Sumqayıtda 7 saylı məktəbdə şəhidlərin xatirəsinə həsr olunmuş kitabların təqdimatı oldu
30 noyabr tarixində Sumqayıt şəhər Corat qəsəbəsində yerləşən 7 saylı tam orta məktəbdə şairə Esmira Günəşin şəhidlərin əziz xatirəsinə həsr etdiyi kitablarının təqdimatı keçirilib. Tədbirdə kitabda yer alan Sumqayıt şəhidlərinin ailə üzvləri, qazi Səyavuş Məmmədov, 365 qəzetinin redaktor heyyəti, məktəbin müəllim və şagird kollektivi iştirak edib. Tədbir Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni və şəhidlərimizin bir dəqiqəlik sükutla yad edilməsi ilə açıq elan olunub. Daha sonra şagirdlər şairə Esmira Günəşin “Xarıbülbüllər” kitabından şəhidlərə həsr olunan şeirlərini səsləndirərək, vətənpərvər musiqilər ifa ediblər. Sonda çıxış üçün söz kitabın müəllifinə verilib. Şairə Esmira Günəş məktəbin direktoru Təranə müəlliməyə öz kitablarını hədiyyə edərək, məktəbə özəl yazdığı şeiri səsləndirib. Şəhid analarının və qazinin çıxışından sonra isə tədbirin sonunda məktəbin şagirdləri şəhid ailələrini hədiyyələrlə sevindirərək xatirə şəkilləri çəkdiriblər. Qonaqları öz otağında çay süfrəsinə qonaq edən məktəbin direktoru tədbirdən sonra şəhid ailələrini və qonaqları şəhidlərin adlarını daşıyan sinif otaqları ilə də tanış edib. Sonda məktəbin həyətində şəhidlərimizin xatirəsinə həsr olunmuş abidəni də ziyarət edərək qonaqlar məktəbdən ayrılıblar.
Eşq olsun Azərbaycan xalqının şəhidlərinə hər zaman dəyər verən vətənpərvər nümayəndələrinə. Şəhidlər ölməz, Vətən bölünməz!
Həbib bəy Səlimov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixində, xüsusilə də Azərbaycanın azadlığı uğrunda böyük şücaətlər göstərən fədailərdən biridir.
O, 1881-ci il 8 fevral tarixində İrəvan şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini İrəvan Müəllimlər Seminariyasında almış, daha sonra elə həmin şəhərdə gimnaziyaya daxil olmuşdur. Həbib bəy 1900-cü ilin avqustunda könüllü şəkildə 156-cı Yelizavetpol (Gəncə) süvari alayında 14 ay xidmət etmiş, unter-zabit rütbəsi almışdır. 1902-ci ildə Tiflisdə süvari hərbi məktəbini bitirən Həbib bəy Üçüncü Qafqaz Atıcı Batalyonunda podporuçik vəzifəsində xidmət etmişdir. 1905-ci ildə batalyon komandirinin köməkçisi, 1907-ci ildə elə həmin hərbi hissədə üçüncü rota komandiri təyin olunan Həbib bəy Səlimov həmin ilin sentyabr ayında “Müqəddəs Vladimir” ordeni ilə təltif olunmuşdur. O, 1908-1910-cu illərdə Beşinci Qafqaz Atıcı Batalyonunun tərkibində Culfa sərhədlərində xidmət etmiş, xüsusi tapşırıqla Tehrana göndərilmişdir. 1912-ci ildə kapitan rütbəsi almış və Peterburqda Baş Qərargahın Nikolayev Hərbi Akademiyasını bitirmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra polkovnik-leytenant Həbib bəy Səlimov ölkəyə qayıtmış və milli Azərbaycan Ordusunun formalaşdırılmasında da böyük tarix xidmətləri olmuşdur. O, ilk olaraq Milli Orduda Dəftərxana rəisi vəzifəsində çalışmışdır.
