*Seçilmiş əsərləri (40 cilddə) (“Renessans-A” nəşriyyarı, 2020)
*Firuz Mustafanın yaradıcılığı haqqında yazılmış monoqrafiya, tədqiqat, məqalə, qeyd, esse və ona ithaf olunmuş poetic parçalar (4 cilddə) (“Renessans-A” nəşriyyarı, 2020)
Rusca kitabları:
«Мир без граnиц» (“Diplomat” nəşriyyatı, 1999)
«Морское кочевье» (“Araz” nəşriyyatı, 2008, 164 s.)
«Пьесы» (“Nurlan” nəşriyyatı, 2008, 560 s.)
«…Дверь» (“Nurlan” nəşriyyatı, 2008, 384 s. )
«Фируз Мустафа в переводе Шахло Касумовой» («МВМ» nəşriyyatı , 2011, 120 s.)
«Манекен» (“MBM” nəşriyyatı nəşriyyatı, 2009)
«День лошади» (“MBM” nəşriyyatı nəşriyyatı, 2009)
«Подвал на крыше» (“MBM” nəşriyyatı nəşriyyatı, 2011)
«Поэтические ассоциации» (“Teatr” jurnalına əlavə, 2017)
«Парадоксальные пьесы» (Приложение к журналу «Театр», 2019)
“Райский цветок” (“Cənnət çiçəyi”), Rusiya Federasiyası, Yekaterinburg,. 2018 «Подвал на крыше» (“Çardaqda zirzəmi”), Rusiya Federasiyası, Yekaterinburg., 2018 “Мир без границ” (“Sərhədsiz dünya”), Rusiya Federasiyası, Yekaterinburg,. 2018 “Морское кочевье” (“Dəniz köçü”-rusca), Rusiya Federasiyası, Yekaterinburg,. 2018 “Nomade Maritime” (“Dəniz köçü”-fransızca), Rusiya Federasiyası, Yekaterinburg,. 2018 “A Sea Nomad” ((“Dəniz köçü”-ingiliscə), Rusiya Federasiyası, Yekaterinburg,. 2018 “Дверь” (“Qapı”), Rusiya Federasiyası, Yekaterinburq,. 2018
Türkiyədə nəşr olunmuş kitabları: “Deniz kervanı” (“Asmaaltı Yayınevi”.,2022) “Tarafsız bölge” ( “Anatolya kitab”., 2022)
İranda çap olunmuş kitabları: “QAPI” romanı (Sona.Tehran., 2000) “Çardaqda zirzəmi” (farsca) İran İR, Tehran, 2017 “Marian çökəkliyi” (farsca) İran İR, Tehran, 2017
Özbəkistanda nəşr olunan kitab: “Dengiz kochmanchıları” (“Dəniz köçü”-özbəkcə) Özbəkistan Respublikası, Dashkənd.,”İstiqlol nuri”, 2018
Babək Azərbayacan xalqının Ərəb xilafətinə qarşı milli-azadlıq
mübarizəsinin qəhrəmanıdır
Müasir dövrdə həyatın müxtəlif sahələrində baş verən qloballaşma ilə birlikdə milli dərketmə və milli kimlik ətrafında müzakirlərin daha intensiv şəkil aldığı müşahidə olunur. Milli kimliyin dərk edilməsi üçün zəruri faktorlardan biri Vətən tarixinin keçmiş səhifələrinin dərindən, şüurlu şəkildə öyrənilməsidir. Məhz bu baxımdan tariximizin bir sıra səhifələri daha dərindən öyrənilməli, bəzi hallarda əvvəlcədən uydurulmuş saxta konsepsiyalardan imtina edilməlidir. Azərbaycanın ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərin rolu ilə bağlı məsələlər də bu qəbildəndir.
Bu baxımdan uzaq və yaxın keçmişdə tariximizin müxtəlif mərhələlərində mühüm rol oynamış, özündən sonra dərin iz buraxmış şəxsiyyətlərin fəaliyyəti konkret faktlar əsasında yenidən və daha dərindən araşdırılmalıdır.
Azərbaycan tarixinin ən mühüm mərhələlərindən biri onun Ərəb Xilafətinin tərkibində olduğu (VII – IX əsrlər) dövrdür. Bu dövrün özündən sonra ən böyük iz buraxmış şəxsiyyəti isə şübhəsiz, Xürrəmilər hərəkatının rəhbəri Babəkdir.
Xürrəmilər, onların rəhbərləri Əbu İmran, Cavidan və Babək haqqında tarixi mənbələrdə bir sıra məlumatlara rast gəlinir. Bu hərəkat haqqında, xüsusilə, onun ən məşhur rəhbəri sayılan Babək, və onun fəaliyyəti haqqında bir sıra Vətən və xarici ölkə tədqiqatçılar tərəfindən müəyyən fikirlər söylənilmiş, müxtəlif dövrlərdə fərqli mülahizələr irəli sürülmüşdür.
Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, Babək haqqında araşdırmalar aparmış tədqiqatçların böyük əksəriyyətinin əsərlərinin ana xəttini Babəkin cəsur və yenilməz qəhraman obrazı təşkil edir. Bununla, belə onların bir çoxlarının əsərlərində bir sıra sübyektiv yanaşmalara yol verilmiş, Babəkin fəaliyyətinin yalnız zahiri cəhətlərinə diqqət yönəldilmiş, mənbələrdə rast gəlinən məlumatlara tənqidi münasibət bildirilməmişdi.
Maraqlı cəhət budur ki, Sovet hakimiyyəti dövründə İslam dinini gözdən salmaq üçün Babək obrazından istifadə edilirdi və o, İslam dininin qatı əleydarı kimi qələmə verilirdi. Hal-hazırda isə əksinə, Babəki gözdən salmaq üçün onun yalnız İslam əleydarı olması kimi səthi yanaşmalar ön plana çəkilir. Əlbəttə, hər iki yanaşma tərzi kökündən yanlışdır və mənblərdə rast gəlinən faktların təhrif olunmasından qaynaqlanır. Digər tərəfdən bu, ayrı-ayrı şəxslərin sırf ideoloji yanaşma tərzi ilə bağlıdır.
Babək və onun fəaliyyəti haqqında məlumatları əsasən, ərəbdilli mənbələrdən əldə etmək mümkündür. Lakin bu mənbələrdə bir sıra yalanlara və adi həqiqətlərin təhrifinə yol verilir. Digər tərəfdən ərəbdilli müəlliflərin özləri də bilmədən Babək və hərəkat iştirakçıları haqqında bəzi həqiqətləri etiraf edirlər. Babəki İslam dininin düşməni kimi tədqim edən həmin müəlliflər, nədənsə öz xalqının azadlığı uğrunda vuruşan Babəki “əxlaqsız”, “quldur” əksinə, öz həyatını eyş-işrətlə keçirən, sərxoşluğu adi həyat normasına çevirən xəlifələri isə “möminlərin əmiri”, “müdrik xəlifə” kimi tədim etməkdən çəkinmirlər. Həmin mənbələri süzgəcdən keçirmədən Babək haqqında əsərlər yazan bir çox tədqiqatçılar, eləcə də bəzi siyasətçilər onu bədnam etmək və gözdən salmaq üçün müxtəlif üsullara əl atırlar. Bir sıra ərəb tarixçiləri Z.M.Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, mümkün olmayan bir şeyi – xəlifələrin, onları əhatə edənlərin mənəvi təmizliyini və qüsursuzluğunu sübut etməyə, tarix qarşısında onların üzünü ağartmağa cəhd edərək, xəlifələrin əleyhinə çıxan hər kəsi, o cümlədən Babəki heç bir elmi təhlil vermədən gözdən salmağa çalışırlar.
