lərin bir tam halında Heydər Əliyev şəxsiyyətində cəm­ləş­məsinin “sirri” (bu və buna­bən­zər məntiqli sualların cavabı) kitaba daxil edilən məqalələrdə müxtəlif rakurslardan məqam-məqam açıqlanır.

Sual oluna bilər: Ümummillil lider haqqında cild-cild əsər­lər yazılıb, “Heydər Əliyev şəxsiyyəti ədəbi tənqid müstəvi­sində” dərs vəsaiti qeyrilərindən hansı məziyyətlərii ilə fərq­lənir?

Münasibət AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri dok­toru, pro­fessor, mərhum Vəli Əliyevin zamanında əsərə yazdığı rəydə: “Ulu öndər haqqında cild-cild kitablar yazılıb, bun­dan sonra da yazılacaqdır. Ancaq A.Ziyad Ulu öndər haq­qında hətta hamıya bəlli faktları, hadisələri tədqiqatçı olaraq özünəməxsus tərzdə və publisistik dillə, poetik axarda çox gözəl nizamlayıb. Qələmə aldığı hər kəlmədə qoyulan prob­lemə A.Ziyadın özünə­məxsus baxış tərzi, Ümum­milli lıiderin ideya­larına ürəkdən və bənzərsiz bağlılığı görünür. Dərs vəsaitini qeyri əsərlərdən fərqləndirən məhz bu məziyyətidir”.

***

“Heydər Əliyev və dissident ədəbiyyatı” mövzusu Heydər Əliyev ideya-siyasi irsinin istiqamətlərindən yalnız biridir və Azərbaycan ədəbiyyatında və jurnalistikasında ilk dəfə 2008-ci ildə Ayətxan Ziyad tərəfindən tədqiqat obyekti olmuş, “Azər­bay­can” jurnalında, “Azərbaycan Universitetinin Xəbərləri”ndə və “Paritet” qəzetində dərc edilmiş, sonrakı illərdə ADPU Tədris Metodika Şurasının 27 oktyabr 2017-ci il tarixli iclasının qərarına əsasən (protokol №1) təsdiq olunan dərs vəsaitinə, 2023-cü ildə isə ADPU Elmi Şurasının 18.07.2023-cü il tarix­li 8 saylı qərarı ilə çap olunan “Heydər Əliyev irsi və müasir Azərbaycanın inkişafının bəzi məsələləri” monoqrafiyasına daxil edilmişdir. 

 “XX əsrin 60-80-ci illər xofu – dissidentlik” adlandırılan bu məqalə­də“Ədəbiyyat və şəxsiyyət münasibətləri” proble­minə toxu­nulur vəÜmummilli liderin simasında bir-birini tamamla­yan üç cəhət diqqətə çatdırılır: 1) şəxsiyyətin ədəbiy­yata diqqət və qayğısı, 2) ədəbiyyatın öz borcunu şəxsiyyətə qay­tar­ması, baş­­qa sözlə, şəxsiyyətin sənətkar qələmi ilə əbə­di­­ləş­diril­məsi, 3) şəxsiyyətin ucalığının zamana görk olması prob­lemi.

“Heydər Əliyev şəxsiyyəti ədəbi tənqid müstəvisində”adlı əsərini ərsəyə gətirməklə müəllif Heydər Əliyev şəx­siy­yətinə öz vətən­­­­daşlıq borcunu qaytarmaq, gücü müqabi­lin­də şəxsiy­yə­ti (Heydər Əliyevi) əbədilik ucalığında qərar­laş­dırmaq niy­yətini ortaya qoymuşdur. Bu məzmunda əsəri Heydər­­­­şünaslığın tədqiqinə və HEYDƏR ƏLİYEV irsinə Ayətxan Ziyadın vətən­­daş borcu qismində dəyərlən­dirmək də olar.

 Zaur Ustac,   “Yazarlar” jurnalının baş redaktoru,

 Azərbaycan Yazıçılar və  Jurnalistlər birliklərinin üzvü

Dağlar qızı Reyhan
(esse)
Azərbaycan xalqı həmişə torpağına, el-obaya bağlı olmuşdur. Xalqımızın nəinki kişiləri, hətta qadınları da böyük qəhrəmanlıqlar göstərmişlər.
Çox qədimdə anamız Tomris İran şahı Daranı məğlub edib onun başını kəsmişdir. Həm oğlunun, həm də xalqının qisasını almışdır.
Dahi şairimiz Nizami Gəncəvi Nüşabə surətini yaratmaqla Azərbaycan qadınlarının qəhrəmanlığını ön plana çəkmişdir. İskəndər kimi bir işğalçı onun ağlına, fərasətinə heyran olur, Azərbaycan torpaqlarına toxunmayaraq geri qayıdır.
Azərbaycan Xalq Qəhrəmanı Koroğlunun həyat yoldaşı Nigarı da göstərə bilərik. Uzun Həsənin anası Sara Xatun dünya miqyasında bir diplomat idi. O, Azərbaycanı müdafiə edirdi. Dövlətlərlə diplomatik danışıqlar aparırdı. Bununla da müharibələrin qarşısını alırdı.
Qaçaq Nəbinin həyat yoldaşı Həcər onunla çiyin-çiyinə vuruşurdu.
Gəncə xanı Cavad xanın həyat yoldaşı rus ordusu ilə qorxmadan vuruşurdu. Qubalı Fətəli xanın həyat yoldaşı Tuti-Bikə aylarla Dərbənd qalasını düşməndən müdafiə etmişdi.
Böyük Vətən müharibəsində təyyarəçi bombardmançı Züleyxa Seyidməmmədova düşmənə qan uddururdu.
Azərbaycanlı snayperimiz Ziba Qəniyeva yüzlərlə faşisti məhv etmişdi. Düşmən onun hədəfindən qaça bilmirdi.
Qarabağ döyüşlərində qəhrəmanlıqla vuruşan Nigar Həmidli, Kəmalə Məmmədova, Gültəkin Əsgərova, Könül Qəhrəmanova, heç vaxt Azərbaycan xalqının yadından çıxmayacaqdır.
Çoxdandır maraqlandığım bir mövzu məni rahat buraxmırdı. Öz-özümə xəyalımda ölçüb-biçib maraqlı bir yazı yaratmaq arzusuna düşmüşdüm. Lakin bu mövzunu dəqiqləşdirmək, sənədləri ortaya atıb, bu sənədlər əsasında hər cürə fantaziyadan uzaq bir yazını meydana gətirmək çox da asan deyildi.
Bu bütün oxucular üçün də maraqlı olardı. Mövzu haqqında xalq içərisində yayılan əhvalatlar dildən-dilə gəzirdi.
Sovet hökuməti dövründə bu mövzuda danışmaq yasaq sayılırdı. Yaşlı adamlar gizli-gizli bu əhvalatı yeni nəslin nümayəndələrinə çatdırırdılar.
Dağlar qızı Reyhan. Bu qız kimdir? Niyə onun haqqında bu məşhur mahnını yaradıblar? Doğrudan da, maraqlı idi. Qədirbilən xalqımız öz övladını unutmamış, sənətkarlarımız bu qəhrəman qızımız barədə şeir yazıb, mahnı qoşmuşlar. Mahnının sözlərini şair Tələt Eyyubov, musiqisini isə 1959-cu ildə Fikrət Əmirov yazmışdır.
Mahnı çox az bir müddətdə məşhurlaşdı. Xalq mahnını sevdi. Qəhrəman Azərbaycan qızı haqqında əhvalatlar bütün Azərbaycana, bütün türk ölkələrinə, o cümlədən Türkiyəyə yayıldı. Türk müğənniləri bu mahnını oxudular.
Onun haqqında 1968-ci ildə “Reyhan – dağlar qızı” adlı bir film çəkdilər. 1960-cı ildə SSRİ Xalq artisti Rəşid Behbudov ilk dəfə bu mahnını oxudu. Rəşiddən sonra Zeynəb Xanlarova da bu mahnını ifa etdi. Mahnı bütün dünyada məşhurlaşdı.
Yəqin ki, həmin vaxtlarda Reyhan haqqında məlumatları olmayan bəzi dairələr, bu mahnının hər hansı Azərbaycan qızının tərifi olmasını sanırdılar. Ona görə də mahnı heç bir senzura ilə üzləşmədi. Mahnı oxundu, məşhurlaşdı, sevindi.
Yeri gəlmişkən, Tələt Eyyubovun bu şeirini bu yazıda tam olaraq verməyi lazım bildim.
Dağlar qızı Reyhan, Reyhan,
Parlaqdır ulduzun Reyhan, Reyhan
Aləm sənə heyran, heyran, heyran.
Nəqarət
Nə qəşəngsən, ay qız,
Gül-çiçəksən, ay qız,
Birdanəsən, ay qız,
Dürdanəsən, ay qız.
Gözəllər gözəli Reyhan, Reyhan,
Sevdanın əzəli Reyhan, Reyhan,
Aləm sənə heyran, heyran, heyran!
Nəqarət
Zil qaradır gözün Reyhan, Reyhan,
Baldan şirin sözün Reyhan, Reyhan,
Aləm sənə heyran, heyran, heyran!
Nəqarət.
Quba-Xaçmaz yolunun kənarında, Xaçmaz şəhərinə çatmağa üç kilometr qalmış sağ tərəfdə Padar kəndi yerləşir. Əhalisinin sayına, sahəsinə görə Xaçmazda ən böyük kəndlərdən biridir.
Bu kənd ilə tanışlığım çox uzaq illərə təsadüf edir. Qohumlarım, əzizlərim bu kənddə yaşayır. Bu cəhətdən maraqlandığım mövzu haqqında məlumat toplamaq mənim üçün o qədər də çətin olmadı. Kəndin yaşlı adamları ilə söhbət etdim. Tarixin səhifələrini vərəqlədik, sənədləri araşdırdıq. Mən artıq hər şeyə əmin oldum. Hər şey göz qabağında idi.
Bəli, biz tariximizi unutmadıq. Onu qoruyub saxladıq.
Bu əhvalatı gələcək nəsillərə bir əmanət kimi çatdırmaq bizim borcumuzdur. Bu qəhrəman Azərbaycan qızı haqqında bu kiçik yazını yazmağı özümə borc bildim.
Xalqımıza qarşı bütün dövrlərdə məqsədyönlü soyqırımlar təşkil olunmuşdur. Bu hadisələr, soyqırımlar qanla yazılmış bir tarixdir.
Torpaqlarımız işğal olunmuş, ev-eşikləri dağıdılmış, od-ocaq viran qalmışdır. Mədəniyyət abidələri dağıdılmış, talan olmuşdur.
Nənələrimizin, analarımızın ah-naləsi ərşə qalxmışdır. Körpələrin göz yaşları heç vaxt unudulmayacaqdır.
1918-ci il mart-aprel aylarında Bakıda, Şamaxıda, Salyanda, Qubada və digər bölgələrdə azərbaycanlıların kütləvi şəkildə qırılmaları xalqımıza qarşı törədilən əsl dəhşətli soyqırım idi.
Erməni cəlladları aprel-may ayları ərzində təkcə Quba qəzasında 36782 nəfər insanı qətlə yetirmiş, Siyəzən, Şabran dairə və nahiyələri ərazisində 5 mindən çox insanı ağır işgəncələrlə öldürmüşlər. 167 kənd tamamilə dağıdılmış, 380 ailəni gecə yatdığı yerdə od vuraraq yandırıb, kül etmişlər. Quba şəhərində 568 nəfərin baş dərisi soyulmuş, başı kəsilmiş, gözləri çıxarmaqla qətlə yetirmişlər. 127 hamilə qadın, 151 uşaq və gənc xəncərlə doğranmışdı.
Erməni terrorçularının Azərbaycanda törətdikləri qanlı soyqırımları uzun illər Şura hökuməti xalqımızdan gizlətmişdir. Həqiqətlər üzə çıxandan sonra gizlədilmiş yalanlar xalqa çatdırıldı. Xalqa qara böhtanların iç üzü görsənmışdı.
Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra 1993-cü ildə yenidən xalqın tələbi ilə hakimiyyətə qayıdan ulu öndər Heydər Əliyev ermənilərin azərbaycanlıları öz dədə-baba torpaqlarından müxtəlif dövrlərdəki deportasiyalarına və bu torpaqlarda törətdikləri cinayətlərə dövlət səviyyəsində qiymət verdi.
Xaçmaz və onun kəndləri hələ o zaman da Quba qəzasına daxil idi. Əhalinin əsas hissəsi kəndlərdə yaşayırdı. Həmin zamanlar dinc əhali ətrafda nə baş verdiyindən tamamilə xəbərsiz idilər. Hərə öz təsərrüfatı ilə məşğul olurdu. Mal-qara saxlayır, tarlada əkib-biçir, ailələrinin dolanması üçün zəhmət çəkib işləyirdilər.
Toy və yas məclisləri qaydasında keçirilirdi. Xalq adi günlərini yaşayırdı. Lakin hər şey birdən dəyişildi. Rusiyada Çar hakimiyyəti inqilab nəticəsində dağıdıldı. Bolşeviklər Sovet hakimiyyəti qurmaq adı ilə silahlı erməni quldur dəstələrini xalqın üzərinə yeritdilər. Stepan Şaumyanın quldur dəstələri Amazaspın başçılığı ilə Azərbaycanda terror əməliyyatları aparıb xalqımızı qana buladılar. Topla, pulemyotla silahlanan bu quldur dəstələri amansızlıqla Azərbaycanda soyqırım törətdilər.
Xaçmazın Padar kəndinə hücum edən Amazaspın quldur dəstələri kənddə böyük qırğın törədirlər. Həmin vaxt kənddə toy məclisi keçirilirmiş. Onlar hər şeydən xəbərsiz idilər. Toy adamları gülləbaran edilir, süngülərlə qətlə yetirilirlər. Bəy isə çox dəhşətli qəddarlıqla öldürürllər. Gəlin – Azərbaycanımızın qorxmaz, mərd qızı Reyhan quldurların əlindən qaça bilmişdi. Artıq bu ərazidə qalmaq olmazdı. Reyhan gizli yollarla Qubanın dağlarına tərəf qaçmağa başlayır. O, meşələrlə, uçurum yerlərlə qaçıb dağlarda gizlənir.
Yaşadığım yerdə – Təngə dağını keçəndən sonra yolun sol tərəfində çox uca dağlar hamının diqqətini cəlb edir. Ağ qaya adlandırılan bu dağ tarixlərə şahidlik etmişdir. Ağ qayanın aşağı tərəfində Qırmızı qaya adlanan dağ silsiləsi bu görüntünü daha da axar- baxarlı edir. Qırmızı qayanın üstündə çox qədim zamanlardan insanlar yurd salıb yaşamışlar. Bu dağın hər iki başında yaşayış məntəqələri vardır. Çənlibeli xatırladan bu dağda insanlar maldarlıqla, qoyunçuluqla məşğul olmuşlar. Yaylaqda əkin əkmiş, kartof becərmişlər. Bu yolla onlar öz dolanacaqlarını təmin etmişlər.
Dağın üstündən yaylağa getmək o qədər də asan deyil. Buraya cığır Ağ qayanın sağ tərəfindəndir. Uçurumlardan ibarət olan bu cığırda çox ehtiyatla yerimək lazımdır. Cığırın düz qırağında çox hündür bir daş var. İndinin özündə də bu daş “Gəlin daşı”, “Gəlin qayası” adlanır.
Reyhan günlərlə meşələrdən, uçurumlardan yol gələrək həmin bu dağa gəlib çatdı. Bu daşın yanında oturub dincini alır. Burada bir neçə gün qalır, gecələyir. Yerli əhali bu qızın burada gizləndiyini görüb onu evlərinə aparırlar. Ona yemək, paltar verirlər.
Reyhan əyninə kişi paltarı, ayağına çarıq geyinib, başına qoyun dərisindən tikilmiş papaq qoymuşdu. Reyhan artıq bir neçə müddət idi ki, bu dağın üstündəki yaşayış məntəqəsində yaşayırdı. Bu yerin adamları ona xüsusi hörmət göstərib onu əzizləyirdilər.
Reyhan həmişə öz kəndini xatırlayır, gördüyü dəhşətləri heç vaxt yadından çıxara bilmırdı. O, daşnaqlardan qisas almaq istəyirdi. Alçaq düşmənlərin törətdiklərinin əvəzini layiqincə vermək istəyirdi. Axır ki, Reyhan öz arzusuna çata bilir. Kəndlərinə xəbər göndərir. Əli silah tutan bütün cavanlar onun ətrafına toplaşır. Bunu eşidən başqa kəndlərdən də əli silah tutan cavanlar dəstəyə qoşulur. Birləşib böyük bir silahlı dəstə düzəldirlər. Erməni daşnakları ilə vuruşurlar. Yüzlərlə daşnaq meyidi meydanda qalır.
Reyhan xalqının, qohum-qardaşının intiqamını alır. Onlar vuruşmanı davam etdirib erməni daşnaqlarını qovub çıxardırlar.
Reyhan uzun illər gizlənə bilir. Həmin zamanlarda adamlara “Vətən xaini” adını verib güllələyirdilər, ya da Sibirdə zindanlarda çürüdürdülər.
Axır ki, 1928-ci ildə o, Sovet hakimiyyəti tərəfindən həbs olundu. Uzun zaman həbsdə qalan Reyhana məhkəmənin qərarı ilə güllələnmə cəzası veririrlər. Son anda onu güllələməyə apararkən mərkəzdən əmr gəlir. Güllələnmə təxirə salınır. Tezliklə onun adı və soyadı dəyişdirilib Krıma göndərilir. Krımda bir monastrda yerləşdirilir. Ömrünün sonuna kimi burada yaşayır. Dünyasını dəyişəndən sonra orada da dəfn olunur.
Abid Şamiloğlu,

Afurca kənd sakini

       HEYDƏR ƏLİYEV- ELM, TƏHSİL SİYASƏTİ

                                                  

Ölkəmizin inkişafının təməlində müstəqillık, hümanizim, güclü dövlətçilik dayanır. Hər kəsin dəyəri onun yaşadığı zaman kəsiyində göstərdiyi xidmətləri ilə ölçülür.

