DİN HAQQINDA
(Artur Şopenhauerdən tərcümə)

Əsasən, sxolastika dövrü və ondan sonra Allahı mümkün olan xassələrlə az-az geyindirmişdilər, ancaq maariflənmə dövrü geyindirdikləri libasları bir-birinin ardınca yenidən çıxarmağa başladılar və əgər paltarların altında heç nə tapmamaq qorxusu olmasaydı, onu bütünlüklə soyundurardıllar. Lakin Allahın bir-birindən seçilməyən iki xassəsi – soyundurula bilməyən şəxsiyyət və səbəbiyyət kimi iki əsas cəhəti mövcuddur ki, bu əlamətlərsiz onun haqqında nəsə danışmaq mümkün olsa da, özünü təsəvvür etmək imkan daxilində deyil.
Söylədiyim odur ki, bu hissi, müvəqqəti, ancaq bir təsəvvürdən ibarət olan dünyada, şübhəsiz, həm şəxsiyyət və səbəbiyyət, həm onlara ehtiyac var. Lakin məni yüksək şüur elə bir dünyaya yüksəldir ki, orada artıq nə şəxsiyyət-səbəbiyyət, nə də subyekt-obyekt mövcuddur. Öz ümid və inamım onunla nəticələnir ki, bu yüksək (ən həssas, zamandan kənar) təfəkkür mənim üçün Tək olandır; elə bu səbəbdən də düşünürəm Allah yoxdur. Ola bisin, Allah terminindən məhz bu yüksək idrakı, yaxud ad tapa bilmədikləri ayrı nəyi isə adlandırmaq naminə simvolik istifadə etmək istəyirlər, o zaman buyursunlar, lakin filosofların arasında yox.
Yeni fəlsəfədə Allah öz işlərini rahat və maneəsiz həyata keçirmək üçün majordom dövrünün boş adlar saxlayan Frank hökmdarlarına bənzəyir.
Tövbə yaxşı ideyadır, çünki həqiqətən bizim hər birimiz özümüzü xeyrə və şərə dəqiq bələd olan, xeyri sevib şərə nifrət edən müqəddəs, səriştəli əxlaq hakimi hesab edirik, amma hədəfimiz öz deyil, özgə əməllərini tədqiq etmək olur ki, icra etmənin ağırlığı yad çiyinlərin üzərinə düşür. Buna görə də hər kəs tövbə edən qismində Allahın nümayəndəsi ola bilər.
Əgər biz fərz etsək ki, (Yevangeliyada başlıca müddəalar kifayət qədər etibarlı və tamamilə həqiqidir) İisus Xristos bütün pislik və günahkar meyllərdən tamamilə azaddır, onda (əslində, bədənə, qiymət və günaha meyillilik də lazımdır, bundan əlavə o, təcəssüm etdirilmiş günahkar meyillərin şəkil görüntüsündən başqa heç nə deyil) İisusun bədəni bütün ehtimalların əksinə xəyali olmalıdır. [2] Bir insan haqqında bütün günaha meyletmələrdən tamamilə azad, xəyali bədən daşıyıcısı, qız tərəfindən doğulmuş kimi düşünmək, həqiqətən, gözəldir. Hətta uzaqdan bu təzahüratı fiziki şəkildə də göstərmək mümkündür. Xatırladığım qədər müəyyən heyvanlarda, xususilə, bəzi həşəratlarda belə xüsusiyyət var ki, mayalanmanın baş verməsilə əmələ gələn döl özü də balalıqda bala vermək üçün yumurta qoyur, baxmayaraq, sonuncu ilə mayalanma hadisəsi baş vermir. Bu bir dəfə yalnız bir insanın başına gəlib mümkün hesab edilən hadisə ki, necəsə, nə vaxtsa, həqiqətən, bütün günahlardan təmizlənmiş insan olmuşdur və sonuncuya icazə veririk, onda bədən təcəssümü ilə bütün canlı varlıqların başa düşülən xarakteri, çoxsaylı meyletmələrin irsi-xarakterik xüsusiyyətləri arasındakı heç hansı ağılla anlaşılmayan harmoniyanı da, tamamilə, birinci hadisəyə aid etmək olar.
1. Paulus ad Romanos 8, 3: “Deus filium suum misit in similitudinem carnis peccati” (“Tanrı öz oğlunu günahlı bədənə oxşar bədəndə göndərmişdir”) – Müqəddəs Avqustin bunu liber 83 quastionum quaestio 66 – da belə izah edir: “Non enim caro peccati erat, quae non de carnali delectatione nata erat: sed tamen inerat ei similitudo carnis pessati, quia mortalis caro erat”, “çünki bədən günahlı idi, baxmayaraq ki, cismani ehtirasdan doğulmamışdı, hər halda onda günahlı bədənə oxşar bədən vardı, bədən isə ölümsüz deyil”.
2. “Alii” Valentinum secuti historiam generationis Christi totam converterunt in allegoriam; cui se opposuit ex orthodoxis İrenaues. Post hunc Appelles aliique Christum verum hominem esse negarunt, Phantasma sine corpore esse affirmantes. Conta quos disputavit Christum esse Deum”; Hobbs, “Leviathan”, § 46. “Bəzi valentinçilər İsusun doğulma tarixini alleqoriyaya çevirdilər, buna ortodokslardan İriney qarşı çıxdı. Onun ardınca Apelles və başqaları etiraz etdilər ki, yox, Xristos, həqiqətən, bədənsiz görünüşə malik insan idi. Tertullian “bədənsiz varlıq yoxdur” arqumentinə əsaslanaraq buna tənqidi yanaşdı. – Eres Ariya inkar etdi ki, yox, Xristos Allahdır”.
Teistlər ateistlərdən, spinozaçılardan, fatalistlərdən ona görə fərqlənir ki, birincilər dünyanın ixtiyari prinsipinə əsaslanırlar, ikincilər təbiətə; birincilər onun hansısa iradənin təsirilə meydana gəldiyinə inanırlar, ikincilər müəyyən səbəbdən qaynaqlandığına. Səbəbi zərurət yaradır, iradə azaddır. Lakin dərkolunmayan motivlər əsasında iradə də səbəbsiz təsir kimidir. Elə motivsiz iradə özü də səbəbsiz fəaliyyət kimi mümkünsüzdür. Əgər dünya yaranıbsa, ateistlərin fikrincə, onda birinci növbədə onun səbəbi bilinməlidir, ona qədər heç nə olmalı deyil, nəyin təsirilə yaranıb, nəyin təsirilə hərəkətə gəldiyi məlum olmalıdır ki, izahı mümkün olsun: o, başqa asılı olmayan səbəbdən yox, doğrudan da, mütləq zərurət ilə mütləq zəruru öhdəlik əsasında hərəkət edir, bu isə məna etbarı ilə fatalizmdir. Nə vaxt teistlər hər hansı iradənin motivsiz təsiri haqqında düşünürlər, onda fatalizmə oxşar olaraq mənasız nəticə alınır, məxsusən də, əsassız istəmək, əsası olmayan vəzifə zəruriliyi.