1918-ci ilin avqustunda Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru paşanın əmri ilə Azərbaycan korpusu yenidən qurulmağa başlayanda hərbi təcrübəsinə və biliyinə görə bu korpusun qərargah rəisi təyin edilmişdi.
Həmin tarixlərdə bolşevik-daşnak birləşmələrinə qarşı qızğın döyüşlərdə Gəncə-Bakı istiqamətində dəmir yolu xətti boyunca irəliləyən Cənub qrupunun komandiri H.Səlimovun təşkilatçılığı və igidliyi layiqincə qiymətləndirilmiş, Azərbaycan hökuməti tərəfindən ona polkovnik rütbəsi verilmişdir. Türkiyədə çıxan “Böyük hərbdə Bakı yollarında. 5-ci Qafqaz piyada firqəsi” kitabında türk polkovniki Rüştü bəy Həbib bəy haqqında yazırdı: “Cəsur, döyüş texnikasını gözəl bilən türk ordusunun yüksək rütbəli zabitləri tərəfindən layiqincə qiymətləndirilən polkovnik Həbib bəy rus ordusunda yetişmiş azərbaycanlı zabitləndəndir”.
Həbib bəy Səlimovun vətən qarşısındakı xidmətlərinin daim yüksək dəyərləndirildiyini 1919-cu il fevral ayının 26-da Müdafiə nazirliyinin 31 saylı əmrinə əsasən, general-mayor hərbi rütbəsi verilməsi də təsdiq edir. Qeyd edək ki, General Həbib bəy Səlimov əslən Litva tatarı olan, general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviçdən sonra Azərbaycan Milli Ordusunda Baş Qərargah Akademiyasını bitirmiş ikinci general idi. Bir müddət sonra Həbib bəy Səlimov Azərbaycan ordusunun Baş Qərargahının rəisi kimi yüksək vəzifəni icra etmiş, Azərbaycanın Qarabağa erməni separatçılarına və Ermənistandan gəlmiş quldur dəstələrinə qarşı döyüşməyə göndərdiyi ordunun komandanı olmuşdur.
1919-cu ilin iyul ayında briqada generalı Həbib bəy Səlimovun rəhbərliyi ilə Muğanda və Lənkəranda Azərbaycan milli hökumətini tanımaqdan boyun qaçıran malakan və rus-erməni silahlı qüvvələri darmadağın edilmişdir. Uğurlu hərbi əməliyyatlar nəticəsində qənimət üçün götürdüyü bir təyyarəni, iyirmi dörd topu və altmış pulemyotu Azərbaycan Ordusuna təhvil vermişdir. Muğan və Lənkəranı ana yurdu Azərbaycana qaytaran Həbib bəy buraya qısa müddət ərzində vali təyin edilmişdir.
Sovet Rusiyasının Azərbaycan torpaqlarında işğalçılıq planına uyğun olaraq 1920-ci il mart ayının 22-də Qarabağın dağlıq hissəsini Azərbaycandan ayırmaq istəyən daşnaklar Əsgəran keçidini ələ keçirməyə cəhd göstərdilər. Son dərəcə təhlükəli vəziyyətin yarandığını nəzərə alan hökumət artıq hərbi yürüşlərdə kifayət qədər təcrübə toplamış general Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altında Yuxarı Qarabağa güclü əsgəri qüvvə göndərdi. Bu qüvvə işğalçı erməni dəstələri ilə 12 gün amansız vuruşmalardan, qanlı döyüşlərdən sonra daşnak ordusunu darmadağın etdi və erməni generalı Dəli Qazar öldürüldü. Həbib bəyin sərkərdəlik məharəti nəticəsində Azərbaycan əsgəri özünün ən şanlı vuruşlarından birini də zəfərlə başa çatdırmağa nail oldu. Tarixə “Əsgəran müharibəsi” kimi düşmüş bu savaş Vətən yolunda silaha sarılan qorxmaz türk oğlunun qarşısını heç bir qüvvənin almağa qadir olmadığını düşmənlərimizə bir daha sübut etdi. 1920-ci ilin aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildikdən sonra Həbib bəy Səlimov Naxçıvanın hərbi komissarı olmuşdur.