 Azərbaycan müstəqil bir dövlət kimi fəaliyyət göstərdiyi gündən bəri dahi liderimiz Heydər Əliyev hər bir sahəyə, xüsus ilə də elm və təhsil sahəsinə öz diqqət və qayğısını əsirgəməmişdir.  “Cəmiyyət – elm və təhsilsiz inkişaf edə bilməz” sözlərini söyləyən ümummilli liderimiz bu istiqamətdə də bir çox işlər görmüşdür. Onun təhsil sahəsində apardığı islahatlar, verdiyi fərman və sərəncamlar buna misaldır. Ulu öndərimiz təhsil sahəsində nadir istedadı ilə fərqlənən insanlara da xüsusi diqqət və qayğı göstərmişdir. Heydər Əliyevin təhsil sahəsində istedadlı insanlara göstərdiyi qayğı və diqqət həmişə önəmli olmuşdurr. Belə ki, uzaqgörən liderimiz tərəfindən keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq istedadlı azərbaycanlı gənclər təhsillərini davam etdirmək üçün  müxtəlif regionlarında yerləşən qabaqcıl ali təhsil müəssisələrinə göndərilirdilər və qayğı göstərilən belə istedadların sayı ötən əsrin 80-ci illərində artıq iki dəfə artmağa başlamışdır. 

    Elm və mədəni tərəqqinin ölkəmizin gələcəyi üçün müstəsna əhəmiyyətini nəzərə alaraq istedadlı gənclərə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin şəxsi himayəsi, onların yaradıcılıq potensialını inkişaf etdirmək üçün dövlət qayğısı daha da artmışdır. Elmin inkişafı Azərbaycanda dövlət siyasətinin mühüm prioritetlərindən biridir və dövlətin davamlı sosial-iqtisadi, mədəni inkişafını təmin edən mühüm amillərdən biridir. Beynəlxalq münasibətlərdə siyasi, iqtisadi, elmi-texniki, ekoloji və informasiya xarakterli amillər müstəsna rol oynaması Azərbaycan Respublikasının milli maraqlarının ödənilməsində elmin inkişafına təkan vermişdir, çünki dövlətin sosial-iqtisadi qüdrəti, ölkənin müdafiə qabiliyyəti və milli təhlükəsizliyi, cəmiyyətin mədəni-mənəvi tərəqqisi və xalqın rifahı elmin inkişaf səviyyəsi ilə birbaşa əlaqəlidir.  Müasir dövrdə dayanıqlı inkişafın əsasında elmi-texniki tərəqqinin rolunu və əhəmiyyətini ciddi bir faktor kimi qəbul edən Ulu öndərin layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev son illər ölkəmizdə elmin inkişafı, elmi-texniki potensialın qorunub saxlanılması və modernləşdirilməsi, elm və təhsil sahəsində yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması, onlara daimi qayğı göstərilməsi, cəmiyyətdə alimlərin, elm və təhsil işçilərinin nüfuzunun artırılması və əldə edilən elmi nəticələrin xaricdə tanıdılması üçün bir sıra mühüm qərarlar qəbul etmişdir.      Elmin inkişafına dövlət qayğısı, əslində dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi və xalqın milli-mədəni tərəqqisinə və rifah halının yüksəldilməsinə xidmət edən siyasətin tərkib hissəsidir. Qloballaşma prosesinin dünyanı əhatə etdiyi və elmi-texniki tərəqqinin kifayət qədər yüksək sürətlə aparıldığı müasir dövrdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin inkişafı elmi durumun səviyyəsindən və qazanılan nailiyyətlərin tətbiqindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Ölkə başçısı son illərdə elmin inkişafına, bu sahədə problemlərin kompleks həllinə xidmət edən bir çox sərəncam və fərmanlar imzalamış, dövlət proqramlarıtəsdiq etmişdir.

           Elə bir sahə yoxdur orada dahi siyasətçinin diqqətini, qayğısını hiss etməyək. Müasir dövrdə ən inkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsi təsdiqləyir ki, yalnız təhsil sistemi yüksək səviyyədə olan ölkələr hərtərəfli tərəqqiyə nail olurlar. Bu dövrün əsas xüsusiyyətlərindən biri ümummilli lider Heydər Əliyevin təhsilin inkişafına göstərdiyi müstəsna diqqət və qayğısının davamı olaraq sahəyə ayrılan xərclərin ildən-ilə artırılmasıdır. Bu isə təhsilin dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindən biri olması ilə bağlıdır. Son illər təhsil tarixində ilk dəfə olaraq 16 inkişafyönümlü dövlət proqramı təsdiq olunmuşdur və uğurla həyata keçirilmişdir.

XX əsrdə Azərbaycan xalqının ən böyük nailiyyətlərindən biri ölkəmizdə elmin, təhsilin sürətlə inkişaf etməsidir. Bu fıkir ümummilli lider Heydər Əliyevə məxsusdur. Bu inkişafı şərtləndirən ən mühüm amil də məhz ümummilli liderin özünün xalqın formalaşmasında,. özünütəsdiqində ciddi önəm verdiyi elmə, təhsilə müstəsna qayğı göstərməsi olmuşdur. Böyük öndərin himayəsı elm və təhsil sistemini XX əsrın son otuz ili ərzində layiq olduğu zirvəyə yüksəltmişdir.Elm və təhsil uzaq görən siyasətçı Heydər Əliyevin prioritet münasibət bəslədiyi sahələr idi.

Hər bir xalqın, məmləkətin taleyində təhsilin neçə mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi barədə geniş müzakirələr açmağa lüzum yoxdur. Təhsil cəmiyyətin irəliyə getməsi üçün bir mayakdır, işıqdır. Təhsilsiz cəmiyyət kölədir, təhsilsiz xalq heç vaxt öz sərvətinin, dövlətinin sahibi ola bilməz. Təhsilin cəmiyyətdəkı rolunu daha yaxşı dərk etmək üçün ümummilli lider Heydər Əliyevin həyat yolunu və əməllərini dərindən öyrənmək gərəkdir. Təhsil və elm  ölkənin, xalqın taleyidir. Təsilin və elmin inikişafı ümumxalq problemdir. “Təhsil xalqın gələcəyidir” – dərin hikmət yükü olan bu sözlərin müəllifi olan ümummilli liderimiz Heydər Əliyev mənsub olduğu xalqın övladlarının mükəmməl təhsil ala bilmələri üçün hər zaman çalışmışdır. Təhsilin cəmiyyətin, xalqın, dövlətin inkişafında rolunu yüksək qiymətləndirən Heydər Əliyev rəhbərlik etdiyi bütün dönəmlərdə Azərbaycan təhsil sisteminin hərtərəfli inkişafına müstəsna qayğı göstərmiş, bu sahənin maddi-texniki bazasının möhkəmlənməsi üçün əməli tədbirlər görmüşdür.

Ümummilli lider qeyd edirdi: “Məktəb, maarif, təhsil işi ilə həmişə sıx bağlı olmuşam…Hesab edirəm ki, cəmiyyət haradan olursa olsun, nədən olursa olsun, kəsib təhsilə xərcləməli, gənc nəslin təhsilinə, müəllimə kömək etməlidir. Bu, mənim prinsipial mövqeyimdir”. Bu kəlamlar böyük rəhbərimizin təhsilə nə qədər önəm verdiyinin təzahürüdür.

Umummilli liderimiz Heydər Əliyevin Azərbaycanın elm və təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı dövlət siyasətini Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev də davam etdirmiş və təhsilimizin inkişafında yeni bir mərhələ açmışdır. Ölkə prezidentinin təhsilə göstərdiyi ardıcıl diqqət və qayğısından, onun təhsil haqqında dediyi müdrik kəlamlarından və xüsusilə “maddi kapitalın insan kapitalına çevirmək” ideyasından qaynaqlanır ki, bu da səriştəli müəllim əməyinin şagird şəxsiyyətinin formalaşdırılmasında mühüm şərtidir. Strategiyada deyilir: “İnsan kapitalının inkişafı iqtisadiyyatın qlobal sistemə uğurlu inteqrasiyası və ölkənin beynəlxalq rəqabətdən daha effektli faydalanması prosesində ən mühüm şərtlərdən olub, ölkənin təhsil sisteminin başlıca vəzifəsini təşkil edir” .