Əksəriyyət adamlar əsassız istəklə daha çox qane olurlar, nəinki əsassız zəruriyyətlə, bu isə olduqca qəribədir. Bəlkə də ona görə ki, hər hansı səbəb özlüyündə tədqiqə uyğun gəlir, amma hər motiv yox; çünki iştirakçı şəxs öz motivini gizlədə, gizli niyyətini pərdə arxasından da həyata keçirə bilər.
Hər iki baxışı o zaman səsə qoymaq olar ki, iradə ilə səbəbiyyətin, azadlıq ilə təbiətin eyni olduğunu başa düşək. Bu yol mənim yeni nəzəriyyəmə doğru yön alır, ələlxüsus, ona ki, bədən iradənin obyektidir və buna baxmayaraq, o, özü olaraq əsas, cism etibarı ilə səbəbiyyət qanununa tabedir. Belə ki, nə qədər iradə varsa, bədən də var və buna uyğun olaraq motivasiyanın təyin olunduğu qədər də səbəbiyyət mövcuddur.
Əlavə: – Motiv insanın tələbatını təmin etməyə yönələn hərəkəti şərtləndirmək üçün düşünülmüş meyldir, motivasiya isə istəyin motivlərlə təyin edilməsidir. Birinci təbiətə – yaradılışa aiddir, ikincisi, insanın özü və istəkləri arasındakı prosesə. [G. K]
Necə ki, qədim allahlar qədərə tabe olurdular, eləcə də, xristian filosofları öz allahları üzərində aeternas veritates, daha doğrusu, metafiziki, riyazi, məntiqi həqiqətlərə istinad edirlər [1], hansı ki, onlar Allah iradəsinin vasitəçiliyilə təsirlənmirlər və ondan asılı deyillər, əksinə, öz təsirlərini onun üzərində genişləndirirlər.
1. Onlardan bəziləri, hətta əxlaq qanunlarına əsaslanır.
Dinin imkan verdiyi ən sanballı kömək xidmətkar obyektin səmimi inamıdır ki, həyatın boşluq və bayalığını mükəmməl doldurur; gerçək dünya ilə yanaşı görünməyən ikinci bütöv dünya və ikinci dünyanın mövcudiyyətilə ünsiyyətdə olan yüksək ruh bəxş edir. Qədim vaxtlarda mömin hindlini, yunanı, katoliki öz tanrısı və müqəddəslər məşğul edirdi, hansılar ki, qurbanlar gətirir, dualar oxuyur, məbədlər ucaldıb zinətləndirir, tövbələr yerinə yetirir, kilsə xidmətlərini tənzimləyir, ayinlər həyata keçirir, ikona bəzəyir, ziyarətlərə gedirdilər və s. Həyatın bütün hadisələri bu varlıqların təsiri kimi dəyərləndirilirdi; belə ki, onlarla ünsiyyət daha maraqlı olur, az qala yarım ömrü əhatə edirdi ki, bu məsələdə daimi cazibədarlıq bəxş edən, həmişə ümidi qoruyan poetik illiyuziyanın da öz yeri vardı. Hər halda illizüya hər cür xoşbəxtlik deməkdir. Beləsini, əlbəttə, ciddi inamla xidmət edən din yarada bilər, hansı ki, ilkin tanrı arzuları ilə zəngindir və çoxlu mərasimlər tələb edir, həm də səthi yox, mücərrəd, qəti monoteist, idraka dayanıqlı protestantizmlə, başqa sözlə, Hötenin öz tərcümeyi-halında katolik və protestantların sirlərindən düzgün olaraq bəhs etdiyi şəkildə. Din bu möcüzəvi cazibədən bizim vaxtımızda uzaq qalıb, tamamilə, öləziyib. Lakin səhvlərdən xilasolma xoşbəxtlik gətirdiyi üçün həmişə arzu olunandır.
Katolik dini özlüyündə göyü dilənçiliklə necə əldə etmək göstərişi təqdim edir, çünki onu qazanmaq o qədər də rahat deyil. Keşişlər də bu dilənçiliyə ortaqdır.
Hər kəs bu, yaxud o biri dünyada, öz əməlləri müqabilində mükafat axtarır, eqoistdir. Onu bu dünya üzərində hökmran olan təsadüfü qüvvələrin gücü ilə burada, yaxud gələcək dünya haqqındakı boş arzuların təsirilə orada itirir, fərqi yoxdur, hər iki hal səbəbdir ki, insan arzu və məqsədə çatmadan xilas olsun. Yox, artıq kiminsə məqsədini eqoizm təşkil edir, bu halda mənim ona hörmətim artır, ona görə ki, tərəf məqsədinə Makivelli üsulu ilə can atır və çalışır ki, ona ağılla, motiv və səbəbi dərk etmək yolu ilə yaxınlaşsın, hansı ki, hərəkətlə nəticələnir; nə vaxtsa, hamısının on qat əvəzini almaq və o biri dünyada varlı kimi dirilmək ümidilə çoxlu sədəqə paylayır. (Hər iki üsul arasında ağla əsaslanmadan ayrı fərq yoxdur.) Əgər mən bu insanın hansısa bədbəxtə kömək etməsinə sevinirəmsə, onda mənim sevincim həmin bədbəxtə bu və ya digər hadisənin, yaxud tapılmış xəzinənin köməyindən duyduğum sevinclə tamamilə eyni olacaq.
Buna baxmayaraq unutmaq olmaz ki, başqası təmiz sevgi və yaxşı niyyətlə bəxşiş verir (bu mərhəmətdir) və nə vaxt bu mükafat haqqında öz ağlına hesabat vermək istəyir, biliyin və həqiqi fəlsəfənin çatışmazlığı üzündən fikrini müxtəlif tipli ehkamlarla sakitləşdirir. Bu tamamilə təfavütsüzdür; onun təşəbbüsünü həqiqi məna və qiymətdən məhrum etmir.
Ruhun köçürülməsi haqqında əsatir tərkibcə o dərəcəyə qədər zəngin və mühümdür ki, nə vaxtsa yaradılan bütün miflərdən fəlsəfi həqiqətə bilavasitə yaxındır və mən onu mifik görüntünün non plus ultrası adlandırıram. Eyni səbəblə Pifaqor və Platon da onu beləcə dəyərləndirib qəbul etmişlər, lakin o xalqlarda ki, bu, milli inamın predmeti olaraq ümumi hökmranlıq kimi istifadə olunur və həyata həlledici təsir göstərir, həmin xalqı, ən qədim dövrlərdə olduğu kimi, yetgin hesab etmək lazımdır.
Məlum olmayan bir dildə yazılmış “Desatir” (Ser V. Cons, əlbəttə, səhv olaraq o kitabı bütün məşhur kitabların ən qədimi hesab edir) kitabında ruhi köçürmələr aşağıya- bitkilərə, hətta metal və minerallara da aid edilir. Bombay transact. Vol. 2, § 355 [1]
1. [Sonradan:] kitab ingilis dilində 1818-ci ildə Bombeydə peyda olub.
Əlavə edirəm ki, “Desatir” deyərkən A. Şopenhauer Zərdüştün “Avesta” kitabını nəzərdə tutur və mən, əlbəttə, kitabın qədimliyi barədə Ser V. Consun fikrilə razıyam. Kitab fars – qədim pəhləvi dilində yazılıb. [G. K]