Azərbaycanda aprel çevrilişindən sonra bütün Zaqafqaziyanı ələ keçirməyə çalışan sovet Rusiyası bu məqsədlə həm diplomatik vasitələrdən istifadə edir, həm də guya ermənilərlə azərbaycanlılar arasında millətlərarası toqquşmalara yol verməmək adı altında hərbi əməliyyatlar üçün yeni planlar işləyib hazırlayırdı. Rusiya rəhbərliyinin tövsiyələrinə əməl edən 11-ci ordunun komandanı Levandovski bunu bəhanə gətirərək “Azərbaycanın Gürcüstan və Ermənistanla sərhədlərinin mühafizəsi haqqında” 1920-ci il may ayının 18-də 58 saylı əmr verir. Əmrin 4-cü bəndinə əsasən 11-ci ordunun 32-ci diviziyasının rəisi Şteygerə Naxçıvan-Cülfa-Ordubadı ələ keçirmək üçün həmin məntəqələr mayın 25-də güclü dəstələr göndərmək tapşırığı verildi. Lakin sovet hakimiyyəti əleyhinə Gəncə, Qarabağ üsyanları ilə əlaqədar bu dəstələrin göndərilməsi işi bir qədər ləngidi. Naxçıvanda isə həmin dövrdə vəziyyət həddən artıq ziddiyətli idi. Müstəqil Azərbaycan tərəfdarları ilə 11-ci ordunun yaxınlaşdığını duyduqca fəallaşan bolşevikpərəst qüvvələr arasında qarşıdurma günbəgün artırdı. Yerli bolşeviklər və AKP (b) MK Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Naxçıvana göndərdikləri kommunistlər qrupu əhali arasında sovetləşmə təbliğatı aparırdılar. Ancaq hələ ki, bölgədə vəziyyətə Naxçıvan Milli Komitəsi nəzarət edirdi və Türkiyə əsgərlərinin kiçik bir dəstəsi ilə Xəlil bəy də burada idi. Ermənilərin bölgə üçün ciddi təhlükə yaratdığını görən Türkiyə Bəyazid diviziyası iyunun sonunda 9 min nəfərlik qoşunla Naxçıvan-Cülfa-Ordubad istiqamətində hərəkətə başladı və artıq iyulun 2-də 3 min nəfər Naxçıvan-Şahtaxtı rayonuna daxil oldu. Ancaq Şahtaxtı stansiyasından Naxçıvan dəstəsinə komandanlıq edən Kəlbalı xanın 14 və 16 iyul 1920-ci ildə general Həbib bəy Səlimova göndərdiyi məlumatlardan aydın olur ki, türklərin gəlişi də vəziyyəti o qədər düzəltməmiş, yerli əhalidən təşkil edilmiş hərbi dəstələrdə nizamsızlığı sonadək aradan qaldırmaq mümkün olmamışdı. Məhz bu vəziyyətdən istifadə edən və özünün hərbi hazırlıq işlərini müəyyən qədər başa çatdıran 11-ci ordu hissələri isə iyulun 28-də Gorus, Şahbuz və Cəhridən keçərək Naxçıvana daxil oldu. Naxçıvan inqilab komitəsi yaradıldı. Bu vaxt Həbib bəy İranda idi. O, 1920-ci il iyulun 19-da Naxçıvan şəhər general-qubernatoru tərəfindən 14 günlüyə Təbriz şəhərinə ticarət məsələləri ilə məşğul olmaq üçün göndərilmişdir.