Milli dəyərlərimiz olan adət və ənənələrimiz, davranış və rəftarımızda milli əxlaq normalarımız yetişən gənc nəslə təlim və tərbiyə prosesində, müəllimin yaradıcı, peşəkar fəaliyyəti prosesində aşılanır. Qloballaşma prosesində təhsilin məzmunu və müəllimin peşəkar fəaliyyəti şəxsiyyətin mili mentalitetini yüksəltməyə, milli özünüdərkinə, onun hərtərəfli inkişafına, yüksək insani keyfiyyətlərə yiyələnməsinə xidmət etməlidir.

Azərbaycanın ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən müəyyən edilmiş gələcək inkişaf istiqamətlərini səciyyələndirən Prezident İlham Əliyev demişdir:- Güclü iqtisadiyyat, güclü sosial siyasət, vətəndaş cəmiyyətinin möhkəmləndirilməsi, qanunun aliliyinin bərqərar olunması, demokratiyanın inkişafı, siyasi islahatların aparılması və dərinləşməsi – bütün bunlar Azərbaycanı hərtərəfli inkişaf etdirmək üçün vacib amillərdir.

Təhsilin keyfiyyətinin ən inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə yüksəlməsi ilə bağlı uğurlarımızla, təhsil sahəsində beynəlxalq proqram və layihələrdə iştirakımızla haqlı olaraq fəxr edirik. Bütün bunlar, şübhəsiz ki, ulu öndərimizin siyasi kursunun uğurla davam etdirilməsi, ümummilli lider Heydər Əliyevin və onun ən layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyevin təhsilə, təhsil işçilərinə diqqət və qayğısı, müstəqillik illərində səmərəli fəaliyyət üçün yaradılmış əlverişli şərait və imkanlar sayəsində mümkün olmuşdur.

Saçlı Ağayeva

ADPU Cəlilabad filalının əməkdaşı

AĞRIDAN ZƏFƏRƏDƏK YAŞANANLAR

      Bu günlərdə şair, publisist, esseist, tərcüməçi Rəfail Tağızadənin “QARABAĞ-HƏSRƏTDƏN ZƏFƏRƏ” kitabını oxudum. Kitab iki hissədən ibarətdir. Birinci hissə Qarabağın işğalından 2020-ci ilin 27 sentyabrına qədər olan dövrdə yazılan yurd həsrətli esselər və şeirlərdir. İkinci hissə isə 2020-ci ilin 27 sentyabrından başlayaraq Qələbə günlərini, Zəfəri tərənnüm edən publisistik yazılar, esselər, şeirlər daxildir.

      Rəfail müəllim I Qarabağ müharibəsində zabit kimi Qarabağın ağrılı günlərinin canlı şahididi, qazidi. O, şahid və yaralıların itki və ağrılarını ən əzizinin, doğmasının ağrısı kimi içində daşıyaraq şeirlərə, yazılara köçürüb. Ona görə də  Rəfail Tağızadənin yazdığı şeirləri, esseləri, publisistik yazıları oxucular tərəfindən sevilir. O, bu yazılardakı ağrıları, acıları oxuculara şişirtmədən, səmimiyyətlə çatdırır. Onun istənilən yazısını oxuyanda, oxucu orada özünü görür. Şair “Həsrət yolçusu” şeirində deyir:

             …Qanad çalan quş varmı,

              Torpaqda oyanış varmı?

              Yarı sökük divarda,

              Oxuyan bayquş varmı?…

     Bunu oxuyan oxucunun gözləri önünə düşmənin viran qoyduğu yurdlar, divarı yarısökük evlər gəlir. İstər-istəməz bu ağrını, bu həsrəti yaşayırsan. Düşmənin bu barbarlığı səndə intiqam hissini alovlandırır. Yağıya nifrət etməyə bilmirsən.

                                                     ***

      Yurdundan didərgin düşmüş məcburi köçkünlərin nələr çəkdiyini ölkə vətəndaşları gördü. Amma onların içlərində çəkdikləri ağrıları heç kim görə bilmədi. Evindən heç nə götürə bilməyən köçkünlər yayın istisində yardım çadırlarında, yol kənarlarındakı uçuq binalarda, məktəblərdə, baxçalarda, inzibati binalarda, hətta sınıq-salxaq yük vaqonlarında yaşamaq uğrunda mübarizə aparırdılar. Gözəl, yaraşıqlı evlərdən çıxan köçkünlər yararsız yerlərdə yaşamağa məcbur olmuşdular.

      R.Tağızadənin “Vaqonun altında asılan beşik” şeirindən:

             Vaqonun altında asılan beşik,

             İçində körpələr böyüyür indi.

             Qaçqın həsrətindən, qaçqın qəmindən,

              Bixəbər körpələr uyuyur indi…

      Bu o dövrün köçkün reallığıdı. Yayın istisində yardım çadırlarında böyüyən uşaqlar içməli suya da həsrət qalmışdılar. Buna necə yaşamaq demək olardı?

                                                    ***

      Rəfail müəllim bu ağrıları “Qarabağ ağrısı” adlandırır. Səni öz yurdundan, yuvandan, dağından, dərəndən, meşəndən, kəndindən, şəhərindən didərgin salır. Bu ağrıya necə dözəsən?

      Ona görə də o, esselərinin birində yazır: – Ayılıb o dağa, meşəyə, çaya, torpağa  baxanda utanırsan. Xəcalət çəkirsən edilənlərdən, etdiyindən, edə bilmədiyindən.

       Bu öz-özünü ittihamdı. Bundan ağır dərd olarmı?.. Bu Qarabağ ağrısıdı. Hər birimizin daxildə çəkdiyimiz iztirabdı. Vətən, yurd həsrətidir. Ona görə də kitabın birinci hissəsi Qarabağ həsrətli yazılardı.

      Adi adamlardan fərqli olaraq şairlər, yazıçılar bu vətən, Qarabağ dərdini yaxına, uzağa, əlləri çatan yerlərə çatdırmağa çalışırlar.  Rəfail müəllim də Qarabağ dərdini uzaqlara, dünyanın çox yerlərinə çatdırmağı bacaran uzaqvuran artilleriyamızdan biridi. Qarabağ həsrətli əsərləri müxtəlif dillərə tərcünə olunub. İşğal altında olan Qarabağın düşmən tapdağında qaldığı müddətdə sərvətinin talanmasından tutmuş şəhərlərin, kəndlərin dağıdılması  onun əsərlərində əks olunub. Bununla bərabər şəhid ailələrinin, qazilərin, məcburi köçkünlərin ağrıları, vətən dərdi həmişə onun diqqət mərkəzindədi. Bunu kitabı oxuduqca görürük.

                                                 ***

      Hər birimiz Qarabağa, səngərlərə yaxın olan yerlərə gedəndə, işğalda olan dağlarımıza, yurdlarımıza həsrətlə baxırdıq. 27 il bu həsrətlə yaşadıq. Ağdam, Şuşa, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan, Laçın, Kəlbəcər… həsrəti. Hər dəfə biz o kəndlərə gedən zaman xatirələrimiz bizi rahat buraxmırdı. Elə ona görə də  Rəfail müəllim deyir:

    – Qarabağa istiqamət götürəndən yanğının şiddəti artmağa başladı. Dərdin, həsrətin hərarəti poladın ərimə hərarətindən yüksəkdi. Bu ağrılara dözə bilməyən torpaq bizi görüb ağladı!    

     Bu şair hissiyatıdı. Həsrət çəkən insanlar kimi, həsrət çəkən torpağın da göz yaşlarını görür. Yurdundan didərgin insanlar kimi, işğal altında olan torpağın da dərdi var.  Rəfail müəllim də belə duyğulu bir ziyalıdı. Onun qəlbi didərgin anaların da qəlblərini duyur. Öz anasının timsalında, bütün köçkün analarını nəzərdə tutur:

     – Köçkün, sinələri dağlı anaların başlarına hər gün mərmi yağsa da, nə güllədən qorxdular, nə də mərmidən. Ərlərinin, oğullarının arxalarında dayandılar. Onlar da döyüşdülər. Arxa cəbhədə mərd-mərdanə dururdular. Cəbhədəki döyüşçülərə ürək-dirək verirdilər. Bu analar, cəbhədəki bütün əsgər oğullara analıq edirdilər.

                                                    ***

       Müharibənin Qarabağın payızını Rəfail müəllim belə təsvir edir:

• Daha oraların narı qızarmır. Qoz da qabığından gecələr düşür. Qorxur ki, səsi eşidilər, atəşə tutular.

Arxlarından hələ də qan axır. Burada qızaran ancaq qan rəngidi…

       Onun essesində budur Qarabağın payızı. Bizim üçün Qarabağın payızı, qışı, yazı, yayı da kədərlidi. Bu kədərdən Qarabağın insanına da hopub. Nə qədər danışsalar da, gülsələr də hər birinin gözlərində kədər görünür. Hamısı payız, qış əhval-ruhiyyəsindədilər.   