Babəkin tarixi şəxsiyyət kimi həqiqi obrazını ilk dəfə Z.M.Bünyadov öz monoqrafiyasında əks etdirməyə çalışmış və buna böyük ölçüdə nail olmuşdur. O, yazır ki, tarix elmində Babəkilər hərəkatı Abbasilər dövlətinin parçalanmasına səbəb olan siyasi qüvvələrdən biri və möhtəşəm xalq hərəkatı kimi təqdim edilir. Lakin bu, Babəkin rəhbərlik etdiyi hərəkatın və Babəkin özünün tarixi rolunu yalnız təhrif edilmiş şəkildə göstərir. IX əsrdə Azərbaycan xalq kütlələrinin hərəkatını üsyan kimi qiymətləndirmək azdır. Bu, Azərbaycan xalqının qüdrətli azadlıq müharibəsi idi.
2. Babəkin uşaqlıq və gənclik illəri
Babəkin həyat və fəaliyyəti ilə bağlı olan başlıca əsər Baqid ibn Əmr ət-Təmiminin “Babəkin tarixi” əsəridir. Dövrümüzə qədər gəlib çatmamış bu əsər haqqında X əsr ərəb müəllifi İbn İshaq ən-Nədim özünün “əl-Fehrist” əsərində məlumat vermişdir.
Ərəbdilli mənbələrin ümumi məlumatına görə Babəkin atası Abdullah, anası isə Barumənd adlı şəxs olmuşdur. O, təqribən 798-ci ildə Ərdəbil yaxınlığındakı Bilalabad kəndində doğulmuşdur. Babək bir yaşında olanda atası Abdullah ölür və anası Barumənd isə oğlu ilə birlikdə Səraba köçür. Babək yeniyetmə illərində 2 il Təbrizdə Rəvvadilər sülaləsindən olan Məhəmməd ibn ər-Rəvvad əl-Əzdinin yanında qulluq etdikdən sonra, 18 yaşında ikən anasının yanına qayıdır. Xürrəmilər hərəkatının rəhbərlərindən biri, Bəzz qalasının sahibi Cavidan Zəncandan Bəzz qalasına qayıdarkən Sərabda dayanmalı olur. O, Babəkin anasından icazə alaraq onu Bəzz qalasına gətirir.
3. Bəzz qalasının yeri
Bəzz qalasının yeri haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Yazılı mənbələr bu şəhərin Cənubi Azərbaycan ərazisindəki Qaradağ bölgəsində yerləşməsi məsələsində həmrəydirlər. Lakin onun dəqiq yer haqqında mübahisələr mövcuddur. Hətta iki Bəzz şəhərinin olması haqqında fikirlər mövcuddur. Onun yeri haqqında N.Karaulov, V.Myur, M.Tomara,E.Rayt, S. Nəfisi, Z.Yampolski müəyyən fikirlər səsləndirmişlər. Ərəbdilli mənbələrin məlumatlarını müqayisə edən Z.M.Bünyadova görə, Ərdəbildən Bəzzə qədər təqribən 21 fərsəx, yəni təxminən 145-147 kilometr yol var idi. O, belə qənaətə gəlmişdir ki, Bəzz qalası Ərdəbilinşimal-qərbində şimaldan Araz çayı, şərqdən Qarasu çayı, cənubdan Əhər və qəbdən Hacılar çayı ilə əhatə olunmuş bir ərazidə, yəni Qaradağda idi. Cənubi Azərbaycanda həmin bölgədə Kəleybar şəhəri yaxınlığında indi də xalq arasında “Babəkin qalası” kimi tanınan ərazi məlumdur və hər il əhali iyulun 1-də, yəni Babəkin şərti ad günüdə oraya yürüş edir.
4. Xürrəmilər hərəkatına rəhbərlik
Cavidan 816-cı ildə Xürrəmilərin digər rəhbəri və rəqibi Əbu İmranla vuruşmada ölümcül yaranır və bir neçə gündən sonra vəfat edir. Həmin vaxtdan başlayaraq Babək xürrəmilərin rəhbəri olur.
Babəkə qədər xürrəmilərin Ərəb Xilafətinə qarşı iki döyük üsyanı (778-ci və 808-ci illərdə) baş vermişdir. Lakin bu üsyanlar məğlubiyyətlə nəticələnmişdir. Xürrəmilərin ən böyük uğurları məhz Babəkin rəhbərliyi dövründə olmuşdur. O, xəlifə Məmunun (813-833 ) Ərəb xilafəti orduları üzərində 819-cu, 821-ci, 827-ci, 829-cu (I Həştadsər), 830-cu (I Həmədan) illərdə qələbələr qazandı. Məmunu əvəz edən Mötəsimin (833-842 ) dövründə, 833-cü ildə baş verən döyüşdə (II Həmədan) Babək məğlub oldu. Bütün diqqətini Babəkə qarşı yönəldən xəlifə 835-ci ildə türkmənşəli Afşini xürrəmilərə qarşı müharibə edən qoşunların baş komandanı müəyyən etdi. 836-cı ildə Babək Ərəb orduları üzərində son qələbəsini (II Həştadsər) qazandı. Babəkin bütün səylərinə baxmayaraq 837-ci ildə Bəzz qalası süqut etdi. Bundan sonra Arrana gələn Babək Bizans imperatoru Feofilin yanına getmək istəyirdi. Lakin Babəkin keçmiş müttəfiqi, Sünik vilayətindəki Şəki qalasının hakimi Səhl ibn Sumbatın xəyanəti nəticəsində ərəblərin əlinə keçdi və 837-ci il martın 14-də Bağdad yaxınlığında Samirə şəhərində edam edildi.
5. Babək sərkərdə-hökmdardır
Ərəbdilli mənbələr özləri də hiss etmədən Babəki bir sıra hallarda qüdrətli sərkərdə və hökmdar kimi tədqim edirlər. Son tədqiqatlar sübut edir ki, doğurdan da Babəkin fəaliyyətində hər bir dövlət başçısı, hökmdar üçün zəruri olan şərtlər (geniş kütlənin iradəsini ifadə edən hökmdar, geniş bir ərazinin başçısı, başqa dövlətin hücumlarına qarşı dura biləcək güclü ordunun təşkilatçısı, ərəblərə qarşı başqa dövlətlərlə danışıqlar aparan şəxsiyyət və s.) mövcud idi. Onun nəzarət etdiyi ərazilərdə soyğunçuluq və qarət deyil, vahid vergi siyasəti həyata keçirilirdi. Ən başlıcası, onun ətrafında olanlar və öz hakimiyyətini yaydığı ərazilərdəki yerli hakimlər ona “hökmdar” deyə müraciət edirdilər. Onun ordusu süvarilərdən və piyadalardan təşkil olunurdu. Onun xüsusi kəşfiyyatçılar dəstəsi var idi. Babək döyüşlər zaman qırmızı bayraqdan istifadə edirdi. Döyüşdən əvvəl Hərbi Şuranı xatırladan toplantı keçirirdi. Ət-Təbərinin əsərində h.220-ci (835) ildə “Mötəsim Babəkin ələ keçən silahdaşı İsmanı dindirib “Babəkin ölkəsi” haqqında sorğu-sual etdi” (فسال المعتصم عصمة عن بلاد بابك ) ifadəsinə də rast gəlirik. Ərəbdilli mənbələrdə “Babəkin sarayı” ifadələrinə də yer verilməsi təsadüfi deyildir.
Babək özünün fəaliyyəti və sözləri də onun müəyyən ərazinin hökmadarı kimi hərəkət etməsi haqqında fikir söyləməyə imkan verir. Ərəbdilli müəlliflərin əsərlərinə istinad edən Z.M.Bünyadov Babəkin oğlundan aldığı məktuba yazdığı cavabda özünü hökmdar adlandırdığını bildirir.