Vətən qarşısında bu qədər xidmətləri olmağına baxmayaraq General Səlimov bolşeviklərin nəzərində quldur dəstəsinin başçısı idi və onun barəsində Fövqəladə Komissiyasının (ÇK) əməkdaşı Qubinin raportunda aşağıdakılar göstərmişdi: “Səlimovun təşkilatı barədə tərəfimdən yığılan arayışlar nəticəsində aşağıdakılar aydın olmuşdur. General rus hərbi xidmətinin Baş Qərargahının sürətləndirilmiş buraxılışının keçmiş podpolkovnikidir. Azərbaycan hökumətində general olmuşdur. Hazırda ingilislər tərəfindən yardım edilən dəstə yaratmışdır. Dəstənin fəaliyyət sahəsi Araz çayıdır. Dəstə ağqvardiyaçı quldur dəstələrin tör-töküntülərindən və şahsevənlərdən ibarətdir. Komanda heyəti ağqvardiyaçı zabitlər, ruslar, gürcülər və ermənilərdən ibarətdir. Dəstənin təşkilatlanması aparılmışdır: ermənilərin və Gürcüstanın hücuma keçəcəyi halda onlar Bakı-Tiflis dəmir yolunu kəsəcəklər. Təşkilat işlərində Ənvər Paşanın hələlik heç bir iştirakı və ümumi işbirliyi yoxdur. General Səlimov müsavat hökuməti dövründə Xəlil Paşa ilə (türk xadimi) münaqişəyə görə müsəlmanlar arasında məşhur deyil.”
Qubin guya Səlimovun ifadəsi əsasında belə nəticə çıxarmışdı: “Azərbaycanda iki üsyançı təşkilat fəaliyyət göstərir, biri Tiflisdə, digəri Bakıda. Onların məqsədi birgə üsyan qalıdrmaqdır. Vəsaitin bir hissəsi Bakıdakı kapitalistlər tərəfindən, bir hissəsi Vrangelin Tiflis və Batumdakı nümayəndəsi tərəfindən buraxılır. Silahı qaçaqmal yolu ilə Batumdan və Gürcüstandan general Səlimov gətirir və o, Tiflis təşkilatı ilə əlaqələrə malik olmaqla Bakı quberniyasında, Cavad qəzasında İran quldurlarına və Muğan sakinlərinə arxalanaraq, Bakıda bir neçə agenti olmaqla, burjuaziyanın və digər şübhəli elementlərin şəxsində iş aparır”.
Beləliklə, Həbib bəyin həbsi üçün ilkin materiallar toplanmışdı və artıq çıxarılması nəzərdə tutulan qərarın qarşısını almaq mümkün deyildi.
Həbib bəy Səlimov barəsində açılan cinayət işi protokolundan: “Səlimov Həbib Yusif oğlu, 39 yaş, 1881-ci il fevralın 8-də Naxçıvan şəhərində anadan olub…Bitərəfdir… Mülki təhsilini müəllimlər seminariyasında, hərbi təhsilini Baş Qərargahın məktəbində alıb… 1914-cü ilə qədər Kozlovski alayında podpolkovnik rütbəsinədək xidmət edib… Fevral burjua inqilabına qədər cəbhədə diviziyada adyutant olub… Oktyabr inqilabına qədər Petroqradda Baş Qərargahın Nikaleyvsk Akademiyasında oxuyub (7 mart 1918-ci ilə qədər) sonra onu birinci dünya müharibəsi cəbhələrinə göndəriblər… Almaniya-Türkiyə qüvvələrinə qarşı döyüşmək üçün Türkiyə cəbhəsindəki qüvvələrin tərkibində olub. Əvvəllər mühakimə edilməyib…”.
Həbib bəy yuxarıda göstərilən səbəblərdən dolayı bolşeviklərlə işləməkdən imtina etdiyi üçün 1920-ci ilin 1 sentyabrında həbs edilir və elə həmin ilin dekabr ayının 30-da saat 10:30-də bolşeviklər tərəfindən güllələnilir. Amansız repressiya caynağından, təəssüf ki, Həbib bəy də xilas ola bilmir… 39 il – qısa bir ömür sürməsinə baxmayaraq Səlimovun Azərbaycan dövləti qarşısında böyük xidmətləri olmuş, Azərbaycan torpaqlarını düşmən tapdağından azad etməkdə, ordunun formalaşmasında misilsiz xidmətlər göstərmişdir.
Amma söhbətin qəhrəmanı tanınmış musiqişünas Firudin Şuşinskidir.