      Rəfail Tağızadənin hər essesindən həsrət qoxusu, vətən iyi gəlir. Kitabdakı “Qazi toyu” şeirində qəlbləri dağlayan bir qazi toyu təsvir olunub. Toy əslində adından göründüyü kimi şənlikdi, sevincdi. Ancaq bu sevincin içində kədərli bir mənzərə var. Şair ürək ağrısı ilə yazır:

             Bu gün toy qurulub, toy Qarabağda,

             Qol-qçlar qışqırır, oy Qarabağda.

             Bu qazi toyunda, bu ər toyunda

             rəqs meydanına nidalar qoyan,

             tək qıçı üstündə oynayan oğlan,

             bu gecə tək qalan qıçın oynayır… 

      Bu toyda tək qollular, tək qılçalılar oynayırlar. Toya gələnlərin hər biri çəliklədi. Toyda çəliklər çəpik çalır. Dəhşətli mənzərədi. 

      Kitabın birinci hissəsindəki hər esse haqqında geniş yazmaq olar.

                                                   ***

      Kitabın ikinci hissəsindəki esselər, publisistik yazılar və poeziya nümunələri Qarabağın Qələbəsinə, Zəfərinə həsr edilib.

      27 sentyabr 2020-ci il Qarabağ zəfərinin başlanğıc nöqtəsi oldu. Qarabağ kədəri sevinclə əvəz olunmağa başlayır. Ordumuz zəfər dalınca zəfər çalır. Azərbaycan bayrağı işğaldan azad olan zirvələrdə dalğalanır. İndi şəhidlərin ruhları sevinir. Dağlar, dərələr, çöllər… hər yan sevinc içindədi.

      Bunu Rəfail müəllim Şəhidlərin ruhuna həsr olunan “27 SENTYABR 2020-Cİ İL” publisistik yazısında belə verir: “Vətən, dövlət yolunda hamı bir oldu. Birləşdi. Hamı ayaqda idi, əsgər idi. Hamı vətən deyirdi. Bu gücün, BİRLİYİN qarşısında heç kim, heç nə tab gətirə bilməzdi. Bu vəhdət Qələbəyə çağırış idi.”

       Rəfail Tağızadə demişkən, hamı döyüşmək istəyirdi. Yaşından asılı olmayaraq keçmiş könüllü döyüşçülər, gənclər cəbhəyə can atırdı, intiqam hissi ilə yaşayırdı. Şəhidlərin intiqamın almaq lazım idi. Bu intiqamın alınması, torpaqların işğaldan azad edilməsi, Qarabağın tacı Şuşa şəhərinə bayrağımızın sancılması cəmi 44 gün çəkdi. Ordumuz bunu vətən sevgisi nəticəsində əldə etdi.

                                               ***

     “Hamı Azərbaycanda eyni hüquqlu vətəndaşdı. Ləzgisi də, talışı da, avarı da, saxuru da, qrızı da, ingiloyu da, kürdü də, rusu da, yəhudisi də, ukrayını da, türkü də. Kim bu ölkənin vətəndaşıdırsa, o bizdən biridi. Birimizdi. Haqqımız da, hüququmuz da eynidir.

      Azərbaycan fərqli dillərdə danışıb, eyni düşünənlərin mötəşəm birlik buketidi. Elə ona görə də bu gözəldi”.

 Bu  Rəfail müəllimin fikirləridi. Çox düz deyir, bu birliyin qələbəsidi.

      “Mənim ordum” şeirində yazır:

                  Mənim ordum!

                  Güvənc yerim!

                  Ümid yerim!

                  Sən dövlətimin müdafiəçisi,

                  millətin, xalqın dayağısan!

                  Xilaskarsan!

                  Qurucusan!

                  Sən xalqa Qələbə sevinci gətirənsən!

      Müəllif kitabda şəhidlərimizin, ordumuzun keçdiyi yoldan, Xocalı, Qaradağlı, Ağdaban, ümumilikdə, Qarabağ faciələrindən danışır. Düşmənlərin ölkəmizə vurduqları ziyanlıqdan söhbət açır. Qarabağın acı həqiqətlərin ortaya qoymaqla bərabər, həm də Qarabağda gedən quruculuq işlərindən xəbər verir.

      Bu kitabda maraqlı məlumatlar çoxdu. Ən maraqlı məqamlardan biri Ağdam adının yaranma tarixidi.

       Kitab gözəl sonluqla bitir.

       “Şəhidlərimizin ruhları şaddır!

        Qələbə sənə yaraşır, Azərbaycan!

        Zəfər sənin haqqındı!

        Zəfərin mübarək, Azərbaycan!”

      Əziz dostum Rəfail Tağızadə, sizi sevən oxucular sizdən yeni əsərlər gözləyirlər. Uğurlarınız davamlı olsun!

                                                                          Məmməd Mərzili,

                                                                          AJB-nin üzvü, şair-publisist   

HƏRB MÖVZULU YAZILAR və ya DÜNYANIN BİR RƏNGİ VAR…
(On yeddinci yazı)
Salam olsun, çox dəyərli oxucum. Min şükür Uca Yaradana ki, Sizlərlə yeni bir görüş də qismətdə var imiş hələ… Bu dəfəki söhbətimizin mövzusu hərflər, sözlər, kitablar silsiləsindən olan, müasir dövrümüzdə bəlkə də ən vacibi, ən yaralı yerimiz, xüsusi diqqət və qayğıya ehtiyacı olan sahə hərb mövzulu yazılardır. Günümüzdə – yeniyetmə və gənclərimizin bu qədər informasiya bolluğu içində itib-batdığı bir vaxtda bizim bundan vacib mövzumuz ola bilməz deyə düşünməkdəyəm. Məncə, gəncliyin lazımlı-lazımsız, çox vaxt zərərli məlumatlarla istər-istəməz yükləndiyi vaxtda bu məsələyə xüsusi diqqət göstərilməlidir. Bundan əvvəlki yazılarda bir çox tanınmış və hələ bir o qədər də tanınmamış yazarlardan çoxlu misallar gətirərək, nələrin, hansı istiqamətlərin bizə faydalı ola biləcəyi barədə mülahizələr irəli sürmüşdük. Ancaq, indi vəziyyət tamam fərqlidir. Ümumi yazılardan, standart romançılıqdan fərqli olaraq, hərb mövzulu yazılar yazardan xüsusi dəqiqlik tələb edir ki, yazıçı müəyyən kriteriya və dəyərlərə ciddi əməl etməli, bu işə səthi yanaşmamalıdır. Əgər, ehtiyac yaranarsa mütləq peşəkar hərbçilərdən, mütəxəssislərdən məsləhət və tövsiyələr almalı, bunu özünə eyib saymamalıdır. Əks təqdirdə, yəni öz bildiyi kimi, bir az hissə qapılıb, bir az da eşitdiyi real vəziyyəti əks etdirməyən şişirdilmiş söhbətlərdən bəhrələnərək qələmə alınan yazılar, povest, roman (indi dəb halını almış sənədli romanlar da daxil olmaqla) deyil, olsa-olsa nağılvari publisistika şəklində, çox gülünc formada təzahür edir. Və əlbəttə, bunu çox az sayda oxucu kütləsi, o kütlə ki, onlar işin əsli ilə maraqlanır, bu yeni kitabı oxumaq üçün büdcələrindən pul ayırır, alır, oxuyur və gülür… Acı-acı gülür… Bilirsiz, daha yaxşı anlaşılan olması üçün belə bir misal çəkim, hərb mövzulu yazılar əslində məsələn, tibbə, coğrafiyaya, idarəetməyə və s. konkret obyekti olan, dəqiq məsələ və terminlərdən istifadə olunan yazılardan heç nə ilə fərqlənmir. Nəsə xırda bir qeyri-dəqiqlik olsa, təxminən hamımızın sevə-sevə dəfələrlə izlədiyi “Bəxtiyar” flimindəki o məşhur səhnəni (“10 metr – 5 metr ” məsələsi) xatırladan gülünc vəziyyət ortaya çıxır. Hansı ki, xüsusi ilə son dövrlər Birinci Qarabağ Müharibəsindən bəhs edən yazılmış əsərlər belə səhvlərlə zəngindir. Bu qəbildən olan qeyri-müəyyənliklər əsasən subardinasiya məsələlərində və döyüş səhnələrini təsvir edərkən məlumatsızlıqdan baş verir. Bu proses bir yandan təbiidir, çünki, məşhur yazarların da belə problemləri olub. Məsələn, dünyaca məşhur Remarkın (Erich Maria Remarque) əsərləri bu tip çatışmazlıqlarla doludur və onun fikirləri, təxəyülü bir tərəfli olub, gənc əsgər düşüncələrindən o yana keçə bilmir… Halbuki, ordu, müharibə təkcə əsgərlərdən ibarət olmayıb, daha mürəkkəb quruluşa malik bir təsisat və hadisədir. Hələlik bizim Remarkla heç bir işimiz yoxdur. Misalı sadəcə ruh düşkünlüyünə qapılmağa əsas olmadığını göstərmək məqsədi ilə çəkdim. Bir də axı biz hal-hazırda müharibə vəziyyətində yaşayan ölkənin vətəndaşlarıyıq. Hardasa, az qala hamımızın ətrafında döyüş yolu keçmiş qazilərimiz, haliyədə hərbi xidmətini davam etdirən hərbçi dost-tanışlarımız var. Sadəcə bu məsələdə bir balaca diqqətli və məsuliyyətli olmaq tələb olunur. Bütün şübhəli məqamlarda təxəyülün məhsulunu və ya real hadisəni kağız üzərinə köçürüb, tarixin yaddaşına atmazdan əvvəl mütləq “dosta ganaşmaq” lazımdır. Necə deyərlər, – “məsləhətli don gen olar”. Bir cümləni yazarkən düşünün ki, nə vaxtsa bu sətirləri saatlarla qızmar Günəşin istisində qanlı döyüşün od-alovunu unudan və ya şıdırğı yağışın altında islanıb, çim su mundirdə ayağını qoymağa bir barmaq quru yer axtarışında soyuq güllənin hər an bəxş edə biləcəyi buz kimi ölümü unudaraq, ilan-çayınlı, qarlı-şaxtalı, çovğunlu-boranlı məşəqqətli yollar keçərək sağ qalmış əsgərlə yanaşı, həmin döyüşləri təşkil edən, tək-tək əsgərləri deyil, yüzlərlə, minlərlə nəfərlərdən ibarət bölmələri şahmat taxtasındakı fiqurlar kimi döyüş sahəsinə düzən və hər nəfərinə görə məsuliyyət daşıyan, döyüşlərə rəhbərlik edən, müharibələri udan, bəzən uduzan – bu qaçılmazdır – generallar da oxuya bilər… Düşünürəm ki, hərb mövzulu yazının uğurlu alınmasının birinci şərti yazarın hadisələrə reala yaxın təfəkkürlə baxmasından, və qəti olaraq hissə qapılmamasından ibarət ola bilər. Bu yazıdan əvvəlki on beşinci və on altıncı yazılardakı prinsipə sadiq qalaraq, yenə böyük əksəriyyətimizə məlum olan yazarlar və onların əsərləri üzərindən mühakimə yürüdərək bu məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışacağam. Bu söhbətə başlamazdan əvvəl kiçik bir haşiyəyə çıxmaq istəyirəm:
HAŞİYƏ
Bəşər övladı əlinə qələm alan gündən onu əsas iki məsələ; döyüş və eşq düşündürüb. Demək olar ki, lap qədimdən üzübəri yazı nümunələri ya döyüş və ov səhnələri ilə zəngin müharibələrdən, ya da eşqi, sevgini tərənnüm edən məhəbbət dastanlarından ibarət olub. Ən uğurlu nümunələr bu iki mövzunun birlikdə işləndiyi, hadisələrin həmahəng inkişaf etdiyi əsərlərdir. Belə nümunələr lap qədim zamanlardan mövcuddur və günümüzdə də var. Bu hadisə öz-özlüyündə onu göstərir ki, dünya nə qədər rəngarəng, hadisələrlə zəngin görsənsə də əslində onun bircə rəngi var, bizim onu hansı məqamda, hansı rəngdə görməyimizdən asılı olmayaraq, dünya qırmızı rəngdədir. Dünya müharibələrin qırmızı qanı, eşq məclislərinin qırmızı şərabı rəngdədir. İddia edirəm ki, dünyada tək bircə əsl rəng var o da qırmızıdır, al-qırmızı… Yerdə qalan ağdan qarayadək olan rənglər sadəcə qırmızının ağa doğru solğunlaşmasından, nəhayətdə “AĞ”dan – XEYİR (GÜNDÜZ) – və qaraya doğru tündləşməsindən sonda “QARA” dan – ŞƏR (GECƏ) – ibarətdir. Al-qırmızı rəng bu spektrin düz mərkəzində dayanır və həyat mənbəyi rolunda çıxış edir. Yəqin ki, bəşər övladının kəşf edib, adlandırdığı ilk rəng də məhz qırmızı, al-qırmızı olmuşdur. Bu proses çox sadə – insanın özü yaralandıqda və ya ovladığı ovun axan qanı ora-bura bulaşdıqda (yəqin ki, insan əlini ocaq qalamazdan əvvəl yaralayıb) baş verə bilərdi… Çox güman ki, insan oğlu ilk müharibənin başlaması xəbərini də, elə ilk sevgi məktubunu da məhz öz qanı ilə, qırmızı rəngdə yazmışdır…
Yuxarıda, haşiyədə tanış olduğumuz məlumatlar üzərindən belə bir mühakimə yürütmək olar ki, qırmızı elə, mükəmməlliyin rəngidir. Al-qırmızı rəng əslində elə, mükəmməllikdir. Özündə sevgi ilə nifrəti, savaşla barışı, sülh ilə müharibəni birləşdirən vəhdətin, birliyin, tamlığın, bərabərliyin simvoludur, qırmızı… Bəli, məhz tamlığın, mükəmməlliyin rəmzidir, qırmızı… Yerdə qalan rənglər onun çalarları, sadəcə bu rəngin mövcudluğunu göstərmək, mütləq hakimliyini sübut etmək üçündür. 