Babək əsir düşmüş oğluna yazdığı cavab məktubunda “Bir gün hökmdar kimi yaşamaq qırx il qul kimi yaşamaqdan daha yaxşıdır” deməsi də təsadüfi deyildir. Babəki satan Səhl ibn Sumbatın Babəkin ayağına düşüb, ona “Ey mənim ağam” deməsi də Babəkin məqamından xəbər verir. Əl-Məsudinin əsərində rast gəlinən epizodların birində deyilir ki, Səhl ibn Sumbat Babəki “padşah kimi salamladı”, və ona “ey hökmdar” deyə müraciət etdi. O, Babəkə xəyanət etdikdən sonra isə ona demişdir: “Sən hara, dövləti idarə etmək və siyasətlə məşğul olmaq hara?”. Burada Babəkin dövlət qurmaq cəhdinə açıq-aşkar işarə edilir. Yenə Z.M.Bünyadova görə, Cəlaləddin əs-Suyuti öz əsərində Babəki “Azərbaycan məliki” (hökmdarı) adlandırmışdır.
Ət-Təbəri də öz əsərinin səkkizinci cildində Babəkin öz oğluna cavab məktubundan ətraflı şəkildə bəhs etmişdir. Burada Babək deyir: “Əgər sən mənim yolumu davam etdirsəydin sülalənin başçısı olardın… Ola bilər ki, bu gündən sonra mən çox yaşamadım, lakin rəhbər adı üzərimdə qalır, hər yerdə, hər zaman “hökmdar olaraq” (كنت ملكا ) xatırlanacam”.
Unutmaq olmaz ki, Babəkin silahdaşları arasında Sünik hakimi Vasak, Beyləqan hakimi Əbu Musa kimi yeli hakimlər vardı və onlar uzun müddət Babəkə itaət etmişdilər. Bu faktın özü Babəkin yüksək mövqeyindən xəbər verir.
Babəkin Şimali Azərbaycanda baş verən bəzi üsyanları yatırması da onun hökmdar kimi hərəkət etməsinə dəlalət edir.
Babəkin bir müddət nəinki Cənubi Azərbaycanda, hətta Azərbaycanın şimal hissəsindəki bütün Arazboyu ərazilərdə, Muğan və Şirvanda hakimiyyətə nəzarət etdiyini söyləmək mümkündür.
6. Xürrəmilərdə ailə-əxlaq anlayışı
Babəki gözdən salmaq istəyən ərəbdilli müəlliflərin, onu əxlaqsızlıqda günahlandıranların ən mühüm arqumentlərindən biri öz oğluna “Sən mənim oğlum deyilsən” deyə müraciət etməsidir. Bu zaman iddia tərəfdarları bir faktı unutmuşlar: Belə ki, əxlaqsızlığın mövcud olduğu mühitdə qadını əxlaqsızlıqda günahlandırmaq gülüncdür. Deməli, ərəb müəlliflərinin yazdığı kimi Babək və xürrəmilər üçün əxlaqsızlıq həyat norması olsaydı, Babək heç vaxt oğluna həmin sözlərlə müraciət edə bilməzdi. Əksinə, ərəbdilli mənbələrdə Babəkin silahdaşları arasında ailə normalarının olmasından və qorunmasından bəhs edilir. Mənbələrdə dəfələrlə “Babəkin ailəsi”, “Adinin ailəsi”, “Tarxanın ailəsi” kmi ifadələrə rast gəlinir və Babəkin silahdaşlarına öz ailələrini təhlükəsiz yerə aparmaq haqqında göstəriş verməsindən bəhs olunur.
Digər tərəfdən Babəki əyyaş adlandıran, onun eyş-işrətlə həyat sürdüyünü iddia edən ərəb müəllifləri və onların məlumatını ehkam kimi qəbul edənlər adi bir həqiqəti yaddan çıxarmışlar; Əyyaş, eyş-işrətlə həyat sürən adam üçün Vətən, mərdlik, ölümdən qorxmamaq, xəyanət etməmək, sədaqətli olmaq kimi anlayışalar yoxdur. Babək isə amansız işgəncələr qarşısında belə öz əqidəsinə xəyanət etməmişdir.
7. Babəkin İslam dininə münasibəti
Babəkin İslam düşməni olduğunu iddia edənlər də yanılırlar. Bu hərəkatın İslama qarşı deyil, onu öz əllərində bayraq edən Abbasilərə qarşı hərəkat olduğu tarixi ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. Hətta Babəkin tərəfdarları arasında İslamın yayılması haqında fikirlər də mövcuddur. Babəki İslam düşməni adlandıran ideya tərəfdarlarının diqqət yetirmədiyi bir məqam var. Belə ki, Babəkin ilk adı Həsən olmuşdur. İslam aləmində Həsən və Hüseyn adlarının geniş yayılması onların İslam Peyğəmbərinin nəvələri və xəlifə Əlinin övladları olması ilə bağlıdır. Deməli, Babək İslam ailəsində, İslam mühitində doğulmuşdur. O, bir müddət, sonralar Azərbaycanda müstəqil dövlət quran müsəlman Rəvvadilər sülaləsinə xidmət etmişdir. Kiçik yaşlarından yaşadığı mühitin ədalətsizliklərini görən Babək az sonra bu ədalətsizliyə qarşı baş verən hərəkatın rəhbərinə çevrilmişdir.
Bəzi mənbələrdə xürrəmilərə məxsus məscidlərin də olduğuna işarə edilir. Bu fakt elmi ədəbiyyatda da öz əksini tapmışdır. Lakin bu faktı şübhə altına almaq cəhdləri vardır. Başqa sözlə, mənbələrdə belə bir faktın olmadığı iddia edilir. Belə faktlara bir sıra mənbələrdə rast gəlinir. Həmin faktlar X əsr müəllifləri Əl-İstəxri və İbn Hövqəlin əsərlərində də mövcuddur. Məsələn, əl-İstəxri yazır: و اما جبال الخرمية فانها خبال ممتنعة و فيها الخرمية ، كان منها بابك ، و في قراهم مساجد ، و هم يقراون القرآن.
Tərcüməsi: Xürrəmiyyə dağlarına gəlincə, o, həqiqətən əlçatmaz dağdır, orada (yaşayanlar) xürrəmilərdir. Babək də oradan idi. Onların kəndlərində məscidlər vardır və onlar Quran oxuyurlar.
Əd-Dinəvəri öz əsərində yazır: “Babəkin işi (üsyanı) əl-Məmunun hakimiyyətinin son illərində başlanmışdı. Onun əsli və təlimi haqqında adamlar müxtəlif rəydədirlər (و قد اختلف الناس في نسبه و مذهبه). Beləliklə, o, Babək haqqında vahid fikrin olmadığını etiraf edir. Hətta, Fəzllulah Ruzbehan Xunəci XV əsrdə yazmış olduğu əsərində “Şeyx Heydərin Babəkin dini qayda-qanunlarını təbliğ etdiyini” bildirir.
Araşdırmalar Babəkin İslam dininə münasibəti haqqında qəti fikir söyləməyə imkan vermir. Lakin onun və tərəfdarlarının bu və ya digər şəkildə İslam məzhəblərindən birinə yaxın olması və yaxud sufiliklə bağlı olması da birmənalı şəkildə inkar edilə bilməz. Bu istiqamətdə son söz gələcək tədqiqatlarındır.
8. Babək Azərbaycan-türk mühitinin yetirməsidir
Babəkin etnik mənsubiyyəti haqqında da müxtəlif fikirlər vardır. Bütün tədqiqatçılar onu Azərbaycan qəhrəmanı kimi qəbul edir. Lakin onların əksəriyyəti Azərbaycanda türklərin Səlcuqlardan əvvəl yaşadıqalarını inkar etdikləri kimi, Babəki də türklərə yaxın buraxmaq istəmirlər. Yazılı qaynaqlar Babəkin azərbaycanlı olmasını dönə-dönə qeyd etsələr də onun etnik mənsubiyyəti haqqında susurlar. Lakin mənbələrdə rast gəlinən bəzi faktlar Babəkin bir türk mühitinin yetirməsi olduğunu söyləməyə imkan verir.
Ət-Təbəri Babəklə bağlı hadisələrdən danışarkən yenə türkmənşəli əhalidən bəhs etmişdir. O yazır ki, h.221-ci (835-ci) ildə Babəkin əsas sərkərdələrindən biri olan Tarxanın Babəkdən icazə alıb Marağa nahiyəsindəki kəndinə getdiyini öyrənən Afşin Marağada yaşayan bir türkə Tarxanı öldürmək haqqında göstəriş verdi. Həmin türk isə Afşinin tapşırığını yerinə yetirərək onun kəsilmiş başını Afşinə göndərmişdi. Tarxan adının türkmənşəli ad olmasını da xatırlatmaq yerinə düşərdi.
Ərəbdilli mənbələrdə Babəklə bağlı epizodlarda Azərbaycan türklərinə məxsus etnik-psixoloji xüsusiyyətlərə, onun ümumi etnik simasını müəyyən edən yönüm və davranış tərzinə uyğun deyimlərə, frazeoloji ifadələrə də rast gəlinir. Zənnimizcə, bu deyimlər təsadüfi xarakter daşımır və yerli xalqın etnik mənsubiyyəti və dili ilə bilavasitə bağlıdır. Məsələn, bir sıra ərəbdilli mənbələrdə h.222-ci (837-ci) ildə Babəkin xəyanət nəticəsində ələ keçirilməsi ilə bağlı epizodda deyilir ki, Afşin öz adamlarından birini Səhl ibn Sumbatın yanına göndərdi. Babək həmin adamdan şübhələndi və soruşdu: “Bu adam kimdir”. Səhl ibn Sumbat cavab verdi: “Bu Xorasandan gələn bir xaçpərəstdir”. Babək həmin adamdan soruşdu: “Bəs səni burada saxlayan nədir”? O, cavab verdi: “Mən burada evlənmişəm”. Babək dedi: “Haqlısan, çünki bizdə məsəl var deyərlər: “Birindən soruşurlar haralısan, o, cavab verir ki, “arvadım olan yerdən” (341, 330; 345, 440-441). Qeyd etmək lazımdır ki, həmin şəxs Usruşana türklərindən idi və mənbələrdə deyilmir ki, Babək onunla tərcüməçi vasitəsi ilə danışmışdır. Başqa sözlə, onların arasındakı dialoqun türk dilində olmasını da söyləmək mümkündür.
Yazılı qaynaqlar Babəkin türkmənşəli sərkərdələri ilə dialoqlarından da bəhs etmişdir. Bu zaman tərcüməçilərdən istifadəsi olunması haqqında həmin qaynaqlarda heç bir söz deyilmir.
Ərəbdilli mənbələrin araşdırılması nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki, Babəkin apardığı mübarizəni dini mübarizə deyil, müstəqillik uğrunda ictimai-siyasi mübarizədir. Ərəbdilli müəlliflər və hakim dairlər ona qarşı nifrət yaratmaq üçün sadəcə olaraq onu İslam düşməni kimi qələmə verməyə çalışırdılar və onu gözdən salmaq üçün ona qarşı iftiralar uydururdular. Bütün bunlara baxmayaraq onlar Babəkə qarşı heyranlıqlarını da büruzə verirdilər və onu “qeyri-adi” bir şəxsiyyət olduğunu etiraf edirdilər.
Beləliklə, araşdırma nəticəsində belə qənaətə gəlmək olar ki, Xürrəmilər hərəkatının əsl mahiyyəti və onun rəhbəri Babəkin həqiqi obrazı haqqında tarixi mənbələrdəki məlumatlar əhəmiyyətli dərəcədə təhrif olunmuş, bu sahədə aparılan bir sıra tədqiqatlarda qeyri-obyektivliyə yol verilmişdir. Zənnimizcə, gələcəkdə bu istiqamətdə aparılacaq tədqiqatlar daha obyektiv və dolğun fikirlərin əldə edilməsi ilə nəticələnə bilər.
Mənbələr və ədəbiyyat.
Bayramlı C. Babək və xürrəmilik (yalanlar və gerçəklər). Bakı, “Kitab aləmi”, 2011.
Bayramlı C. Babək və Xürrəmilər hərəkatı barədə həqiqətlər. // Tarixi və milli dəyərlər kontekstində Azərbaycan milli kimliyi. Bakı, Elm və təhsil, 2014, s.45-61.
Bünyadov Z. M. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, Elm, 1989.
Əd-Dinəvəri. Əl-əxbar ət-tival. Əl-Qahirə, 1960.
Əhməd ibn Əsəm Əl-Kufi. Kitab əl-futuh” (“Fəthlər kitabı”). Azərbaycanın VII-IX əsrlər tarixinə dair çıxarışlar. Ərəbcədən tərcümə edəni, ön söz, qeyd və şərhlərin müəllifi Z.M.Bünyadov //Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə dair materiallar. Bakı, “Nurlan”, 2005
Əl-Kufi ibn Əsəm. Kitab əl-futuh. əl-cuz əs-sabi və samin. Beyrut, 1411.
İbn Hövqəl. Kitab surət əl-ard. Əl-qism əs-sani, Leyden,1939.
Ət-Təbəri. Tarix ər-rusul va-l-muluk. Əl-cuz əs-samin, əl-Qahirə, Bi-l-mətbət əl-Hüseyniyyə, 1970.
Şamiyeva H.R. Azərbaycanda dini-siyasi hərəkatlar (VIII – IX əsrlər). Bakı: Xan, 2019.
Vəlixanlı N.M. Bir daha xürrəmilər, babəkilər və onların ideya sələfləri və xələfləri haqqında //Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1997, № 1-4, s. 87-97.
“XƏZƏR DƏNİZİ, QIZ QALASI, BAKI VƏ AZƏRBAYCAN” TOPONİMLƏRİNİN ETİMOLOGİYASI. (MƏNBƏLƏRDƏN FƏRQLİ)
Doğrusu adı çəkilən toponimlər haqqında ta qədimdən bu günə qədər dünya səyyahlarının, tarixçi-coğrafiyaçıların, müasir dilçilərin əsərlərində doğma ölkəmizin bu adlarının etimologiyaları haqqında yüzlərlə versiyalar verilmişdir. Xəzər dənizinin adının etimologiyası hələ eramızdan əvvəl qərb tarixçi və coğrafiyaçı alimləri tərəfindən tədqiq edilməyə başlanmışdır.Herodot, Strabon, Hekatey Melitskin və digərləri tərəfindən öyrənilməyə səy edilmişdir.Onlar Xəzər dənizini Kaspi, Hirkan, Gürkan və s. kimi qeyd etmişlər.Hətta Xəzər dənizinin adını onun sahilində yerləşən vilayətlərin adları ilə: Bakı dənizi, Mazandaran dənizi, Dərbənd dənizi və s. kimi.Hətta XIII əsrdə Venetsiyanın İrandakı səfiri Kontarini də Xəzəri Bakı dənizi kimi sənədlərdə qeyd etmişdir. Alimlərin ən üstün qənaəti Xəzərin adının onun sahillərində yaşamış xalqların adından yaranması fikirləridir.Məhz Xəzər dənizinin ətrafında yaşayan əhalinin xəzərlilər (kaspilər) olması tarixdən hamıya məlumdr. u Coğrafiya elmindən məlumdur ki, əvvəl coğrafi obyekt mövcud olmuş, sonradan insanlarda dil təfəkkürü yarandıqca bu obyektlər onlar tərəfindən nominativləşmişdir.Eyni zamanda areala ilkin adları insanlar özlərinin tanrı və inanc təsəvvürləri əsasında vermişlər. Əgər biz Qədim Oğuzların adının Ulu Tanrı “Qa” məhfumundan yaranmasını əsas götürsək, heç də yanılmarıq.Çünki, bu fakt özünü bütün xalqların adında öz təsdiqini tapır.”Qa” məfhumuna qoşulan “z” səsi cəmliyi.Yəni: ” bildirmişdir Qu+z və müasir cəm şəkilçisi “lar”.”O” səsi isə protezadır.Söz samitlə başlandığından “o” səsi proteza olunmuşdur. Əgər biz “xəzər” sözünün yaşını nəzərə alsaq, sözdə olan mümkün fonetik hadisələr nəticəsində “qaz” sözünün “xəz” sözünə keçməsi qaçılmazdır.Sözdə “q” səsinin qohum samit olan “x” samitinə, “a” saitinin qohum “ə” saitinə keçməsi tam şübhəsizdir.