Arada boş vaxtım olanda”ciddi” yazılarımla bərabər, qarmaqarışıq xatirələrimi, habelə müxtəlif qovluq və çantalarda sistemsiz halda toplanıb üst-üstə, yan-yana qalaqlanmış fotolarımı səliqəyə salmağa çalışıram. Bir çox fotoların bilavasitə “iştirakçısı”, bəzilərininsə “seyrçisi” olmuşam. Bir neçə dəfə həmin fotolarla bağlı xatirələrimi yazıb paylaşmış, dərc etdirmişəm.
Budur, həmin “silsilədən” yenə bir nümunə…
Tanıyanlar bilir, Firudin Şuşinski (Şuşalı) xarakteri etibarilə ziddiyyətli bir adam idi. Yorulmaz musiqi tədqiqatçısı və subyektiv baxışlı, şən və qəzəbli, zarafatcıl və ciddi, dostcanlı və dostlardan tez-tez küsən bir adam idi. “Olimp”in yaxınlığındakı “rəssamlar binası”nın həndəvərində yaşayanlar onu yaxşı tanıyırdı. Çox vaxt damağında qəlyan və başında qaragül dərisindən (buxara) papağı olardı. Qamətli, enlikürəkli, sarışın bir kişi idi.
Yaxın-doğma adamlar ona hörmət əlaməti olaraq “Firudin bəy” –deyə müraciət edərdi. Əslində görünüşündə doğrudan da bir “bəyzadəlik” hiss olunardı. Amma aşırı zarafatyana söhbətləri, atmacaları da vardı. Üzeyir bəyin, Seyid Şuşinskinin, Səməd Vurğunun, Mircəfər Bağırovun “gizli sevgiləri” barədə dinləyicilərinin çoxunun maraağına səbəb olan söhbətlər edərdi.
O vaxt (80-lərdə) mən “Azərbaycan gəncləri” qəzetində köşə yazıları ilə çıxış edir (“Şənbədən-şənbəyə”, “Həftənin mozaikası” və s.), Az.Tv-də isə verilişlər (“İlğım”, “İdrak” və s.) aparırdım. Elə Firudin Şuşinski ilə də bu redaksiyalarda rastlaşırdım.
Maraqlı əhvalatlar danışardı. Orasını da deyim ki, danışıqlarında baş verən hadisələri öz üslubuna uyğun dəyişməyi, vəziyyətə uyğun olaraq üstünə qoymağı və üstündən götürməyi vardı. Arada Marksdan, Lenindən və digər klassiklərdən misal çəkməyi də olardı. Soruşanda ki, bunu o məçhur adamlar harada yazıblar, ciddi tərzdə deyərdi: “Bunları yazmayıblar, şifahi deyiblər…”
“Azərbaycan gəncləri” qəzetində daha çox Tofiq Mütəllibov və Şahmar Əkbərzadə ilə zarafatlaşardı.
Bir dəfə Moskvadan gəlmişdi. Məşhur qəlyanı damağında, papağı da başında idi.
Şöbə müdiri, şairTofiq Mütəllibov dedi:
-Firudin, çoxdan idi görünmürdün, haralarda idin? –Sonra bir az susub əlavə etdi- Soyuq yerlərdən gələnə oxşayırsan…
Onsuz da həmişə bir az burnunda danışan Şuşinski öskürı-öskürə dedi:
-Sən yaman çoxbilmişsən Tofiq, haradan bildin ki, Moskvada, soyuq yerdə idim?
Hazırcavab şair tez dilləndi:
-Öskürməyindən bilinir ki…
Hamı güldü.
Firudin bəylə çox vaxt musiqiçilərlə bağlı “radikal” yazılarına görə mübahisə edən şair-publisist Şahmar Əkbərzadə söhbətə bir az “ciddi axar” vermək məqsədilə soruşdu:
-Firudin, oralarda kimi gördün?
-Harada?-deyə, Şuşinski dilləndi.
-Moskvada… Necə yəni harada?
Şuşinski əlindəki çubuqla qəlyanını eşə-eşə dedi:
-Moskvada bolluqdur, ucuzluqdur.
Kimsə soruşdu:
-Məsələn, nə? Nə ucuzdur?
Tədqiqatçı qəyanının çubuğunu kənara qoyub bığını sıqallaya-sığallaya dedi:
-Məsələn, dondurma çox ucuzdur… Bir də, zad… zad…
Şahmar gülüb dedi:
-Nə zad-zad salmısan? Yoxsa arxiv bəhanəsi ilə yenə Jukovun qızının yanına getmişdin?
Şuşinski bığaltı gülüb dedi:
-Sənin də bilmədiyin şey yoxdur.
Mənim dilim dinc durmadı, soruşdum:
-Jukovun hansı qızını deyirsiz?
Firudin Şuşinski bir az duruxub dedi:
-Kimə nə dəxli var bunun? Şahmar, sən də söz tapmadın də danışmağa…
Mən haradasa oxumuşdum ki, məşhur sərkərdənin üç qızı var. Onlardan birini –Moskvadakı Hüquq institutunda çalışan Era Qriqoryevna Jukovanı isə o vaxtlar çalışdığım Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun bəzi əməkdaşları şəxsən tanıyırdılar və işgüzar-istedadlı bir xanım olduğunu, marşal Vasilevskinin oğluna ərə getdiyini deyirdilər. Marşalın digər qızları isə deyəsən jurnalist, publisist idi…
Bir az ordan-burdan danışandan sonra Firudin bəy üzünü Şahmara tutub dedi:
-A dəli Çəmənli, sabah bu cavan oğlanı-Firuzu, bir də Tofiqi götürüb gələrsən bizə… Axşamdan yaxşı piti qoyacam.
Dəqiqliyi sevən Tofiq Mütəllibov tez dilləndi:
-Mən sabah Təhsinlə görüşməliyəm, gələ bilməyəcəm… Təklifinə görə sağ ol, Firudin…
Mən də kitabxanaya gedəcəyimi bildirdim.
Şahmar mənə göz vurub dedi:
-Sən heç bilirsən bu köhnə kişinin necə zəngin arxivi, kitabxanası var?.. –Sonra köhnə dostuna sarı dönüb onu arxayın saldı:- Yaxşı, Firudin sabah günorta mən Firuzla sizdə…
Sabahısı gün Şahmarla vədələşdiyimiz yerdə görüşüb “köhnə kişinin” mənzilinə getdik. Məşhur “rəssamlar evində” yerləşən mənzil bir növü yarızirzəmi idi. Otaqlar çox səliqəli idi. Divarlar məşhur adamların portreti ilə bəzənmişdi. Mizin üstündə qədim potefon, müxtəlif ölçülü vallar, cürbəcür musiqi alətləri vardı.
Amma piti hələ hazır deyildi. Əvəzində ev sahibi bizi çiçəklərdən dəmlədiyi ətirli çaya qonaq etdi…
Söhbətarası Şahmar mənə astadan dedi ki, bu evi Firudina vaxtilə dostu, Bakı meri Əliş Ləmbəranski verib… Özü də çoxlarının subay hesab etdiyi “köhnə kişi” polyak bir qadınla evlidir, Məhəmməd adlı istəkli bir oğlu da var.
Biz xudahafizləşib ayrılmaq istəyəndə Firudin Şuşinski qovluqların içindən bir şəkil çıxarıb dedi:
-Bu yaxınlarda sizə bir yazı gətirəcəm, orada bu şəkli verərsiniz.
Doğrusu, bilmirəm yazı nə zaman dərc olundu, amma şəkil indiyəcən qalmaqdadır. Fotonun arxasında yazılıb: “Şövkət Ələkbərova, Firudin Şuşinski, türk müğənnisi Zəlihə”.
Zəlihə kimdir? Zənnimcə bu, Müzeyyen Senar ola bilər. Həmin gözəl xanımı musiqi xiridarları daha yaxşı tanıya bilər.