Mətləbdən uzaqlaşmayaq, əlbəttə,yazılı nümunələrin içərisində misal göstərmək üçün belə bir əsər var. Hansı ki, onu böyük əminliklə qırmızı, mükəmməl adlandırmaq olar. Bu, dahi Lev Tolstoyun “Hərb və sülh” əsəridir. Əslində əsərin adı artıq özü barədə tam məlumat verir. Ancaq, bu sadəcə təsadüfi belə seçilimiş maraqlı, cəlbedici ad da ola bilərdi. Əsərlə tanış olanlar bilir ki, bu belə deyil. “Hərb və sülh” yuxarıda sadalanmış və sadalanmamış bütün vacib kriteriyalara, meyarlara tam cavab verən mükəmməl bir əsərdir. Olduqca geniş spektrli müşahidə qabiliyyətinə, vacib biliklərə, dərin dünyagörüşünə malik olan böyük sənətkar döyüş səhnələrindəki ən xırda detalları, rütbə və statuslardan asılı olmayaraq hərbçilərin hiss və fəaliyyətlərini, mülki həyatda olan münasibətləri, sevgi məsələlərini elə yüksək zərgər dəqiqliyi ilə təqdim etmişdir ki, sadəcə deməyə söz tapmırsan. Bu əsərdən bütün insanlığa tövsiyə ola biləcək bir vacib məsaj da çıxır. Qərarsızlıq, elə yoxluğun özünə bərabərdir. “Etməyib peşman olmaqdansa, et peşman ol…” – deyir mütəfəkkir. Bəli, dahi Lev Tolstoyun, məşhur “Hərb və sülh”- ü mükəmməldir. Ancaq, görək, bu əsər müasir azərbaycan oxucusunun tələblərinə cavab verirmi? Mən deyərdim ki, çox az bir qisim oxucu kütləsi bu cür iri həcmli əsərlərə maraq göstərib oxuyur. Nə qədər dəyərli və mükkəmməl olsa da ilk baxışda müasir gənclərin olduqca böyük əksəriyyəti üçün “KİM OXUYACAQ???” baryeri yaradan belə vacib əsərlər günümüzdə rəflərdə qalmağa məhkumdur. “Hərb və sülh”-ü misal çəkməkdə məqsədim sadəcə böyük əksəriyyətimizə məlum olan, tanıdığımız belə bir əsərin varlığını xatırlatmaqdan ibarətdir. “Hərb və sülh” ümumi bir əsər olsa da, sırf hərb mövzulu yazılar üzərində işləyən yazarlarımız bu, məlum və məşhur əsərdən faydalana bilərlər. Sual ola bilər ki, bu əsər təkdirmi? Yəni heç alternativ variant yoxdurmu? Bu suala böyük əminliklə belə cavab verərəm ki, Miladi ilə 19 fevral 2019 – cu il saat 13:31 – ə qədər mənə ikinci belə bir variant məlum deyil. İndi fikrimi əsalandırmaq üçün yenə böyük əksəriyyətimizə məlum, məşhur nümunələrdən istifadə etməklə qısa açıqlama verəcəyəm. Başqa –başqa nümunələrə keçməzdən əvvəl ümumi olaraq onu qeyd etmək istəyirəm ki, sovet ədəbiyyatı döyüş yolu keçmiş müxtəlif rütbəli zabit memuarlarından tutmuş, olduqca dəyərli sovet yazıçılarının müharibədən, qələbədən bəhs edən əsərləri ilə zəngin idi. Sovet dönəminin kitabxanaları xidmət etdiyi ideologiyadan asılı olmayaraq hərb mövzulu əsərlərlə yetərincə, tam təmin olunmuşdular. Və biz istər-istəməz bu nümunələrlə tanış olurduq. Sovet yazıçılarından əlavə rus dilinə çoxlu tərcümələr də olurdu. Yəni bizim şəxsiyyət kimi formalaşdığımız dövrdə hərb mövzulu yazıların qıtlığı olmayıb. Ayrı-ayrı məşhurlara gəldikdə, gənclər arasında yayğın şəkildə mütaliə olunan Remark tam birtərəfli yazıb. Onun haqqında dördüncü yazıda ətraflı yazmışam. Remarkın yazdıqlarının nəinki, bizim gəncliyə faydası var, hətta düzgün başa düşülmədikdə zərəri ola bilər. Sonra, məsələn vaxtında rus dilində belə bir əsərlə tanış olmuşdum (öz dilimizdə rast gəlməmişəm və adı tərcümə edəndə də çox uyğunsuzluq yarandığına görə belə qeyd edirəm – əvvəlcədən üzr istəyirəm) müəllifi Кирст Ганс olan “Фабрика офицеров”. Məşhurdur ancaq yenə birtərəfli, çatışmazlıqlarla dolu olan əsər. Ümumiyyətlə istər qərb, istər sovet – rus ədəbiyyat nümunələrində ya xidmət etdiyi ieologiyadan dolayı, ya sadəcə məlumatsızlıqdan natamam hərb mövzulu əsərlər çoxdur. 
Ümumi olaraq keçid üçün bundan əvvəl “Yazarlar və yazılar” adlı on beşinci yazıda da adlarını çəkdiyim Vasiliy Yan və Tarle, eyni zamanda onların yazdıqları bir neçə əsər haqqında qısa fikir bildirmək istəyirəm. Vasiliy Yan və onun digər əsərləri ilə yanaşı xüsusi ilə diqqət çəkən, faydalı ola biləcək “Çingiz Xan” , “Kurqanlardan gələn işıq” tarixi –müharibələrlə dolu romanları. Tarle (Евге́ний Ви́кторович Та́рле) və onun da müharibə mövzulu digər əsərləri ilə yanaşı “Napoleon” əsəri. Tarle bu əsərində Napoleonun timsalında çəlimsiz, cılız lakin, olduqca çalışqan bir uşaqdan ölkələr fəth edən, papanı hüzuruna gətirən, tirana qədər inkişaf etmiş, anında mühüm qərarlar verməyi bacaran, müharibə qərarları alanda qətiyyətli sərkərdə, döyüşdə öndə gedən, cəsur, qələbəyə susamış əsgər, sevgidə aciz və eyni zamanda odlu – atəşli aşiq, idarəetmədə incə, adi detalı da unutmayan, dərin düşüncəli, sonunda baş əymədən təslim olmağı bacaran insan obrazı yaratmağı bacarmışdır. Bu iki yazardan və onların yazdıqlarından bəhrələnmək olar. 
Qismən nümunə ola biləcək, yəni müəyyən məqamlarda faydalanmaq mümkün olan Ernest Heminquey, Sent-Ekzüperi barədə onu qeyd edə bilərəm ki, bu yazarların təsvirləri, ifadə vasitələri güclüdür.
Belə ümumi baxışdan sonra dünya ədəbiyyatından üç yazar və üç əsər timsalında fikirlərimi daha dəqiq formada Sizə çatdırmağa çalışacağam. Bu əsərlərin birində hərbçinin mülki həyatda hissləri və istəkləri, ikincisində həm mülki, həm də xidmətdə olan hissləri və fəaliyyəti, üçüncüsündə isə həm mülki, həm xidməti, həm də döyüşdə başına gələnlər, düşdüyü real vəziyyətlər, həyat həqiqətləri oxucunun gözləri önündə canlanır… 
Birinci, dünyaca məşhur, kolumbiyalı yazıçı, ədəbiyyat sahəsində Nobel mükafatı laureatı Qabriel Qarsiya Markesin 1956-1957-ci illərdə yazdığı və ilk dəfə 1961-ci ildə dərc etdirdiyi “Polkovnikə məktub yoxdur” povesti – hamını özünə borclu bilən bir hərbçinin xidmətdən (bütün həyatını nəyinsə və ya kiminsə uğruna xərclədikdən) sonra keçirdiyi hisslər…
İkinci, yenə məşhur, görkəmli İtaliya yazıçısı Dino Bussatinin ilk romanı olan “Tatar çölü”. Bu roman haqqında bir az ətraflı yazmaq istəyirəm. Romandan və qəhrəmandan söhbət açmazdan əvvəl bir məsələni nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. İnanın ki, əgər bu romanın adını dəyişib məsəl üçün “Gözlərimiz üfiqdə”, “Səngərlərdən sonra”, “Qarşı duran dağlar” və s. və i… qoysaq və Covanni Droqonu Məlikşah adlandırıb, bəzi adları, təbir və terminləri müasirləşdirib, özümüzünküləşdirsək, hadisə və hisslər atəşkəsdən sonra, son iyirmi beş ildə bizim orduya və hərbçilərə elə uyum sağlayır ki, sanki, bu yazı iyirmi il Azərbaycan ordusunda, Haramı düzündə və ya digər bir bölgədə – təmas xəttində xidmət etmiş zabitin qələmindən çıxıb… Bu dərəcədə oxşardır vəziyyətlər…
Dino Bussatinin “Tatar çölü” əsərinin qəhrəmanı Bastiani qalasında xidmət edən Covanni Droqonun bütün həyatı, gənc zabit kimi seçim qarşısında qalması, ümidlərlə dolu xidməti, mülki həyatla ordu həyatı arasında çırpıntılar, dünyadan istədikləri, ala bildikləri, nələrin uğrunda nələrdən vaz keçdikləri və son… Hamısı elə ustalıqla təqdim olunub ki, yazarın ustalığına heyran olmamaq mümkün deyil. Və onu qeyd edim ki, heyran olmaq azdır, nümunə götürmək, əxz etmək lazımdır… Və nəhayət üçüncü, Emmanuil Kazakeviç və onun 1948 – ci ildə qələmə aldığı “Двое в степи” povesti