Ən əsası odur ki, sözün nüvəsi öz oxu ətrafında fırlanaraq kənara çıxmır.Bu sözduyumu ilə də özünü göstərir.Ən əsası sözün fonetik quruluşu sezilməkdədir. ”Xəzər” sözünün 2-ci hecası Ulu dildən gəlmə “ər” “adam+lar” mənasını bildirir.Bütün Yunan və Roma tədqiqatçıları Xəzər dənizinin adının Ulu dilə mənsub olan “Ka, Qa” Od Tanrısından yarandığını bilərək öz dillərində də bu dənizin adını “Kaspiya”, əhalisini isə “Kaspi” adlandırmışlar.Latın dilində “kas” sözü “qaz”, sözün 2-ci hecası “pia” –“mömin, səcdə edən”mənasını bildirir.Yəni:Atəşpərəstlər.Əslində “atəş” sözü farslara Oğuzlardan keçmədir.Oğuzların atəşpərəst olmasının onlardan öncə olmasını özləri də etiraf edirlər.Yəqin bunun səbəbi də neftin alışıb yanmasının möcüzə, yəni Tanrı işi olmasından qaynaqlanması olmuşdur.”Od” sözü Od Tanrısının adı “Qut Tanrısı”nın adındandır.Qut- ut-ud-od.Fars dilində “atəş” sözündəki “at” sözü də “od” sözündən törəmədir. “Qız Qalası” sözü də “Oğuz Qalası” mənşəyindən yaranmadır.Hətta Azərbaycanın digər ərazilərində də “Qız qalası” adı vardır.(Zəngilanda da mövcuddur.O ki qaldı qalanın tarixinə,müxtəlif versiyalar biri – birindən fərqlidir.Əfsanələrdən tutmuş tarixçilərə qədər. Bəzi mənbələrdə qalanın üzərindəki XII əsrə aid olan daş kitabədəki “Davudun oğlu Məsudun qülləsi” yazısı ilə onun yaşını ölçürlər.XII əsr islamın həşəmətli bir vaxtında Od Tanrısının simvolu olan “günəş günbəzli” qalanın ərəblər tərəfindən tikilməsi mümkün idi mi? Sual olunur, bəs onda həmin daş kitabənin üstündəki çərçivənin içərisi niyə boşdur?Hansı əlifba ilə yazılmışdır?(Tarixi özgələr silə bilər, özününkülər isə onu bərpa etməlidirlər.) Qız qalası sözünün 2-ci hissəsi olan “qala” sözü qədim türklərdə “qor – od” sözündəki “r” səsinin “l” ilə əvəzlənməsi səbəbindən yaranmadır.Yəni od yandırılan yer.Sonralar praktik mənasını itirsə də ibtdası qalalarda od və tüstü işarətlərinin verilməsi kimi istifadə olunduğundan nominativliyini oradan götürmüşdür.Dilimizdə olan “qalmaqal, manqal , monqol, qala və s. sözlər buradandır.Şuşanın da əzəl adı Qala olmuşdur. Əgər desəm ki, Bakı sözünün yaranması da bu semantikadan alınmadır, bəlkə də mənim yanıldığımı zənn edəcəksiniz.Bakı və Qız qalası sözündə hansı oxşar fonemlər vardır ki?Doğru sualdır. Əslində dillərdə bəzi sözlərin yaranması psixolinqvistikdir.”Qız qalası” sözü ilkin olan “Oğuz qalası” sözündən semantik cəhətdən uzaqlaşdığından burada psixolinqvistik şərait yaranmışdır. Bəzən fars mənbələri siyasi gediş edərək “Bakı” sözünü zərdüştlüklə (avesta) ilə bağlamaq üçün onu “Baqavan – Tanrının şəhəri”, orta dövrdə isə “badi kubə-yel tutan” kimi təsvir edirlər. Əslində “Bakı” sözünün ilkin işlənməsinə ərəb dilində yazılmış tarixi mənbələrində rast gəlinir.Ərəb tarixçisi Əbu Dulaf ( X əsr) “Bakuya”, Hüdud əl Ələmdə (aləmin hüdudları) “Bakı”, Yaqut əl Həməvi də “Bakiyə” kimi verilmişdir.Bəzi xalq etimologiyalarında “Göz qalası” – nəzarət olununan yer mənasında. Bəs “Bakı” sözünün “Qız qalası” sözündən yaranması hansı əsasa söykənir?Əslində bütün mühacir coğrafiyaçılar bir ölkənin xəritəsini tərtib edərkən kalka üsulundan istifadə edərək onu, öz dillərinə tərcümə edirlər.VIII-IX əsrlərdə Ərəb xilafətinin Azərbaycana yürüşü dövründə yerli xalq artıq “Qız qalası” kimi mifik hekayətlə bağlı bu qalanı əfsanəvi adla yaranmasını təsəvvür edirdilər.Əfsanə qədim padşahın qızının faciəli həyatı ilə bağlı idi və hamı tərəfindən qəbul edilmişdir.Əcnəbi tarixçilər yerli əhalidən bu qalanın adının “Qız Qalası” olduğunu yəqin edib, onu ərəb dilində “qız” mənasını bildirən “bakirə” sözü ilə tərcümə etmişlər.Tərtib etdikləri xəritələrdə də bu tərcüməni qeydə almışlar.Həmin dövrdə ərəblərin orada yaşaması bu sözün orfoqrqfiyadan orfoepiyaya keçidinə zəmin yaratmışdır.Bu gün qədim İçərişəhərlilər də Bakıya “Baki” deyirlər. Bakı şəhərinin “Qız qalası” semantikasından yaranması məntiqi cəhətdən ağlabatandır. Azərbaycan sözünə diqqətlə baxsaq, məqalənin əvvəlində qeyd olunan müddəa yəni, coğrafi ərazinin ətrafında yaşayan xalqlar həmin əraziyə öz tanrısal adlarını verirlər prinsipi özünü bir daha sübut edir.Bu gün mövcud olan Azərbaycanın qədim paytaxtı Xəzər dənizi sahilində yerləşmiş Bakı şəhəri olmuşdur.Onun qədim əhalisi də Xəzərlər idi.Buna dəniz yolları və ticarəti əhəmiyyətli dərəcədə zəmin yaratmışdır.Necə ki, Qədim Misirin formalaşmasında Nil çayının rolu kimi. Məlumdur ki, Azərbaycan orta əsrlərdə ilkin müstəqillik dövründə əraziləri bəylik və xanlıqlar şəklində idarə olunurdu.Azərbaycan vahid dövlət formasına salınanda Azərbaycan adı da bu məfhumlardan yaranmışdır.Azərbaycan sözünün 1-ci hecası “Xəzər, xəzərlər”(burada “x” səsi eliziyaya-səsdüşümünə uğramışdır.), 2 və 3 –cü hecaları “bəylik və xanlıq” sözlərindən yaranmadır.Ümumilikdə Azərbaycan “Xəzər bəyxanlığı” coğrafi adının semantikasından yaranmadır. P.S.Baxmayaraq ki, bu mövzuda çox sayda elmi məqalələr yazılsa da onların elmi məzmunu məni qane etmədiyindən yazdım.Düşünürəm ki, dilçilik elmində tədqiqatlarınsəngiməsi müasir dövrün tələbatına cavab vermir.Bütün elmlər kimi dilçilik elmi də dinamik olmalıdır.Dilimizdə çətin görünən iki səsdən ibarət sözlərin də fonetik şəkildə mənaları vardır.Tək dilə neoligizmlərin gəlməsi onu zənginləşdirmir, nə də ki hazır sözlərdə hərf dəyişiklikləri etmək… Nə qədərki dilimizdə mənası bilinməyən əcdadlarımızın söz mirası vardırsa, biz ona sahib çıxana qədər bu yolda olmalıyıq. Sözümüz bizim özümüzdür.Sözümüzü tanımamaq özümüzü tanımamaqdır. Elm adamları deyirlər ki, akademik mənbə olmazsa, yazı elmi hesab edilməz.Maraqlıdır istifadə etdiyim elmi məmbələrin heç birində konkretlik yoxdur.Tədqiqatların heç biri sözün fonetik genezisinə uyuşmur, yalnız fantastik təsəvvürlər toplusudur.Məgər bu alademik mənbələrdə biz bu vacib adlarımızın milliliyini tapa bilərik?Görəsən səhih tədqiqat vacibdir, yosa saxta elmi mənbə sənədləri?…
