www.USTAC.az

“QIZ QALASI” VƏ “BAKI” OYKONİMLƏRİNİN (YAŞAYŞ MƏNTƏQƏLƏRİ) ETİMOLOGİYASI

Aprel 21, 2025 www.bitik.az Bir şərh yazın

“QIZ QALASI” VƏ “BAKI” OYKONİMLƏRİNİN (YAŞAYŞ MƏNTƏQƏLƏRİ) ETİMOLOGİYASI
(TOPONİMİSTLƏRİN YANAŞMASINDAN FƏRQLİ BAXIŞLAR)

Qız Qalası Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərinin qədim tarixi rəmzlərindən biridir.
Bu gün toponimik mənbələrdə həm Bakı şəhərinin, həm də İçəri Şəhər Dövlət Tarix – Memarlıq Qoruğu ərazisində yerləşən Qız Qalasının etimoloji araşdırmaları müxtəlif variantlarda təsvir edilmişdir.Məhz təsvirlə olduğuna görə çox variantlıq yaranmışdır.İstər coğrafiyaçı, istər tarixçi, istərsə də dilçi araşdırmaçılar hər 2 məfhumun etimologiyasına fonoloji qaydada yanaşmamış, əfsanə və rəvayətlər əsasında real semantikadan uzaq düşmüşlər.
Qız Qalası haqqında olan əfsanə özünə elə bir möhkəm kök salmışdır ki, onun elmi şəkildə araşdırılmasına lüzum qalmamışdır.
Doğrudanmı Qız Qalası və Bakı şəhəri haqqında aparılan etimoloji araşdırmalar elmi əsaslara söykənir?
Əslində Qız Qalasının adı Bakı şəhərinin adından qədimdir.Qız Qalası memarlıq abidəsinin təyinatı müxtəlif variantlarla təsvir edilmişdir.Bir qisim tədqiqatçılar onu atəşpərəstlərin sitayiş məbədi, digərləri rəsədxana, mayak, məqbərə, keşikçi-nəzarətçi (göz qalası) qalası və s. kimi təyinatlandırmışlar.Bu versiyaların hər biri öz növbəsində tədqiqatçılar tərəfindən əsaslandırılmağa çalışılmışdır.
Əgər hər hansı bir toponimik coğrafi obyekt tədqiq edilirsə, birinci növbədə həmin obyektin adının mənasını fonoloji qaydada öyrənmək tələb olunur.Toponimin tarixlə bağlı arealları nəzərdən keçirilməli, daha sonra həmin arealın dilinə müraciət olunmalıdır.Bu üçlük (coğrafiya, tarix və dilçilik) toponimika elminin əsasıdır.
Hələ b.e.ə. V əsrdə yaşamış qədim yunan tarixçisi Herodot (b.e.ə. 484-425) özünün tarix kitabında Araz (Araks) çayının və Xəzər (Caspian) dənizinin sahilində yaşayan xalqları Massagetlər adlandırmışdır.O, massagetlərin hökmdarı və sərkərdəsi Tomris Xatunun (xanum-xatın qadın) Əhmənilər hökmdarı II Kiri məğlub etməsi və onu öldürməsini tarix kitabında sevgi ilə geniş təsvir etmişdir.
Maraqlıdır Herodot “MASSAGET” nominasiyasını haradan mənbələşdirmişdir?
Ondan da maraqlı burasıdır ki, heç bir tədqiqatçı alim nə Massaget sözünün, nə də Tomris Xatunun adının etimologiyasını önə çəkməmiş və bu adlar barədə heç bir təsəvvür belə yaratmamışlar.(Çox yəqin ki, hər iki məfhumun Qədim Oğuz dilində olmaması səbəbindəndir)
Araşdırmaçı məntiqi cəhətdən sözün hansı dildə məna daşımasını tarixi yazan müəllifin dilinə fokslanmalıdır.Bu səhv yanaşma yunan coğrafiyaşünası Strabonun Azərbaycanın xəritəsində göstərdiyi yer adlarının etimologiyasını oğuz dillərində axtarışlarının səmərəsiz nəticələri kimidir.
” MASSAGET” sözünü öyrənək.“Mas” latın dilində “kişi, adam”; sagetta” – “ox” deməkdir.Herodot Qədim Oğuz xalqlarının inancının “ox” olduğunu bilərək, onları “Ox inanclı adamlar” kimi tərcümədə vermişdir.(müəllif)
Tomris Xatunun adı latınlar tərəfndən adlanmadır.To- Teo -Tanrı; 2-ci heca “mirus”- “heyrətləndirici,möcüzəli” deməkdir.TOMRİS – “ Tanrının Heyrətamiz Qadını” kimi mənalanır.(müəllif)
Hər 2 məfhumda: məntiq + semantika + teolinqvistika + psixolinqvistika + sözduyumu + fonoloji tətbiq.(mənbə soruşanlara cavab)
Əgər biz Qız Qalasının əsl semantikasını bilmək istəyiriksə, birinci növbədə onun adını fonoloji qaydada öyrənilməsi tələb olunur.Qız Qalası paleotoponiminin yaşı qalanın tarixi ilə yaşdaşdır.
Əgər “massaget” sözü Herodotla həmyaşıddırsa, Qız Qalasının adı da b.e.
əvvəlki dövrlərə təsadüf edir.Bu məntiqlə yanaşmadan aydın olur ki, “Qız Qalası” məfhumu həmin dövrdə bu ərazilərdə yaşayan xalqların tarixinə nəzərən qalanın ilk adı “OĞUZ QALASI” olmuşdur.Ərəblərin Azərbaycana gəlişi səbəbindən Oğuz Qalası “QIZ QALASI” kimi işlənməyə başlamışdır.Ərəb dilində “o” səsi aktiv olmadığından Oğuz sözündən “o” səsi düşmüş (eliziya), Oğuz sözü “quz, qız” kimi işlənmişdir.(Ağdam rayonunda Quzanlı kəndi kimi)
O ki qaldı qalanın ərəb kufi xətti ilə yazılışında olan daş kitabəyə, “Qulleyi Məsud ibn Davud”, bu kitabənin qala divarına sonradan pərçim edilməsi onun səliqəsiz görünüşündən nəzərə çarpır.
Çox maraqlıdır ki, bu günə qədər tədqiqatçılarımızdan heç biri Məsudun kitabəsindən yuxarıda olan boş çərçivə haqqında heç bir kəlimə də olsun fikir söyləməmişlər.(?)Əslində kitabənin yaşı və adı o kitabədə olmuşdur.Xilafətin nümayəndəsi Məsud öz adını əbədiləşdirmək üçün atəşpərəstliyin paleoheroqlifini müsəlmançılığa zidd hesab edərək, onu əvəzləşdirmişdi.
Bəlkə də Qız Qalasının coğrafi mənbələrdə “Xunsar” kimi getməsi onun tarixi izlərini açıqlamağa şərait yaradır.Tədqiqatçılar “XUNSAR’ sözünün 1-ci hecası olan “xun” sözünü “gün” kimi doğru tapmış, 2-ci heca “sar” sözünü isə ”tərəf” kimi “sarı” sözündən yarandığını güman edərək bütövlükdə sözü “günəşə tərəf yönəlmiş, günəşə sarı əyilən” kimi səhv mənalandırmışlar.
Əslində isə Xunsar sözünün 2-ci hecası “sarı” Qədim Oğuzca “ay” deməkdir.Dilimizdə olan “sarı rəng” özü də ayın rəngindən yaranmadır.
Buradan aydın olur ki, Qız Qalasının müəyyən vaxtlarda təyinatı “Monastr” olmuşdur.”MONASTR” sözü də latınlarda “mon” – “ay”; “astra” isə – “ulduz” deməkdir.Yəni səma cisimlərinin hərəkətini izləyən rəsədxana.Xristianlıq qəbul edilərkən bu hazır monastrlar kilsələrə çevrilmişdir.
“kilsə” sözü latınca “krist”(xrist-xristian) sözündən alınmadır.İsanın çarmıxa çəkilməsinin simvolikasıdır.(Fars dilində “kiş” – “məzhəb yeri” sözü də “kilsə” sözündən yaranmışdır.Şəkidəki Kiş məbədi)
Qalanın 3-cü mərtəbəsindən 7-ci mərtəbəsinə kimi uzanan keramik borulardan qaz xəttinin keçməsi qalanın günbəzində od yanmasını işarələndirir.Bu həm onun atəşpərəstlik, həm də mayak rolunu oynamasını təsdiqləyir.
Əgər mən birbaşa Bakı şəhərinin adının Qız Qalasının adından yarandığını desəm, yəqin ki, bu təəccüblü görünə bilər.Əslində isə bu qaçılmaz bir həqiqətdir.Sadəcə olaraq söz psixolinqvistikanın məhsuludur.
Bütün substantlar kimi Ərəb Xilafətinin Azərbaycana yürüşü zamanı ərazinin xəritəsi çıxarılaraq idarəetmə üçün vəsait kimi istifadə olunurdu.Ərazidə olan yer adları sakinlərdən öyrənilərək tərcümə ilə öz dillərində ərazinin xəritəsi tərtib olunurdu.Yerli əhalinin qədim dövrlərdən gələn əfsanəyə görə bu qalanın “Qız Qalası” kimi adlandırılması səbəbindən ərəb dilində “qız” sözünün “bakirə” kimi tərcüməsi qalanın yerləşdiyi yaşayış məntəqəsinin (Bakı) nominasiyasını yaratmışdır.Həqiqətən də ərəb coğrafiyaçılarının yazılı mənbələrində ərazinin adının ilk vaxtlar “Bakiyyə, Bakuyyə, Baki” və s. kimi getmişdir.Bu gün də yerli bakılılar Bakı sözünü Baki kimi tələffüz edirlər.
Qız Qalasının ingiliscə “THE MAİDEN TOWER”, rus dilindəki “DEVİÇYA BAŞNYA” nominasiyaları3nda “maiden” və “deviçya” sözləri də “bakirə qız” kimi anlaşılır.İstər ingilis, istərsə də rus dillərində “qız” sözü “girl”, “devoçka” kimi vardır.
Araşdırmadan aydın olur ki, günümüzə gəlib çıxan “QIZ QALSI”ının ilkin adı “OĞUZ QALASI”, “BAKI” şəhərinn adı isə “BAKİYYƏ” (bakirə) olmuşdur.”BAKI” toponimi “QIZ QALASI” nominasiyasından alınan psixolinqvistik toponimdir.
P S Bu yazını yazmaqda əsas məqsədim BDU da dərs dediyim tarixçi və coğrafiyaçı tələbələrə bilik dairələrinin genişlənməsi və onlarda öz üzərlərində toponimik terminlərin öyrənilməsinin tətbiqi yollarını aşılamaqdır.
Əgər tələbələr yazdıqlarıma inansalar, onlar mütləq 35-40 min ili yaşı olan AZIX mağarasının adının da mənbələrdəki “ayı” sözü kimi yox, OĞUZ sözündən yarandığına inanacaqlar.AZIX – OĞIZ – OĞUZ…
“XƏZƏR” –ğuz, ğəz, ğəzər – OĞUZ…(“ər” sonluğu latın dilindəki “mas” sözü kimi “adam, kişi” deməkdir, yəni xəzərlilər, kaspilər, oğuzlar)
Bu yazıdan sonra alimlərimizin Oğuzların bu coğrafiyadakı sakinlik yaşlarının 3000 ildən bir azca da olsa, çoxalda biləcəklərinə inam yaranır…

DİLÇİLİKDƏN ETÜDLƏR