https://youtube.com/watch?v=DjHTWMP_T1U%3Ffeature%3Doembed

( Эммануи́л Ге́нрихович Казаке́вич, “Двое в степи”). Təəssüfki, bu povestin dilimizdə olan tərcüməsinə rast gəlməmişəm. Kazakeviçin bu povestdən başqa da hərb mövzulu bir-birindən maraqlı əsərləri var. Kazakeviç İkinci Dünya Müharibəsinin sovetlər birliyində yaşayanlar üçün Böyük Vətən Müharibəsi adlanan əsas və həlledici hissəsinin başlandığı ilk gündən qələbəyədək döyüşən ordunun tərkibndə, olduqca müxtəlif cəbhələrdə şərəfli döyüş yolu keçmiş, tanınmış sovet yazıçısıdır. Görkəmli yazarın həyat və fəaliyyəti ilə tanış olduqda görürsən ki, həqiqətən də o fərqlidir və bütün xüsusiyyətlərinə görə öz müasirlərindən fərqlənir… Bu fikri onun öz müasirləri səsləndiriblər. Onun haqqında hələ sağlığında belə bir deyim olub: “Kazakeviç başqaları kimi isti kabinetlərdə, orda-burda, küncə-bucağa qısılıb yazmayıb…” Kazakeviçin yaratdığı Oqarkov obrazı dahi Lev Tolstoyun, məşhur Qabriel Qarsiya Markesin, görkəmli Dino Bussatinin qəhrəmanlarından nümunə ola biləcək dərəcədə fərqlənir. Əlinə qələm alıb hərb mövzusunda nəsə yazmaq istəyən şəxsin Emmanuil Kazakeviçin yaradıcılığı ilə, ələxsus bu povesti ilə tanış olması olduqca faydalı ola bilər deyə düşünməkdəyəm. Povestdəki istər döyüş səhnələri, insan taleləri, qəbul olunan qərarlar istərsə də əsərin qəhrəmanı gənc zabit Oqarkovun başına gələnlər, onun ən müxtəlif; həm döyüş, həm şəxsi münasibətlər zəminində aldığı doğru qərarlar ibrətamizdir. Əgər fikir verdinizsə, Lev Tolstoyun “Hərb və sülh” əsərindən başqa misal gətirdiyim və əslində ən faydalı ola biləcək əsərlər sırasında adı hallanan nümunələr ikisi povest, biri isə o qədər də böyük həcmli olmayan roman oldu. Bu nümunələr xarici – dünya ədəbiyyatından seçmələr idi. Bəs görək bu qəbildən özümüzün olan, milli, nəyimiz var? 
Və əlbəttə, yenə keçid üçün tarixilik baxımından İsa Hüseynovun (İsa Muğanna), İsmayıl Şıxlının, Bayram Bayramovun adlarını çəkib, onların ekranlaşdırılmış əsərlərini misal göstərmək olar. Sırf hərb mövzusunda (şəxsi münasibətlərin inkişafı, döyüş tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi səhnələrinin təsviri baxımından) mükəmmələ yaxın, yəni, qırmızımtıl olan yeganə nümunəmiz var. Bu, ötən əsr, 50-ci illərin əvvəllərində İmran Qasımovla Həsən Seyidbəylinin birgə qələmə alıb, nəşr etdirdikləri “Uzaq sahillərdə” əsəridir. Kitab az vaxt içərisində geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanır və əldən-ələ gəzir. Xalqımızın qəhrəman oğlu Mehdi Hüseynzadənin Böyük Vətən müharibəsində (1941-1945) əfsanəvi igidlikləri barədə oxuculara geniş məlumat verən əsərin populyarlığı onun filmə çevrilməsinə səbəb olur. Aradan uzun müddət keçməsinə, cəmiyyətdə və ictimai şüurda müəyyən dəyişikliklər olmasına baxmayaraq, görkəmli rejissor Tofiq Tağızadənin quruluşu, H.Seyidzadə ilə İ.Qasımovun ssenarisi əsasında 1958-ci ildə lentə alınan eyni adlı film Azərbaycan kinosunun nadir incilərindən biri olaraq qalmaqdadır. Əgər diqqətinizdən qaçmayıbsa, yuxarıda sovet və dünya ədəbiyyatından adı çəkilən nümunələrin də əksəriyyəti ekranlaşdırılıb. Elə əsərlər var ki, dövrün tələbinə görə dəfələrlə təkrar-təkrar müraciət olunub. Bu faktın özü həmin əsərlərin vacibliyinin və tərbiyəvi əhəmiyyətinin hansı dərəcədə yüksək olmasının bariz nümunəsidir.
Bütün bunlarla bərabər bizim bir sevimli yazarımız da var ki, tarixiliklə müasirliyi yaradıcılığında böyük ustalıqla birləşdirməyi bacarıb. Onun “Batmanqılıncı” nə qədər tarixidirsə, “Dolu” – su da o qədər müasirdir. Bu şəxs doğru olaraq, “Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz” deyən Aqil Abbasdır. Aqil Abbasın “Dolu” romanı da eyni adlı ekran əsəri olaraq tarixin yaddaş səhnəsində öz yerini almışdır. İstər roman kimi, istərsə də film kimi “Dolu” yuxarıda sadaladığımız tələblərin çoxuna cavab verən, faydalana biləcəyimiz nümunələr sırasına daxildir. Ancaq, bütün bunlara rəğmən, nə dünya, nə sovet, nə müasir ədəbiyyatımızda elə bir nümunə yoxdur ki, bundan əvvəlki – on beşinci – “Yazarlar və yazılar” adlı yazıda “Əli və Nino” kimi misal gətirib, nümunə göstərəsən. İndi mükəmməl yazı ortaya qoymaq istəyən yazar, “Hərb və sülh”-dən, “Двое в степи” – dən, “Uzaq sahillərdə”-dən, “Dolu”-dan eyni dərəcədə bəhrələnib, təxminən 70 – 80 səhifə həcmində iri həcmli povestlər və ya yığcam romanlar ortaya qoymaqla dövrümüzün standartlarını yaratmalıdırlar. 
Demək olmaz ki, heç bir iş görülməyib, əksinə çox iş görülüb. Müxtəlif yaş təbəqələrindən olan çoxlu yazarlarımız öz səyləri, vəsaitləri hesabına nələrsə etməyə çalışırlar. Hələ ötən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq, müharibə, onun gətirdiyi problemlər, cəmiyyətdə törətdiyi fəsadlar haqqında hekayələr, povestlər, romanlar, publisistik yazılar yazılmağa başlayıb. Son on illikdə (2010-cu ildən), xüsusi ilə Mübarizdən və Aprel hadisələrindən (2016-cı il) sonra silsilə əsərlər ortaya qoyulub ki, əslində bu yazının yaranma səbəblərindən biri, bəlkə də birincisi elə bu yazılar olmuşdur. Son illər nəşr olunmuş bəzi əsərlərlə tanış olduqda yazarın ən elementar məlumat və biliklərdən xəbərsiz olduğu ortaya çıxır. Yuxarıda buna aid “Bəxtiyar” filmindən “qazmaçı”

https://youtube.com/watch?v=o86axBCqVwU%3Ffeature%3Doembed

“yoldaş oynayanlar”-in vəziyyətini misal gətirmişdim. İnanın, elə misallar var ki, rəqqaslar onların yanında toya getməlidir. Rast gəlinən ən çox və yolverilməz səhvlər aşağıdakılardır: 
– Subardinasiya məsələlərinin pozulması (buna maksimum Aqil Abbasın “Dolu”-sundakı “Komandir” xitabı səviyyəsində icazə verilə bilər ki, bu da Birinci Qarabağ Müharibəsi və hal-hazırda bəzi döyüş postlarındakı təcrübədən qaynaqlanır), 
-Rütbələrin və vəzifələrin qarışdırılması (X – XI sinif səviyyəsindəki hərbi bilikdir), 
-Bölmə (bölük, tabor və s.) adlarının səhv salınması, -Döyüş səhnələrinin təsvirində adı keçən silah-sursatın texniki göstəricilərinin bilməməzlik ucbatından nəzərə alınmaması (çox gülünc mənzərlər ortaya çıxır ki, əgər qiyaslasaq, heç nağıllarımızda belə söhbətlər olmayıb) və s. bu qəbildən olan digər məsələlər.
Unutmayaq ki, həkimlik, rəssamlıq, memarlıq, coğrafiyaşünaslıq, mühəndislik, hesabdarlıq kimi, hərb işi də spesfik bir sənətdir. Və sadaladıqlarımın hamısından çətin, məsuliyyətli, dəqiq olduğu qədər də yaradıcılıq tələb edən bir işdir. Yuxarıda nümunə göstərdiyimiz əsərlərin müəlliflərinin həyatına bir də qısa nəzər salaq:
-Həm Lev Tolstoy, həm də Emmanuil Kazakeviç müharibədə iştirak etmiş, real qanlı döyüş səhnələrinin və bütün digər proseslərin canlı şahidi olmuş peşəkar zabit idi.
-Həsən Seyidbəyli və İmran Qasımovun ömürlərinin yeniyetməlik-gənclik çağları, təhsil illəri, demək olar ki, şəxsiyyət kimi formalaşdıqları vaxtlar müharibənin ən amansız, qızğın dövrlərinə təsadüf edir. Məncə, bu nəsil yaradıcı insanlar üçün “onlar müharibənin şinelindən çıxmışdılar” ifadəsi vəziyyəti tam izah edir. Üstəgəl bu şəxslər daim yazdıqlarını ilk öncə bir-birlərinə oxuyur, cavabdeh qurumların qarşısına çıxmazdan əvvəl dost-tanışdan məsləhət alırdılar.
-Müasirimiz Aqil Abbas – Qarabağ həsrəti-dərdi ilə qovrulan həsas, şair ürəkli qələm adamı və eyni zamanda Birinci Qarabağ Müharibəsinin başlandığı ilk gündən istər-istəməz daim baş verən hadisələrin tən ortasında qalmış, bütün baş verənlərdən az-çox xəbəri olan ictimai-siyasi xadim. 
Məncə, müəlliflərin keçdiyi həyat yolu və onların yaratdıları əsərlərlə tanış olduqdan sonra bu məsələdə qaranlıq heç nə qalmır.
Son söz: – müharibə, hərb mövzusunda yazdıqda, xüsusi ilə əgər orda döyüş səhnələri varsa, mütləq bu işdən anlayışı olan bir nəfərlə məsləhətləşin, verin ilk oxucunuz dəyərli qazilərimiz olsun, şübhəli məqamları peşəkarlarla dəqiqləşdirin, yox əgər bunların heç birini etmək istəmirsizsə, “Google” dostumuzun xidmətindən yararlanın (internetdə istənilən məlumatı tapıb dəqiqləşdirmək olar). Əvvəlki yazılarda da mütəmadi olaraq bu barədə qeydlər edirəm. Ümumiyyətlə, onu unutmayaq ki, indi nə yazırıqsa, sabahkı gənclik bizim bu günümüzdən xəbərdar olmaq üçün böyük acgözlüklə o yazıları tapıb oxuyacaqlar. Gəlin elə yazaq ki, onları aldatmayaq… Baxmayaraq ki, biz çox aldanmışıq… Qoy onlar aldanmasınlar…
Sona qədər həmsöhbət olduğunuza görə təşəkkürlərimi bildirir, fəaliyyətinizdə yeni-yeni uğurlar arzu edirəm. Uğurlarınız bol olsun. Bu yazının ilk sözündən sonuna qədər bir məqsədi olub – faydalı olmaq, uğura xidmət etmək…
19.02.2019. Bakı.