İnsan var səsindən tanınır, insan da var baxışından. Əkbər müəllim baxışından tanınanlardandır. Onun sevinci, həsrəti, kədəri sözündən qabaq gözündən bilinir. 30 il gözündə həsrət gəzdirən insanın sevinci nə gözəl olurmuş. Artıq Əkbər müəllimin gözü özündən qabaq gülür. Bu səmimi, sadə insanın içi sözlə, Vətən sevgisiylə, ümidlə dopdoludur. Bu illər ərzində Əkbər müəllim çox insanları ümidiylə yaşadıb bu günə daşıya bildi. Fikri, sözü “VƏTƏN” olan insanın gələcəyi hər zaman inamlı oldu. “O yerlərə mütləq qayıdacağıq!” “Mütləq!” – deyərək. Hamı da bu mübariz, dönməz insana inandı. Əkbər müəllimi harda görsən, istər tədbir olsun, istər adi söhbət, orda mütləq mövzu vətən, Qarabağ olmalıdır! Bu möhkəm, dözümlü insanda torpağa, yurda çox böyük bağlılıq var, sevgi var. Əkbər müəllim torpaqlar işğal olduqdan sonra başına papaq qoymadı. “Papağımızı Qarabağda qoyub gəldik”, – dedi. Get-gedə çallaşan saçlar qışın soyuğunda, sazağında saçında Vətən həsrəti gəzdirən insana papaq oldu. Əkbər müəllimin özü, həsrəti haqqında düşündükcə, yadıma o vaxtlar yazdığım bir şeirim düşür. Yurdundan didərgin düşənlərin və bu məqamda Əkbər müəllimin dilindən deyildiyi kimi:
Yolçu, ordan quş göndər, dimdiyində torpağım
Baxışımı göndərim yoluna həmdəm kimi. İçimdə qıvrılıram ruhsuz bir sərsəm kimi.
Kol-kos basmış yollarda quruyub iz yarpağım. Yolçu, ordan quş göndər, dimdiyində torpağım.
Yel üzümə tutulan tor qapını açdımı? Uşaqlığım dururmu? Baş götürüb qaçdımı?
Daşıdılar qalmadı torpağımı, daşımı. Qoymağa yer qalıbmı, ayağımı, başımı?
“Vətən çağırır bizi!” – deyən Vətən sevdalı Əkbər müəllim əsgərlərinə aşıladığı Vətən, Torpaq, İnsan sevgisini indi də gənclərə, yeniyetmələrə aşılayır. Əsgərlərinin sevimli komandiri döyüş günlərini – gündəliyini, içinin yanğısını, həsrəti yazıya köçürüb kitablarda cəmləşdirir. Qapısını Vətən döyən Hacı Əkbər Rüstəmovun başqa kitablarında olduğu kimi “Qayıt gəl!” kitabında da yaxın tariximizi yaşadaraq gənclərdə döyüş ruhu oyadır. Hamımızı doğma yurda, yolumuzu gözləyən Qarabağa qayıtmağa tələsdirir. Əkbər müəllimin müqəddəs arzusu reallaşdı, doğma Qarabağımız işğaldan azad olundu. Bunu görmək hamımız kimi onun da ən böyük arzusu idi. Bütün arzularınıza qovuşasınız, əziz Əkbər müəllim! Sizin arzunuz xalqın, millətin, dövlətin müstəqil, gözəl, firəvan yaşaması və Bütöv Azərbaycan arzusudur! Qarabağda, Ağdamda yaşamaq diləyiylə…
ZİYA BÜNYADOV – 100 Şəhidin qanı ilə alimin mürəkkəbi eynidir deyərkən Vətən uğrunda qan tökən, alimlik kimi çətin bir peşə sahibi,Azərbaycanın qəhrəman oğlu Ziya Musa oğlu Bünyadovun bu il 24 dekabr anadan olmasının 100-cü il dönümüdür.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Akademik Ziya Bünyadovun 100 illik yubileyinin qeyd edilməsi haqqında Sərəncam imzalayıb.
Onun barəsində deyilən igid, ölməz, qəhrəman kimi xüsusiyyətləri əks etdirən sözlərin paralelində tarixçi-alim, akademik, yüksək intellekt sahibi, dəyərli ziyalı və gözəl insan ifadələri işlədilir.
Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, Akademik və bir çox titullar sahibi olan Ziya Bünyadov Azərbaycan xalqının yaddaşında, qəlbindədir.
Onun şücaəti barədə materiallar ikinci dünya müharibəsnin tarixi salnamələrində,təkcə Azərbaycanın deyil, həm də – keçmiş SSRİ-nin elm aləmində layiqli yerini tutmuşdur.Amma yəqin ki, az adam bilir ki, Stalinin qərarına əsasən azad edilmiş torpaqların,kənd və şəhərlərin komendantı həmin döyüşün komandanı olmalı idi və o, iki ay ərzində Berlin şəhərinin dinc əhalisinin yerləşdirilməsi və normal həyata qayıdışını təmin edən komendant kimi çalışmışdı.
Ziya işıq,şüa,nur deməkdir! “Ermənilərin 5 akademikinə tək cavab verərəm” deyən vətənpərvər insan və böyük alim Ziya Bünyadov da Azərbaycan xalqının üzərinə nur saçan Azərbaycan oğludur!
Исполняется 100 лет со дня рождения великого сына азербайджанского народа, Зии Буниятова
Про его славный жизненный путь можно говорить очень много. Но сегодня, в день его рождения, мы приведем лишь один факт , который говорит о том, каким он был человеком!
«Во время боёв за Берлин Буниятов спасал мирных жителей, прятавшихся в метро, когда его туннели были затоплены отступавшими нацистами»
BU GÜZ Zəfər libasında sevinc göz yaşı, Hər iki sahildə dayanıb ərlər! Ayrılıq atəşi elə qarsıyıb, İçərək qurudar Arazı nərlər! * * * Göylərdən boylanır Tomris anamız, Əlində qan dolu o məşhur tuluq! Xain yağıların bağrı yenə qan, Canı əsməcədə, işləri şuluq… * * * Uşaqdan böyüyə hamı əmindir, Tarix səhnəsində yetişib zaman! Bu dəfə biryolluq bitəcək söhbət, Nə güzəşt olacaq, nə də ki, aman! * * * İllərdir həsrətdən gözləri nəmli, Mamırlı daşların gülür hər üzü! Neçə qərinədir qalmışdı çılpaq, Yamyaşıl çayırla gəlib bu güzü! * * * Al donun geyinir Günəş hər səhər, Səmamız masmavi, göy üzü təmiz! Duman da yox olub, itib buludlar, Gözün aydın olsun, sevin, a Təbriz!
Özellikle binlerce insan olmadan sadece sesine ihtiyacım var Her hareketimin herhangi bir noktasında bana dokunman için değil, aşırı mutluluk ve üzüntü yaşadığım her an için. Çimlere uzanıp gökyüzündeki yıldızlara bakan herhangi bir aşık gibi. Gözlerine öyle bakmak ve göğsünde kaybolmak istiyorum.
Bak dibe düştüm yaralarım yeniden açıldı Yokluğun beni aşırı mahremiyetimle baş başa bıraktı.
Martıların uçtuğu gökyüzünü, bulutların ardındaki yağmuru, masmavi derinliklerin altındaki erik tarlalarını ne kadar özlediğimi bir bilsen” Gözlerinde yeniden doğmak ve gözlerimde kaybolan tüm güzellikleri görmek ve hissetmek istiyorum. Tek dileğim şehvetlerin en büyüğü ile yarına dalmak ve yarın seninle kimseye yük olmadan cennete girmek.
Şimdi sadece bir boşluğa dalıyorum Zaman içimde derinlere sızıyor çocukluğumdan bilmediğim acı dolu anılar Kalbimin ortasında kırık cam parçaları gibi her yanıma batıyorlar
Söyle bana, bana gelmen için ne yapmalıyım? Hangi dağın güçlü rüzgarına yalvarayım? Hangi nehrin serin sularının bana yol göstermesini isterim?
Nefesim bana bile bu kadar ağırken hangi yüksek dağ kelebeğinden yardım isteyeyim?
Sana gelebileceğim bütün yollar taşlı ve dikenler o kadar uzun ki, üzerlerinden kuşlar uçmaya korkuyor.” Her yerde sözde modernlik ama her yerde soykırım ve ihanetin ayak sesleri
söyle bana, beni özlemedin mi?
Oysa ben senin evin, senin büyük şehrin, memleketin ve göğsünün kafesiydim. Beni sevdiğini söylediğin her kelimenin arkasında ben senin cennetindim
Ve şimdi sana en çok ihtiyacım olan dağın tepesindeyim Başım dik sana bakıyorum ve görüyorum ki Allah’ın yazdığı kaderi unutmuşsun, sözünde durmayanların dilini konuşuyorsun, bolluk içinde mesut yaşıyorsun ve ben sonsuz bir azaba sürükleniyorum
“Road”a kız-erkek toplanıp içki içiyoruz. Öğrencilik yılları. Gençlerin cebinde belki fareler kapışıyordur ama, biradan başka herşeyin fiyatının paha olduğu “Road”a gitmeğe deyer.
“Road”dayım.
Üç-dörd garson var. İçerisi bir haylı karanlık. Durmadan çalışıyorlar mı? Hayır, barın önüne mi toplaşmışlar? Galiba, arkasına. İçlerinden bir tanesi erkek. Kalanları kızlardır. Birisi çok tatlı. Doğanın mucizesi gibi. Eğer şimdi doğayla poetik bir bağlantı kurmak gerekirse, demek ki, o, tam anlamıyla gerçek bir serçe. Göz, burun, kaş, dudak – arılar çiçeklerden toplamışlar. Tadına baksam olur mu?
Güzellik elbise gibi eğnine biçilmiş sanki. Belki sadece karanlıkmış? Tatlı yalanlar. Koynunda mışıl-mışıl uyumak isterdim, sözün kısası. Ruj yoktu dudaklarında, kırmızı dudakları vardı. Az önce anlattığım gibi doğanın lutfuydu güzelliği.
Az önce bana yaklaştı, biramı tazelemek için elini bardağıma uzatıp gözlerime baktı. Şu güzellik için secdeye bile gidilir… Etraftakilere ayıp olmasa şu Don Kişot Dulsineyasının karşısında diz çökecekti.
Onu bir yudum sevgiye misafir etmek istedim ve dedim : “Bir tane daha, lütfen.”
Ortalarda gözükmüyor. Nereye kayboldu? Güzellik dediğin böyle bir şey işte. Arkasınca koş koşa bildiğin kadar, bakalım yakalaya bilicek misin? . Aniden masaların arasından geçiyor, uzun saçları işveyle havada dans ediyor. Geçiyor demeyelim de sanki birileri kovalıyordu onu, zaman makinesindeymiş gibi Vıyyyy… Tanrı da bizi hiçlikten böyle yaratmış olmalı. Nereden çıktı, nasıl geldi? Dostluğunuzun değerini yitirmemesini istiyorsanız, az-az görüşün.
Uzun uzun göz süzüyor, varlığımı ödüllendiriyormuş gibi. Kalabalık bayrak kaldıran hakimdir, bense oyunu terkeden futbolcu. Yalnızlık her zaman hüzünlüdür. Subliminal mesajlardır yüzünü güldüren. Ama iğrençliğe yol vermek olmaz.
İkinci bardağı şişman kız getiriyor. Başım dik ama kipriklerim yer süpürüyor. Bende zaman anlayışını kaybetmiş şair görkemi var. Mesela sigaranın dumanıyla metafizik atmosfer oluşturuyorum. İnsanlara bakmayı beceremiyorum. Bir az egoluyum, bir az da heyecanlı. Belki de korkuyorumdur. Kendimi anlamak zor geliyor bazen, aslında anlayacak bir şey de yoktur.
Televizyonda futbol programı var. Ama hiç kimse izlemiyor. Sadece sesini duyuyoruz. Kahkahalar, buz kesmiş bardakların sessizliği, o bardaklara dikilmiş , dalgın bakışlar. Futboldan sonra sıra kliplere geliyor.
Bir şeyler olmalı, bir kavga, bir olay mesela, hayat bu kadar cansıkıcı olamaz!
Tek başına oturmak çok hüzünlü ve acayip bence.. Dışarıdan bakınca da hiç hoş gözükmüyor. Arkanca birilerinin fısıltılarını duyuyorsun, seni çekiştiriyorlar. Belki de toplum olarak o kadar da olgunlasmamışız, ne bileyim. Belki , hollandlar da kafede yalnız başına oturan biri hakkında iyi şeyler düşünmüyorlar.. Neyse. İncebelli bardağımı avcumun içine alıyorum.
Ahşap masada tıkırdattığım boş bardağımın köşesiyle sipariş veriyorum. “Road”da aniden ortam sessizleşiyor. Birer birer arkaya dönüp bana bakıyorlar. Kızları anlayamıyorum, panikliyorlar mi, gülüyorlar mı bilmiyorum.
Garson yaklaşıyor. Busefer bir tane erkek garson gelmişti. Yüzün ifadesini beğenmiyorum. Neden memnun değil acaba?
Bira? Sağ kaşından döktüğü, gözünün yarısını kaplamış siyah kekili fırçanın eğilip kurumuş tüyleri gibi cansıkıcı ve hareketsizdir. Elinin tersiyle onları arkaya doğru toplamaya çalışması da bir işe yaramıyor. Hayatla çokdan bağlarını koparmış, fosilleşmiş, hafif kuş tüyü gibi yeniden kayarak kirpiklerinin üzerine düşüyor.
Ever, bira getir. Yanında da fri olsun.
Azönceki geçici olumsuz yüz ifadesi değişiyor. Yüzünü sahte, ama işıklı bir gülümsemeyle kaplıyor.
Olur. – Sağ elini havaya kaldırıp, sahte gülümsemeyle, ” yalnız sessiz olun” söyleyerek mutfağa doğru gidiyor.
Oleyyy. Kavgaya sadece bir adım kaldı. Şimdi ya herşeyi oluruna bırakıp görmezden gelmek lazım , ya da çıktığım yola devam etmek. Bardağı sakince masanın altına ,aşağıya doğru indirdikten sonra aniden 90 derecede yukarı kaldırıp sevimsizin suratına fırlatmak… Siyah kekilini kırmızıya boyamak! İyi fikirmiş gibi gözüküyor.
Başüstüne.
Şimdilik biraya devam.
30 dakika.
Ben hazırım. İçkiye devam. Bu, ben değilim. Eğer şimdi olsaydı, mutlaka “Dur, bu kadar yeter.” derdim.
Hanım kız nerde?
Boş bardağımı elinə alan şişman kızı bakışlarımla bekletiyorum.
Kim?
Uzunsaçlı kız. …Boyunlu kazağı olan. Tatlı kız.
Burda. Neden sordunuz? – hafifçe gülümsedi.
Neden bana o hizmet etmedi, biramı neden o getirmedi?
Dudakları biraz da yanaklarına doğru kayıyor, mutlu dişleri bakışlarımı ısıracakmış gibi gözüküyor.
Tamam, getirmesini söylerim ona .
Gelsene bu gece bir- birimize sarılıp uyuyalım.