Çətin xüsusiyyəti ram etmək, qəddarlıq və ədalətsizlikdən uzaq tutmaq üçün həqiqət işə yaramır, çünki bu sayaq adamlar onu başa düşmürlər, deməli belələri üçün aldanma, nağıl, parabola lazımdır. Faydalı dini tədrislərə ehtiyac bu səbəbdən vacibdir.
Təbii din, yaxud indiki dəblə onu dini fəlsəfə adlandırırlar, öz nəticələrinə görə hansısa müsbət din ilə üst-üstə düşən fəlsəfi sistem kimi ifadə olunur, məhz bu vəziyyətin ikisi də təsdiqini bu və ya digər davamçıların gözündə doğru olan kimi tapır.
“Dini fəlsəfə” “təbii dini” ifadə etməkdən ötrü dəbdə olan sözdür. Həqiqətdə isə “təbii din” yoxdur və onlar hamısı süni məhsuldur.
İstənilən müsbət din o zaman taxt-taca sahib olur ki, fəlsəfənin xüsusi tərkib hissəsinə çevrilir. Buna görə də birincilər filosoflara həmişə düşmən münasibəti bəsləyirlər, kaş ki, sonuncular da bu qaçılmaz kinə əksər adamların ruh zəifliyinə qarşı istifadə etdiyi qoltuq ağacı kimi baxaydılar…
Əgər dünyanı hən hansı allah yaradıbsa, o zaman pislikləri ürəyimi parçalayan bu dünyanın allahı olmaq istəməzdim.
“Deistlər” – bunlar sünnət olunmayan yəhudilərdir.
Necəsə Allah-Yaradan haqqındakı ehkam insan azadlığı ehkamına uyğun gəlmir, hansı ki, essedə yaşamalıdır, eləcə də o, ölməzlik nəzəiyyəsilə də ziddiyyət təşkil edir; buna görə də Allah-Yaradan termininin ixtiraçıları – yəhudilər ölümdən sonrakı həyatı qəbul etmirlər, əksinə, ölməzlik nəzəriyyəsi barbar, kobud yəhudi inamına yad element kimi daxil olur, Hindistan, Misir, yaxud yunan miteriklərinin etdiyi dəyişikliklər qətiyyən işə yaramır, görünür, İsus Xristos tərəfindən keçirilmiş islahat uyğunluq səbəbinə görədir ki, onda saxlanılır.
Beləliklə, əgər bizim ilahiyyatçılar – “din filosofları” həmişə “Allah və ölməzliyi“ bir yerdə, bir-birinə bağlı iki fikir, iki hadisə, guya bir-birilə yaxşı yola gedirmişlər kimi, nəzərdən keçirirsə, onda bunu yalnız köhnə adətlərin və əqli çatışmazlığın hesabına yazmaq lazımdır. Çünki yuxarıda işarə olunmuş kobud, yöndəmsiz, mənfur yəhudi ehkamları nə ölümsüzlüyə uyğundur, nə də iradə azadlığına.
“Allah” sözü mənim ürəyimi bu həddə qədər ona görə bulandırır ki, zahirdə olan batinlə dəyişik salınır. Eyni nöqteyi-nəzərdən deyə bilərik ki, teizm ilə ateizm arasındakı fərq məkan xarakteri daşıyır. Onda belə çıxır ki, allah mahiyyətinə görə subyekt deyil, obyektdir; deməli allah ehtimal edilən kimidirsə, onda mən heç nəyəm.
Subyekt və obyektin eyniliyini təsdiq etməklə, teizmlə ateizmin eyniyyəti də təsdiq olunur. Əlbəttə, bütün ziddiyyətlər nisbidir və onların hər birindən ümumi – ziddiyyət olmayan nəzər-nöqtəyə yetişmək olar. Lakin bu yolla biz heç nə qazanmarıq.
O ki, hamıda özünü həyat iradəsi kimi tanıdır, həm də varlıq və onunla əlaqəli əzablardan xilas olmaq üçün həyat iradəsini inkar edir. Əgər ona bizdən fərqli və ayrı, özünü həyat iradəsinin təsdiqi kimi təmsil edən sonuncu xüsusiyyət nöqteyi-nəzərindən diqqət etsək və istəsək ki, “allahın” yaratdığı dünyanın (hansı ki, həyat iradəsi təsdiq ounub) əksini heç nə adlandıraq, onda bu həmin ifadədən əl çəkmək istəməyən adamların nəfinə olacaq, eyni zamanda nəticəni qarşılığı inkar olan naməlum X təşkil edəcək; məhz iradəni inkar edən də, artıq qeyd etdiyimiz kimi, bizdən və dünyadan fərqlənən, digər tərəfdən bizimlə də, dünya ilə də eyniyyət təşkil edən, Odur. Təsdiq etdiyi kimi inkar edən də məhz odur.
Yeni anlayışları izah etmək üçün köhnə ifadələrdən istifadə etmək qarışıqlıq yaradır və bu mənada söylənilən, guya, “tanrı” dünyanı istəmir ifadəsi yanlışdır, çünki “tanrı” anlayışının əsasında dünyanın varlığının istənilməsi düşüncəsi dayanır.
Məgər məsələ sözdə, daha doğrusu, “allah” terminindədir? Bir halda ki, sizə fiziki olmayan, fizika qanunlarına boyun əyməyən metafiziki nəsə lazımdırsa, o zaman bunu həyat iradəsilə də əldə etmək olar. Nə qədər gizlədələr, bəzəyələr, allah sözü bütün insani dillərdə dünyanı yaradan mənasını verir.
Mübahisədən qaçmaq üçün bu sözdən istifadə etməyə lüzum yoxdur. Fəlsəfədə anlayış onsuz da çətin başa düşülür, onu eyhamlarla daha da ağırlaşdırmaq caiz deyil.
Belə bir tanrı haqqında bizim başqa dini nəzəriyyəmiz yoxdur, bundan əlavə, əsasını ancaq mühakimə təşkil edən “Theologia mystica” – mistik teologiyada Dionis Aeropaqit deyir: Allaha dair bütün predikatları inkar etmək olar, ancaq birini də isbat etmək mümkün deyil, ona görə ki, o, bütün varlıq və bütün dərketmənin sərhədləri xaricindədir, üstəlik Dionis nəyi epeceina adlandırırsa, digər tərəfdən onu bizim şüurumuza tamamilə uyğun gəlməyən kimi xarakterizə edir. Bu, dini nəzəriyyə olaraq yeganə həqiqətdir, lakin o da mahiyyətdən uzaqdır. Sözün doğrusu, o heç nə danışmır, heç nə öyrətmir, sadəcə, bir məktubla özünün hər şeyi yaxşı bildiyini və bunun ayrı cürə doğru olmadığını ehtimal şəklində bizə ötürür.
Foluk Məhəmməd mistiklərinin gözəl tərcüməsində və bu tərcüməyə aid xristian, teistik, mənfi və panteizmlə polemikləşən qeydlərində xədimə bənzəyir; hansı ki, hərəm gözətçisi timsalında çıxış edərək, oranın bütün gözəllərini ən faydalı şəkildə təsvir edir, lakin özü onlarda, tamamilə, yaxşı heç nə tapmır, buna baxmayaraq öz sənətindən də hələlik əl çəkmir. Onu hollandlılara da bənzətmək olar, hansılar ki, (Jan Polun ifadəsinə görə) özləri gülməli vəziyyətə və oyuna düşmədən fransızların ağıllı və azad düşüncəli yazılarını öz xeyirlərinə çap etmişdilər.

Folukun “Şərq mistikləri antologiyası”nda aşağıdakı mövzular çox mühümdür:
1. Saqilərin timsalında allahın tərifi, səh.218
2. Attar Mütləqi tərənnüm edir, səh.260
3. İnsanın ləyaqəti, səh. 266
4. Dünyanın dəyəri, səh. 273
5. Gənclik, səh. 274
6. Xristianlığın mistik mənası, səh. 221

Zahidlik və mistiklik bəyənilmiş nəzəriyyə arxasında saxlanılan hər hansı məzhəb deyil, bir dəfə və həmişəlik qəbul edilmiş ehkamdır ki, onun qorunub inkişaf etdirilməsi üçün bütün üzvlər öz aralarında birlik yaradırlar.
Lakin daxili təcrübə ki, onun əsasında, yaxud haqqında azından hamı danışır, belədir: biz və başqaları onu səsləndirməyi və bu minvalla araşdırmağı bacarmırıq. Həm də o, sadəcə, seçilmiş bir neçə şəxsin payına düşür; ona görə də bu daxili təcrübə alilik adını qazanıb. Onu bizim üçün şübhəli edən də məhz hamı üçün əlçatan olmamasıdır.
Bundan başqa, əgər müxtəlif vaxtlarda dünyanın çox müxtəlif yerlərində sosial statusları, yaşı, cinsi yetərincə fərqlənən insanlar özləri tanıdıqları, lakin bizə məlum olmayan hər hansı ölkə haqqında danışsalar, doğru sözylədiklərini sübut etmək üçün bizim imkanımız olmayacaq, yox, əgər bu adamlar, yuxarıda qeyd etdiyimiz böyük fərqlərə, bizim, həm onlara, həm də onların mənsub olduğu göstəricilərə açıq-aşkar nabələd olmağımıza baxmayaraq, aramızda heç bir ümumi bağlılıq olmayan həmin məmləkət haqqında yenə danışsalar, onda da adı çəkilən ölkənin varlığı və başlıca xüsusiyyətləri haqqında şübhəyə əsasımız olmayacaq. O yerdə ki, vasitəsiz təcrübə sayəsində müvəffəqiyyət əldə edə bilmirik, onda başqalarının şahidliyinə qane olmalıyıq, ancaq qənaətimizin şübhəli olub-olmadığını yoxlamaq şərtilə.
O güc ki, bizi varlıq olmağa səsləyir, şübhəsiz, kordur. Çünki görən qüvvə xarici olsaydı, ancaq qəddar iblis olmalı idi, amma daxili, yəni biz özümüz olaraq da heç vaxt özümüzü belə dəhşətli vəziyyətə salmalı deyildik. Özünü bu yolla obyektləşdirən təmiz, həyat iradəsinin dərkindən azad, kor-koranə cəhd həyatın özəyini təşkil edir.
Əgər məndən soruşsaydılar ki, dünyanın daxili mahiyyətinin intim dərkinə, özündə şeyə, hansı ki, mən həyat iradəsi adlandırmışam, harada yetişmək olar; yaxud bu mahiyyət bütün aydınlığı ilə harada şüura daxil olur və ya özünün həqiqi açılışına nail olur, mən birləşmə aktının şirinliyini nişan verərdim. Ordadır! Bütün şeylərin həqiqi mahiyyəti, özəyi, bütün varlıqların məqsədi və təyini ordadır. Baxın, nəyə görə o, canlı varlıqların məqsəd və fəaliyyətlərinə subyektive xidmət göstərir, lakin dünyanın əsaslandığı faktoru objektive şəkildə təqdim edir, çünki üzvi olmayan dünya idrakın gücü ilə üzvi dünyaya birləşir. Lingam və Phallis qarşısındakı hörmət bu səbəbdəndir.
Bəs o bizdə hansı təsəvvürü oyadır? – Bunun cavabını V. Şekspir 129-cu sonatında vermişdir.
Bu günlərdə fəlsəfi yazılar yazan axmaqlarda heç cürə şübhə etmədikləri dərin və qəti inam var ki, sonuncu məqam və hər hansı mücərrəd mühakimə qabiliyyəti Allahın dərkidir, həqiqətdə isə bu özünü dərketmədən başqa heç nə deyil, həm də bu barədə delfi məbədlərindən oxuya, azından Kantdan öyrənə bilərdilər, çünki sonuncu da eyni təsiri göstərəcəkdi, hətta onlardan yüz il sonra yaşamış olsa belə.
Hər halda mən istəyərdim ki, onlar tərifli Allahı tərənnüm etməzdən əvvəl, heç olmasa, bir az öz ətraflarına nəzər salaydılar və şahidi olaydılar ki, bu gözəl dünyada işlər necə gedir. O zaman onlardan soruşardım ki, bu dünya müdrikliyin, xeyirxahlığın, qadir olanın yaratdığına daha çox bənzəyir, yoxsa kor həyat iradəsinin.
Əgər dünya nə vaxtsa vicdanlı olmaq dərəcəsinə qədər düzəlsə ki, on beş yaşına çatmamış uşaqlara Allah Qanunlarını öyrətməsinlər, bundan sonra ona məlum ümidi bəsləmək olar.
Hərçəndi onun dərk olunma intellekti anadangəlmədir, sonuncunu cism və materiya kimi təqdim etmir, bu da, əslində, fitri ideyaların öyrədilməsindən xəbər verir, hansı ki, varlığını Lokk inkar, Karteziy ilə Leybnis təsdiq etmişdir. Nəticə etibarı ilə buna, bu ideyalara münasibətdə intellekt, həqiqətən, hansısa tabula rasa – ağ kağız vərəqi kimi olur. Təbiət onun üzərində əvvəlcə qayda yaratmalı, sonra şüur, anlayış yazmalıdır, həm də bu sonuncular daha dəqiq və güclü ştrixlərlə yazılmalıdır ki, intellekt və fəaliyyətin bələdçi ulduzuna çevrilsin.
Beləliklə, (vicdansız və biabırçı şəkildə) ortaya çıxıb altı yaşlı uşaqda tabula rasanın üzərinə pozulmayan kobud xətlə dinin müsbət olması anlayışını yazırlar və bununla da onun gözəl ağ vərəqinin təbiətini həmişəlik korlayıb, gənc zəkanı mücərrəd başlanğıc, bəzi fərdi və dünya səbəblərinin dəhşətli konsepsiyası kimi fikirlərlə öz təbətinin və təşkilinin ziddinə yönəldirlər. Məhz bu yolla doğru olmayanı öyrətməkdən ötrü ona sərbəst bünövrə qurur, yalanı mənimsətmək üçün zehnini yararlı vəziyyətə gətirirlər.
Qarsena de Tassinin Quran barəsində gizli ziddiyyətlərlə ifadə olunmuş “Exposition de la foi Musulmane” əsərinin şərhlərindən yaxşı, baxmayaraq, bütünlüklə xristanlığa uyğun gəlir, teizmin dəhşət və cəfəngiyatını izah etmək olmaz, həm də o, “xristianlar qəti şəkildə Allah Atanı qəbul etməlidirlər” sözündən savayı heç nə demir, ona görə ki, bu fikir bütün yəhudi məzhəbləri üçün ümumidir, həm də onlardan başqa heç yerdə ifadə olunmur. Lakin xristianlar bu aydın ifadədən könüllü qaçaraq mistisizmin arxasında gizlənirlər, hansı ki, qaranlıqda mücərrədlik itməli, beş rəqəmi cüt kimi başa düşülməlidir.
Parslar, yəhudilər, məhəmmədilər Yaradana ibadət edirlər, induslar, buddistlər, yainlər, əksinə, üst dünyaya, həm də onun haqqında görünən mənanı aşağılayaraq. Aydındır ki, xristianlıq öz mənasına, yaxud Yeni İncil xristianlığına görə ikinci sinfə aiddir [dinin], lakin tarix boyu onu zor və cəfəng şəkildə dinin birinci sinfinə calaşdırıblar.
Ateizm kəlməsində necə də hiyləgər saxtakarlıq və qəddar iftira yatır(!), guya teizm, özlüyündə ötəri bir şeydir.
Hər teistə dilemmatik sualla müraciət edilməlidir: “Sizin tanrınız fərddir, ya yox?” Əgər o suala mənfi cavab versə, bu allah demək deyil, təsdiq etsə, onun cavabından qəribə şeylər çıxır.
Gənclikdən başlayan daimi təlqinetmə insanı beyindən silinməyən xurafata sürükləyə bilər, eynən zəhlətökən ideya kimi. Lakin daha vacib olan budur ki, belə aşılanmış bezdirici ideya nəhayətdə ov itlərinin təlimi kimi bir nəticəyə gətirir; əgər aşılama uzun müddətə nəsildən nəslə təkrarlanırsa, irsi xarakter daşıyır və o zaman, həqiqətən, anadangəlmə ideyaya zəmin olur. Bu qayda ilə onu izah etmək olar ki, dünyanın bir yarısı məlum anlayışı fitri və zərurət kimi tanıtsalar da, eyni vaxtda başqaları bunu inkar edir. Yeri gəlmişkən, onu da fərqləndirmək lazımdır ki, bu zaman həqiqi təsəvvür ancaq iradədir.
Allah kəlməsi altında avropalılların böyük çoxluğu, həqiqətən, insan kimi bir fərdi başa düşür. O kəslər ki, məlum təhsilin təsiri altındadır, təhsilin səviyyəsinə uyğun olaraq bununla razılaşmır, verilən adın altında getdikcə az düşünürlər, nəhayətdə daha təhsillilər, yaxud, sadəcə, natura naturans, əlbəttə bu ad ona pis yaraşır, daha dəqiq bir fikir yürüdə bilmirlər, lakin ürəklərinin dərinliyində təhvil aldıqları bu addan çox möhkəm yapışırlar, hansı ki, onunla bütün qüsur və günahlarına etibarlı müdafiə taparaq gələcək xoşbəxtliklərini əbədi təmin edəcəklərinə ümid edirlər: sadə döyüş vəziyyəti. Burada da əsas işi kozır hesab etdiyi kartdan yapışan iradə görür.
Yəhudi miflərinə rəsmi hücum “heç nədən yarandı və heçliyə qayıtmalıdır” müddəasına istinad etməlidir, ona görə ki, doğru və həqiqi olan təzahür etməz, heç məhv də ola bilməz.
Əgər köhnə ifadəyə bağlılıqdan qurtarmaq üçün istəsək ki, (onu ki, bəyənmirəm) onu tanıdığımız həyat iradəsi kimi adlandıraq, bunun əksinin (nirvana) – həyat iradəsinin ziddinə yönəlmənin necə baş verməyindən xəbərimiz olmayacaq, (belə ki, şüurumuz onu bu dönüşə qədər izləyə bilir) əgər bu xəbərimiz olmayan x-i, yaxud y-i allahın yerinə işlədib, qısaca, desək ki, allah bizim dünya olmadığımız vaxt təsəvvür etdiyimizdir, onda bu vasitə ilə sözün ilkin mənasını deyil, özünü xilas etmiş olarıq və allahı dünyadan, hətta sonuncunun inkarı qədər ayırarıq.
Teizmə gəldikdə isə Almaniyada alimlər arasında onun mənasını işin tamamlanmış həddində nəzərdən keçirsələr də, sözdən ayrılmaq istəmirlər və bu güclə hakimiyyətdən ayrılan karolların tituldan ayrıla bilməməsinə bənzəyir, belə ki, hələ də Avstriya imperatoru özünü Yerusəlim karolu hesab edir, ingilis karolu özünü fransız karolunun titulu ilə çağırır.
Əgər din ən rəzil fikirlərin pərdələnməsinə xidmət edirsə, bu ona qədər də baş verən gündəlik hadisələrdəndir ki, heç kimi təəccübləndirə bilməz; lakin bunun fəlsəfə ilə, heç vaxt, heç yerdə həqiqətdən başqa heç nə axtarmayan müqəddəs göy qızı ilə baş verməsi, – bu bizim dövrün qismətinə düşüb.
Allah, azadlıq və ölümsüzlük metafizikanın əsas məqsədinin böyük hissəsi hesab olunur, lakin birinci iki sonrakıları mümkünsüz edir. Belə də demək olar: birinci, antoloji, yəni essentia var, existentia yoxdur, ikinci, existentia var, essentia yoxdur kimi sübut olunmalıdır.
Geniş yayılan saxta doktrina həqiqətin yolunu hasarlayıb özünü iyrənc bir məxluq kimi aparır, istər o, min nəsillərin səlahiyyətini qazana , istər insan irqinin əxlaqi tərbiyəsi işində ölçüyəgəlməz fayda gətirə, – mən ona aman verməyə, yaxud öz nifrət və ikrahımı dəf etməyə səbəb görmürəm. Biz həqiqətə çatmaq istəyirik və peşman (remorse) olmadan yalanın viviseksiyasına da əl atmalıyıq.

Teizm növbəti ehtimallardan birini qəbul etməlidir:
1. Allah dünyanı heç nədən yaratdı; bu bütünlüklə səhih həqiqətə ziddir, belə ki, heç nədən heç nə yaranmaz.
2. O dünyanı özündən yaratdı; sonra, ya özü panteizmdə qaldı, ya da öz hissəsindən yaratdığında, hansı ki, ondan ayrılıb: emanasiya.
3. Tutaq ki, tanrı tapılmış materiyanı müəyyən formada emal edib, onda özü kimi bu sonuncu da əbədidir, belə olan təqdirdə o, sadəcə???

Kütlə hər zaman ancaq inanmağa qadir olacaq, başa düşə bilməyəcək. Inamın asanı, çətini yoxur, ikisi də eynidir. Buna görə də ona inam obyekti olaraq məntiq və həqiqət verin, sonuncunu təbiət haqqında yalan və ləyaqətsiz təsəvvür yaradaraq zahiri saxtalıq səviyyəsinə qədər alçaldan təlimlər verməyin, guya ki, bəşər övladı və dünya xoşbəxt olmaq üçün mövcuddur və s.
Əxlaq hər hansı ehkamda özünə istinad nöqtəsi tapmalıdır, hələlik gerçək ehkamı tanımamaq səbəbindəndir ki, hansısa mifikə, alleqorikə, etibarsıza, yalnış ehtimal edilənə istinad olunur. Çox yaxşı, lakin, əxlaqın həqiqətənmi ehkama ehtiyacı var? Bunu onun özündə təsəvvür etmək düzgün olmazdımı, axı o da həqiqidir, məgər icbari vəzifələri ədalətə və polisə həvalə etmək doğru olmazdımı, üstəlik onlarda şərəf, başqalarının fikirinə diqqət də var?
Əgər mifik ehkam lazımdırsa, o zaman bütün başqalarından yuxarıda metempsixozların ehkamı dayanır.
Yalançı filosoflar deyəndə mən o kəsləri nəzərdə tuturam ki, həqiqətin axtarılması bəhanəsilə qədim qərbin səhvləri üzərində səylə çalışırlar.
Vaxt gələcək, metafizikada fərz etdikləri allah-yaradana astronomiyanın episikli kimi baxacaqlar.
İnanmaqdan ötrü filosof olmaq lazım deyil.
Ancaq hökümət kahinlərin çətinliklə ayağa qaxmalarına imkan yaratdı, yoxsa hələ də bir-birinin saçını yolurdular. Bu məni ürəkdən sevindirir.
Bəşəriyyət irəliyə – həqiqətə cəhd edir; qayışlar qırılır, onları birləşdirmək isə müvəqqəti kömək edir. Yoxsa bəşəriyyətin tərəqqisi hər vasitə ilə gerimi dönməlidir? Təvəzökarlıqla təşəkkür edirəm!
Bəziləri istəyərdilər ki, almanları əvvələ çəksinlər, o yerə ki, onları orda Böyük Fridrix və
P. İosif tapmışdı.
Simasız allah – bu contradictio in adjecto deməkdir, əksi isə fərddir.
Teizm öz mənasına görə tamamilə düzgün həndəsi konstruksiyada kürənin mərkəzinin ondan kənara düşməsini sübut etməyə bənzəyir.
Bütün predikatlar privativum – özəlliyinə görə, ateizm və s. kimi özlərini elə aparırlar ki, buna məntiqdə sonsuz mühakimələr deyilir, nəticədə isə müsbət tərkibdən və s. məhrum olub heç nə danışa bilmirlər.
Dünyanı hansısa şəxsin yaratmasına, əlbəttə, inanmaq mümkündür, lakin bu barədə düşünmək olmaz. Birincini bizə təcrübə öyrədib. [1]
1. Hansısa varlıq dünyanı şəxsən yaradıb – buna, təcrübəyə görə, əlbəttə, inanmaq olar, lakin təsəvvürə gətirmək mümkün deyil.
Əgər biz yaradanın iblis olduğunu düşünsəydik, bu zaman onun yaratdıqlarını haqlı olaraq özünə göstərib qışqırardıq: “Sən nə cürətlə dünyaya bu qədər ağrı və kədər gətirmək üçün Heç nəyin müqəddəs sakitliyini pozmusan!”
Kim ki, həqiqəti sevir, təkdə də, cəmdə də tanrılara nifrət edir.
Nə vaxt ki, həqiqət arxamdadır, onda paxıllıq etmirəm ki, mənim düşmənlərimin tərəfində öz Əhdi Ətiq və Əhdi Cədidilə birlikdə kilsə mövcuddur.
O vaxtdan ki, ultima ratiotheologorum, tonqal artıq işə yaramır, yalan və aldatmağın nazı ilə ancaq qorxaq oynayacaq.
Həqiqi mahiyyətin əzəliliyini, keçici olmadığını, hansı ki, var və olmalıdır, tanımamaq, onu heç nə (əslində, onun varlığından əla yaradılmış) xammalına qədər aşağılamaq, əsl küfrdür.
Əgər siz desəniz ki, dünyanın daxili mahiyyəti allahdır, o zaman siz özündə şeyi obyektiv nəyəsə (mümkün olmayan) çevirirsiniz, bu isə yalandır; çünki ancaq subyekt nəyisə vasitəsiz və s. təqdim edə bilər; bəlkə də bu səbəbdən vasitəsiz dərketmə bütün vasitəlilərin izahı üçün əsas rolunu oynayır: iradə belədir.
Zehni fəaliyyətin tərəqqisi dini, onun mahiyyətinə – obrazlılığına qədər sıxışdırıb mücərrəd-ləşdirir, lakin zehni fəaliyyət müəyyən dərəcə ümumiləşən kimi o da tamamilə süqut etməyə məruz qalır.
Əgər intellektual dəyərlərin yüksəkliyini düzgün müəyyən etmək o həddə qədər mümkün olsa ki, mövcud insan varlğın problemini assimilyasiya etsin və onunla kamala yetişsin, onda avropalılarla müqayisədə hindlilər və qədim misirlilərin nə qədər yüksəkdə olmasının fərqini görərik!
Yadıma düşdüyü qədər, hind yazılarında, əsas etibarı ilə, müqəddəs kişilərdən – günahkar dindarlar və hindli dərvişlərdən söhbət gedir, xristianlıqda müqəddəs ruhlar daha çox qadınlardır, o cümlədən, Hüyon, Beata Şturmin, Klettenberq, Burinyon və s. Bu onu göstərir ki, Hindistanda qadın cinsinə, həqiqətən, böyük etinasızlıq var, hamsını tabe olmağa vadar edir, onlarla hesablaşmırlar və s. [1]
1. [Sonralar:] Həyat iradəsinin inkarı qadınlarda Suttee kimi çıxış edir.
Buddistlərin müqəddəs kitablarında insan nəslinin tədricən piləşməsi haqqında nəql olunur, xüsusilə, cismani pisləşməni əxlaqi çatışmazlıqların, yaxud xarici fəlakətlərin təsiri kimi təsvir etməyə çalışırlar, ona görə də Çində vəbaya, qıtlığa və s. imperatorun mənəvi günahlarının nəticəsi kimi baxılır. Bütün bunların əsasında o düşüncə dayanır ki, təbiət həyat iradəsinin obyektləşməsini əks etdirir və iradənin əxlaqi xüsusiyyətilə öz uyğunluğunu ortaya çıxarır. Mən bu barədə “Dünya iradə və təsəvvür kimi” kitabımda demişəm: “İradə nədirsə, onun dünyası da həmindir”.
Demək olar ki, bütün qədim xalqlar heyvanı Allahın adına olmadan heç vaxt kəsmirdilər, amma özləri yeyirdilər. Bu ona bənzəyir ki, mənim vaxtımda Rimdə küçələrdə, meydanlarda, evlərin pillələrində Madonnanın, yaxud hansısa müqəddəsin şərəfinə çıraq yandırmaq olmazdı, halbuki onların şəkillərini həmin yerlərdən asmışdılar.
Əgər qədim dünya bizim gözümüzdə belə məsumdursa, deməli o, xristianlığı tanımırmış.
İndiki və qədim vaxt arasındakı ziddiyyət, ola bilsin, başqa heç nəyə görə belə təsirli səslənmir, o mənada ki, bizdə çoxları, Allahı heç vaxt xatırlamasalar da, ölümqabağı onu yada salırlar, həm də ölüm yaxınlaşdıqca hər kəs öz fikirlərini, əgər mümkünsə, müstəsna olaraq, Allaha xitab edir. Qədi-milər isə, əksinə, ya ölüyə, ya da ölüm ayağında olan insana ünvanlayırdılar, allahla işləri olmurdu: elə bil, o, ətrafdan uzaqlaşmışdı. Bax, Sofokl: “Ayaks” səh. 584 və Vergili: “Eneidu” XI, səh. 51.
Diqqətə layiqdir ki, tövratın ölümsüzlük haqqında, yəni bir insan üçün təhdid və vəd, cəza və mükafatın tez-tez onun nəslinə keçdiyi vurğulanan təlimlərində ailə siyahıları və şəcərələr də çox dəqiq və hərtərəfli, diqqətlə siyahıya alınmışdır. Belə ki, insanı başqa xalqlarla deyil, öz nəslinə daha çox uyğun gəldiyinə görə fərdi nəsli ilə eyniləşdiriblər.
Ona təəssüf etmək lazımdır ki, Əhdi Cədidin açıqsözlü yazarları arasında nə dildə, nə də üslubda vəhyi açıqlayan olmayıb.
Xristian asketizminin öz aydınlığı, fərqliliyi və vasitəsiz motivi yoxdur, onda Məsihin təqlidindən savayı özgə səbəb yoxdur; halbuki Məsih həqiqi mənada tamamilə zahid olmayıb; (baxmayaraq ki, o, könüllü yoxsulluğu məsləhət görürdü, Matf. 10, 9); bundan əlavə, kim olur- olsun, başqasını sadəcə təqlid etmək vasitəsizlik deyil, vasitəsiz səbəb özündə şeydir ki, işin məna və məqsədini izah edir.
Protestant kilsələrində nəzərə çarpan predmet kafedradır, katoliklərdə səcdəgah. Bu o faktı simvolizə edir ki, protestantizm hər şeydən əvvəl dərk etməyi nəzərdə tutur, katolisizim imanı.
Özlüyündə ortimizmi daşıyan humanizm birinci qədər də yalan, birtərfli və zahiridir. Bu səbəbdən qırx il əvvəl onun ağalığına qarşı zərif alman ədəbiyyatında, hansı ki, Höte və Şillerin əsərlərində üstünlük təşkil edir, öz pessimist ruhu ilə xristianlığa istinad edən romantizm cərəyanı öz işinə başladı.
İndiki zamanda humanizmin əleyhinə, hansı ki, təsiri nəhayətdə materializmə gətirmək qorxusu yaradır, hərəkətə keçən ortodoksal və mömin partiyalar pessimist səmtdən möhkəm yapışırlar ki, ilkin günaha və dünyanın Xilaskarına istinad edə bilsinlər, məhz bu səbəbdən də, bütün xristian mifalogiyasını qəbul etməyə və həqiqi sensu propria kimi müdafiə etməyə məcbur qalırlar, indiki vaxtda isə buna müvəffəq olmaq çətin məsələdir.
Əksinə, onlar, bilməlidirlər ki, ilkin günah anlayışı, yaxud insan nəslinin korlanması, eləcə də, dünyanın bədbəxtliklərindən, günah və ölümdən azadolma ümidi, əsla, xristianlığa xas ola bilməz, heç onun özünəməxsus mifologiyasının da tərkibində ola bilməz, halbuki o mümkün qədər geniş sferada yayımlanır, lakin qədim və əksəriyyət insanın ibadət etdiyi Asiya dinlərində daha yaxşı və aydın şəkildə, həm də tamamilə başqa formada qəbul edilir, əlbəttə, Nazareyanin gələnə qədər.
Bu qədər dolaşıq, ədəbaz, hətta düyünlənmiş xristian mifologiyasında İsusun günahı yüngülləşdirən fərqli ölümü, bərəkətin əvvəlcədən təyini, etiqada bəraət və s. olduqca iki müxtəlifnövlü valideynin uşaqları kimidir; məhz indiki yəhudu monoteizminin hissi həqiqətlər münaqişəsindən əmələ gəlib, həm də mahiyyətcə onun ziddinədir. Yeni Cədiddə əxlaqi dəyərlər arasındakı ziddiyyəti on-on beş səhifənin tərifəlayiqlər, qalanının eşidilməmiş əcaibliklərlə doldurulması təşkil edir, hansı ki, cürbəcür uydurmalarla metafizikanı dərk etmiş istənilən insanın əksinə yönəlib.
Mövzunu mənim fəlsəfəm həmişə yaşanan duyğu ilə aydınlaşdırıb və ifadə edib; bundan çoxları məmnundur.
Mayster Ekhart [1] cisimlərin son dərəcə dərin və düzgün dərk olunmasına nail oldu. Lakin onun fikirləri başqaları tərəfindən o qədər korlandı ki, dərk olunması xristian mifologiyasını zəhlətökən ideyaya çevirdi; sonuncunu öz şəxsi inamı ilə barışdırmaq, azından onun dilində danışmaqdan ötrü o, həm Allahla [2], üçüzlü Troisalarla, Müqəddəs Qızla döyüşür, həm də onları alleqorik qəbul edir; nəticədə başa düşülməsi çətin olur, hərdən də daxili ziddiyyətli ifadələr üzə çıxır. O, bununla əlaqədar çox yazsa da, özünü də qane edə bilməyib, aydın, qısa ifadələr işlətməyib, buna görə də, ardıcıl təkrarlarla həmişə əvvələ qayıdıb.
1. “Protestantische Monatsschrift” jurnalının 1858-ci ilin aprel sayında Steffensenin M. Ekhart haqqında bir yaxşı məqaləsi çap olunub. M. Ekhart 1307-ci ildə Erfurtedə çiçəklənib, o, özünə istinad edərək sitatlar gətirən Taulerdən böyükdür. Pfeyferdə dərc olunanların 1/3 hissəsini Taulerin köhnə nəşrləri təşkil edir, amma sonrakı nəşrlər mətnin sonuna əlavə etdiklərindən yan keçib. Steffensen Ekhartın ən yaxşı xütbələri kimi 56 və 87-cini nişan verir. O, təxminən beş səhifədə onun nümunəvi baxışlarından ən yaxşı yerləri misal gətirir, amma mətnin əsas hissənini bir xütbədən götürdükləri təşkil edir.
2. Bu döyüşdə onun allahı hər an öz əlinin altında şəxsi məninə çevrilir. O bu biabırçılığa uzaqdan başladığı üçün tamamlanma gülməli alınır. Məsələn, 465-ci səhifədə günahlardan tövbə edən qadın öz keşişinin yanına gedib ona deyir: – Ata, mənimlə fəxr edin, mən Allah olmuşam.
Budda, Ekkard və mən mühüm xassələrlə eyni şeyi öyrədirik, lakin Ekkard bunu öz xristian mifalogiyasının buxovuna çevirir. Buddizmdə də həmin fikirlərdir, həm də kifayət qədər təhrif olunmamış şəkildə; buna görə də onlar dinin ola biləcəyi qədər sadə və aydındır. Məndə isə tam aydındır.
Əgər hadisələrin məğzinə nəzər salsaq, aydın olacaq ki, Mayster Ekhart və Şakyamuni eyni şeyi öyrədiblər, fərq ondadır ki, birinci cürət etmədiyi üçün fikrini o biri kimi birbaşa söyləyə bilməyib və məcbur olub ki, düşüncələrini xristian dilinə və mifinə tərcümə etsin; buna görə də o özü böyük çətinlik və uyğunsuzluqla, oxucular isə anlaşılmazlıqla üz-üzə qalıblar: gah düşünmədi-yini danışıb, gah da düşündüyünü söyləməyib. Bu məsələ pfeyfer nəşriyatının başçısına göndərilmiş bir kodeksdə öz əksini belə tapır: “Bir adam Mayster Ekharta onun xütbələrinin heç kim tərəfindən başa düşülmədiyini söyləmişdir”.
Əgər siz həvəsinizi coşduran, heyranlığınıza səbəb olan sözdən başqa heç nə istəmirsinizsə, bu məqsədlə Allah kəlməsindən digər sözlər kimi istifadə edə bilərsiniz.
Fəlsəfə professorunun fəlsəfə ilə yaşayan bir insan üçün ateizm ittihamından daha ləyəqətsiz hansı sözü ola bilər? Mənim əleyhimə bu kimi günahlandırma artıq üç fəlsəfə professoru tərəfindən irəli sürülüb. Bu cənablar o zaman yaxşı iş tutmuş olardılar ki, ateizm haqqındakı çağırışlarla öz qızğınlıqlarını ölçəydilər və düşünəydilər ki, doğrudan da, teizm məhz səmimiyyətdir, yenə də səmimiyyətdir, dünyada başqa heç nədə olmayan səmimiyyətdir, elə buna görə də, onlarla qızğın mübahisəyə cəlb olunmamaq üçün hər yerdə səmimiyyətə bərabər tutulan mərifəti yaddan çıxarmırıq.
Din 1900 il zəkanı buruntaqda saxlayıb. Fəlsəfə professorlarının məqsədi onunla tamamlanır ki, avropa mifologiyasını qaçaqçılıq yolu ilə fəlsəfəyə daşısınlar.
Həqiqətin və marifçiliyin muzdlu qatilləri var, nə qədər gizlənsələr də, maskalansalar da, onları
tanıyırlar.
Xristianlıqdan başqa heç yerdə belə bir məcburiyyət yoxdur ki, ləpəni qabıqdan ayırmaq lazım gəlsin; məhz ləpəni sevdiyim üçündür ki, hərdən qabığı sındırıram.
Tərcümə etdi: Göyərçin KƏRİMİ

GÖYƏRÇİN KƏRİMİNİN YAZILARI

PDF>>>ZAUR USTAC UŞAQ ŞEİRLƏRİ

PDF: >>>>> ZAUR USTAC “QƏLƏMDAR-2”

PDF>>> ZAUR USTAC “BB” KİTABI

>>>> ƏN ÇOX OXUNAN HEKAYƏ <<<<

ZAUR USTACIN SATIŞDA OLAN KİTABLARI

“YAZARLAR”  JURNALI PDF

YAZARLAR.AZ
===============================================

<<<<<< WWW.USTAC.AZ və  WWW.BİTİK.AZ >>>>>> 

Əlaqə:  Tel: (+994) 70-390-39-93     E-mail: zauryazar@mail.ru