“CİNAYƏT VƏ CƏZA”NIN EKZİSTENTİALİZMİ :
Fyodor Dostoyevskinin “Cinayət və Cəza” əsəri ilk andan oxucuları ovsunlayan ekzistensializmin intensiv tədqiqidir. Baş qəhrəman Raskolnikov, qayğısız bir kainatda məna axtarışını təcəssüm etdirir. Onun qeyri-adi insanların əxlaqi sərhədləri keçə biləcəyinə dair cəsarətli nəzəriyyəsi ənənəvi əxlaqa meydan oxuyur və onu dərin daxili münaqişəyə sürükləyir.
Raskolnikovun ilk dəfə olaraq öldürmə hərəkəti əvvəlcə azadlıq hissi gətirir, lakin bu, tezliklə insan varlığının absurdluğunu vurğulayaraq, güclü günahkarlıq və paranoyaya çevrilir. Bu emosional sarsıntı əsl azadlığın məsuliyyət və qaçılmaz əzabın ağırlığı ilə gəldiyinə dair ekzistensial anlayışı vurğulayır. Raskolnikovun özünüdərk və xilas yolu cəlbedicidir. Onun son etirafı və cəzanı qəbul etməsi təkcə qanuni həlli deyil, həm də dərin ekzistensial dirçəliş deməkdir. Sonya, sarsılmaz imanı və mərhəməti ilə ümidi təmsil edir, məna tapmaqda sevgi və əlaqənin vacibliyini vurğulayır.
Dostoyevski məharətlə təsvir edir ki, əzab çəkmək və insanın daxili cinləri ilə üzləşmək daha çox özünü dərk etməyə gətirib çıxara bilər Cinayət və Cəza insan psixikasını dərindən öyrənir və bu onu ekzistensial məna axtarışı ilə maraqlanan hər kəs üçün həyəcanverici oxuya çevirir. Dostoyevski belə bir inancda idi ki, insanın həyatını xalis rasionalizmə tabe etmək insan varlığını təşkil edən mürəkkəb bütövlüklə bir araya sığmayan qeyri-real bir anlayışdır. Bu fəlsəfə Raskolnikovda və özünü aparma tərzində də kifayət qədər mövcuddur. Raskolnikov tanrıya inanmayan, sonradan cəmiyyətin bütün əxlaqi dəyərlərini qorxaqlıq və qərəz hesab edən, sonradan hər şeyi hesaba endirərək həyatını davam etdirən biridir. Dostoyevski bütün romanı boyunca bunun Raskolnikov üçün şəxsiyyətlərin münaqişəsi şəklində necə bədbəxtliyə səbəb olduğunu nümayiş etdirir: hər şeyi hesaba tabe etməyə çalışarkən, Raskolnikov özünün bütün emosional tərəfini laqeyd edir, ona əzab verir və ziddiyyətli davranışlar nümayiş etdirməsinə səbəb olur. Bu, bir çox səhnələrdə nümayiş etdirilir, məsələn, Sonya ilə səhnə, onun Marmeladovlar üçün pul qoyub getdiyi səhnələr, Marmeladovun həyatını xilas etməyə çalışdığı səhnə və s.
Hər şeyi arifmetikaya endirmək və hər hansı ilahi anlayışı laqeyd etmək cəhdi ən çox romanın mərkəzi hadisəsi, yəni qətl olması ilə vurğulanır, çünki hər şey hesaba əsaslanır. Bir çox insanlar romanın utilitarizmin tənqidi olduğunu deyir və yaxşı bir nəticəyə nail olmaq üçün kimisə öldürməyin düzgün olub-olmaması sualını qoyur, lakin qoyulan sual bundan qat-qat dərindir. O, utilitarizmə imkan verəcək və kiməsə vicdan naminə qan tökülməsinə icazə verəcək ideologiyanın təbiətinə hücum edir. Əslində, əgər tanrı yoxdursa, yaxşı və pisin obyektiv anlayışı yoxdursa və hər şey sonradan hesaba endirilə bilərsə, niyə öz əməlinizlə “yaxşı” sona çatmağa çalışırsınız? Sizin ondan imtina etdiyiniz qədər yaxşı bir şey yoxdur və nəticədə sərhədləri aşma bacarığınızın eqoist bir sınağından ötrü lombardın öldürülməsi, onu utilitar hesablamaya görə öldürmək kimi əsaslandırıla bilər, əgər biz bu əsasda fəaliyyət göstərsək. bu, hər iki ideologiyanı rasionallaşdırmağa səbəb olur. Beləliklə, Raskolnikov lombardını əvvəlki səbəbə görə öldürür: öz nəfsinin xeyir və şərdən kənarda iradəsini təsdiqləmək, xristian əxlaqı olan qərəzdən üstün olmaq və o, lombardın utilitar məqsədlə öldürülməsi qədər əxlaqlı olduğu üçün öldürür. Mahiyyət etibarı ilə Dostoyevski öz personajlarının dəhşətli hərəkətləri ilə nümayiş etdirir ki, əgər tanrı yoxdursa və sonradan əxlaqın obyektiv əsası yoxdursa, rasionalizm əsasında hər hansı bir səbəbdən hər şeyə icazə verilir.
Məlumatı hazırladı: Zəhra HƏŞİMOVA
“ARİSTOTEL POETİKASI” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru