KEÇMİŞƏ NƏZƏR

Hər dəfə Qaraqalpaqıstana olan səfərimdə özüm üçün yeni-yeni məlumatları kəşf edib qayıdıram. Taleyin tələbi ilə hansı ünvana getsəm, əlbəttə, həmin yerin tarixi abidələri və irsi ilə maraqlanıb soruşur, gedib öz gözlərimlə görməyə çalışıram. Budəfəki səfərim zamanı Amudərya vilayətinin məşhur mədəni irs obyekti, Qaraqalpakıstanın tanınmış arxeoliji abidələrdən olan, Zərdüştçülük dövründən qorunub saxlanılan qədim abidəni – Çilpiq qalasını ziyarət etdim.
Çilpiq qalası Amudəryanın sahilində yerləşib, uzaqdan vüqarlı dəyər göstərməklə gözə görünüb durmaqdadır.
Yerli sakinlərin dediyinə görə bu qalanın yaşı 2200 ildən artıqdır. Hazırkı gündə təbiət hadisələri səbəbindən bu qalanın yalnız 20-30 faizi qalmaqdadır.
Çilpiq qalası 15 metr hündürlükdə, 65 metr diametrə malik olan, yastı halqa şəkilli, damsız dairəvi minarə olub, Nukusdan 43 kilometr aralıdakı təbii yastı təpənin zirvəsində yerləşir.
Qala hündürlükdə yerləşməsi səbəbindən ora məsafəsi 20 metrdən artıq, 75 pillə ilə çıxa bildik. Pillələrlə təpəliyə çıxdıqdan sonra dar cığırla qala başına çıxdıq. Təpəlikdən ətraf olduqca gözəl və füsünkar görünür. Bir yanda yumru təpəliklər, bir yanda seyrəngahlar, bir tərəfdə isə Amudərya çayı qıjıldayıb axırdı.
Gözümüz önündə tarix canlandı. Həyəcanla həmin dövr və qalanın tarixi haqqında söz açan yoldaşımızı diqqətlə dinlədik.
Təpəliyə qalxdıqdan sonra bütün ətrafı dolanıb tamaşa etdik, qala ortasında bir az oyuqvarı çökəklik yer alıb, ətraf isə eyni qala divarlarıtək hündür, divarın fərqli yerlərində dəliklər var. Qədimdə bəlkə həmin yerlərdən nəzarət üçün faydalanmışlar. Yerli nəzarətçinin söylədiklərinə görə ortadakı çala yerdə tonqal qalayıb digər ətraf qalaları düşmən hücumundan xəbərdar ediblərmiş.
Çilpiq qalasının tarixi hazıra qədər arxeoloq alim və tarixçiləri maraqlandırmaqdadır. Ayrı-ayrı mənbələrdə bu qalanın vulkanlardan yarandığı deyilsə də, bəzilərində əcdadlarımızın kainatı öyrənmək üçün rəsədxana kimi faydalandıqları deyilir. II-IV əsrlərdə Zərdüştilər dövründə dini mərasim yeri, mərhumların minarə içində çöl quşlarına yem olması üçün qoyulma yeri olub, sonra quşlar tərəfindən təmizlənən sümüklər yerə basdırılıb dəfn olunardı. Hazırda da qalanın 15 metrlik dairəsində əcdadlarımızın sümüklərinin tapılması deyilir. Sonralar Xarəzmşahlar dövründə bu abidələr hərbi məqsədlərlə, yəni mühafizəçi, xəbər etmə və müdafiə minarəsi kimi istifadə olunub.
VII əsrdə minarə yenidən qurulub, IX-X əsrlərdə Xarəzmşah dövründə yenidən təmir edilib. Çilpiq qalası Qaraqalpaqıstanın ən qədim, əhəmiyyətə malik olan abidələrdən biri olduğu üçün də gerbində Çilpiq üzərində doğan günəş təsviri əks etdirilib. Çilpiq qalası öz möhtəşəmliyi ilə Qaraqalpaqıstana təşrif gətirən xarici və yerli səyyahları daim cəlb etməkdədir. Bütün səyahətçilər bu Zərdüştilər dövründən bəri saxlanılan qəribə yüksəkliyi görüb, üzərinə çıxıb hüdudlara tamaşa edib, onun tarixini eşitməkdən məmnun olurlar. Yurdumuzda qorunub saxlanılan qədim abidələri, onların tarixini, böyük keçmişimizi gələcək övladlara ötürməyi borcumuz hesab edirəm.
Özbəkistanda böyük tarixə sahib olan bu kimi tarixi abidələr olduqca çoxdur. Sizin də Qaraqalpaqıstana yolunuz düşsə, əlbəttə, Çilpiq qalasının möhtəşəmliyini gedib öz gözlərinizlə görüb, gəlməyinizi tövsiyə edərdim.

Səadət Qurbanova,
Özbəkistan