Sıcak yatak sorun değil, yoksa yatağı mı dert ediyorsun?
Ben öyle sandım ki, o bana doğru gelecek ve “buyurun, beni istemişsiniz” söyleyecek. Şaka mı yapıyorsun? Böyle bir şey nasıl olur? İzlediğim filmlerden aşk sahneleri kazınmış galiba hafızama. Açık saçık sahneler daha doğal olurdu belki. İhtiraslı, nazlı adımlarla masaya yaklaşıp kollarına teslim oluyorsun, güzel olmaz mıydı? Dur, dur! Toparla kendini. Ne istiyorsun acaba?
O, yine masaların arasından parmak uçlarında ışık hızıyla gözlerimin önünden kayboldu. Arka tarafa, belki de mutfağa.
İğrençliğe yol vermek olm…
Ben sadece saçlarını,yanaklarını okşamak istemiştim, dudaklarının tadına bak… Göğsüne dokunsam… hayır, hayır, o anlamda değil. Sadece teninin sıcaklığını… İğrençliğe yol… Ama…
Ben kıskançlık krizine giriyorum. O biraz uzaktaki masalardan birinin önünde hemin o kekilli “horozun” saçlarıyla oynuyor. Sağ kolunu masaya dayayıp sol ayağını yarı katlamış biçimde aynada kendisini seyrediyor. Offf, kadınlar! Onlardan birşeyler saklamak mümkün mü?! Peki ama kızları nasıl kandırıyorlar bu uçkuruna düşkün “sırtlanlar”? Oysa duygu meleği değil mi tüm kızlar, kadınlar? Kendi çıkarları için aşk sahneleri hazırlamakta onların üstüne var mı? Beni sesliyor. Hayallere kapılma, güzelim. Kendime bile söz geçiremiyorum. Hüzünlü bir sahne. Bardağımı elime alıp masamı arkaya doğru itiyorum. “Dzrrrr”… ve ireliye doğru. Tıpkı ünlü filmlerdeki gibi. Elimdeki bardağımla koluma çok romantik bir tarz ekliyorum. Bara yaklaşan tenim ve adımlarımın uzlaşmasına söz olamaz. Bak, böyle. Bekle,geliyorum. Bu ne rahatlık böyle. Yüzünün şekli gri duvarlar gibi. Kadın erkeğin toprağıdır. Böylesine tohum serpmek lazım. Yok, galiba bakışlarımı sınıyor. Ya da bekliyor. Ne söyleyecek şimdi bu? Yani nasıl söylesem, beyaz kağıt siyah kaleme muhtaçmış gibi. Sonunda hedefime ulaşıyorum. Kekilli “horoz” da benim kararsız halimden bıkmış olmalı. Güzel kız da sonunda dile geldi:
Ne kadar peşimden koşacaksın. Yeter artık, düş yakamdan! Öğrenci işte… Konunun şu kekilli horozla ne alakası var?! Seni kim çağırdı, sırtlan, sana ne?! O bana seslendi :
Sorun ne? Kaşınmayan yerden kan mı çıkarmak istiyorsun? Galiba, evet, güzel bardağım. Benim sevimli silahım. Tappp. Kırılıp kum gibi etrafa saçılmış ince bardaklar yalnız son anlarda insan acısına, sese dönüşe, çığlığa benzeyebilir. Elimdeki bardaksa şimdilik sağlam…Bir kaç saniye sonra Kekillinin masaya doğru eğilmiş kafası dengesini kaybediyor ve teni de kafasının eğildiği yöne doğru süzülüyor…
Sanki gök gürlemiş, fırtına çıkmış gibi kızların çığlığı etrafı sarıyor. Ama uğruna kavga ettiğim minik serçem nerde? Cik. Cik. Cik. Bulamıyorum. Gözlerim kararıyor. Galiba bana vurdular. Tanrı bizi hiçlikten böyle yaratmış olmalı işte. Nereden geldi, nasıl kayboldu? Dostluğun değerini korumak istiyorsanız , az-az görüşün. Cik. Cik. Yok oldu. Benim minik serçem…
Yazar : Müşfik Şükürlü Türkçeye çeviren: Turan Novruzlu
Малыш и Котик Это было лучшее из времен. Так здорово было засыпать, когда тебя накормили привычной кашей. Обычно кормила сама мама, которая терпеливо ждала, когда он доест очередную порцию и откроет рот для новой. Потом его несли в спальную, где переодевали в другую одежду. Как правило, надевали и новый памперс. Это было уже привычное ощущение, когда вокруг тела надевали прохладные полубумажные пакеты, которые намокали к утру. Иногда намокали даже раньше обычного. Тогда он просыпался и начинал хныкать. Нет. Он обычно никого не будил своим криком, а только тихо хныкал, чтобы мама обратила на него внимание. Она почти сразу просыпалась и ее заботливые руки бережно перекладывали сына на свою кровать, чтобы сменить ему уже намокший памперс. Утром он обычно просыпался ближе к семи часам. Рядом на кровати спала не только мама, запах которой он чувствовал даже на расстояние. Это было особое ощущение тепла и счастья, когда по утрам мама брала его на руки и начинала переодевать. Он знал этот любимый запах. Раньше она прижимала его к груди и он жадно заглатывал молоко, которым она его кормила. Он до сих пор помнит вкус этого молока. Кто-то сказал маме, что после года кормить не обязательно и его перевели на каши. Но вкус молока еще долго сохранялся и когда мама брала его на руки, он невольно тянулся к ее груди, пытаясь снова найти источник этого прекрасного напитка, который ему так нравился. Иногда ночью он слышал храп другого человека. Мама показывала на него и улыбаясь называла папой. Папа спал рядом с мамой и иногда издавал непонятные звуки, словно работала какая-то машинка издающая характерные хриплые стоны. Когда папа говорил, малыш замирал слыша знакомые интонации. Он их помнил, еще когда находился в утробе матери. И после его рождения, этот второй голос, гораздо более грубый и хриплый, чем у мамы, был всегда рядом. Папа обычно приходило домой вечером и брал его на руки, иногда подбрасывая вверх. От него пахло другими ароматами. Но малыш постепенно привыкал и к ним. Папа часто улыбался ему, иногда подбрасывал его вверх. Малышу нравилось, когда его поднимали над всеми сильные отцовские руки. Папа часто смеялся, обращаясь к нему. Он был высокий и стройный. Малыш, уже начавший ходить, сразу узнавал его среди остальных людей. И подбегал к нему, чтобы обнять за колено. Ему нравился этот высокий и сильный человек. Нравилось слово «Папа», которое он научился говорить сразу после слова «Мама». Ему вообще нравились двое взрослых людей: которые его окружали. Когда он плакал, они сразу бросались к нему. Когда намокал памперс, заменяли на новый. Давали ему поильники с водой и внимательно следили как он пьет воду. Конечно самым главным человеком была мама. Это было так тепло и приятно, когда по утрам она иногда укладывала его в кровать и малыш лежал между родителями. Они иногда о чем-то говорили, смеялись, шутили. И укрывали его по очереди. Он лежал и еще не до конца сознавая, каким-то другим чувством, ощущал себя абсолютно счастливым. И так надежно защищенным. Но больше всех ему нравился маленький котик, который появился у них в доме почти одновременно вместе с ним. Он был рыжий и взрослел гораздо быстрее малыша. Более того, котик внимательно следил за своим конкурентом. Малышу явно уделяли больше внимания, чем рыжему котику и это нервировало последнего. Иногда он даже мяукал сильнее обычного, чтобы на него обратили внимание. Но чаще лежал рядом с малышом, позволяя ему себя гладить. Котик был умный и постепенно понял, что главным в доме будет этот непонятный малыш, который почти не умел разговаривать и в первое время только издавал непонятные звуки, лежа в своей кровати. Но сначала он поднялся и начал ползать вместе с котиком. А потом и осторожно научился ходить. Иногда он падал, иногда котик позволял себе его легко подтолкнуть. Но малыш упрямо пытался ходить и вскоре уже бегал по комнатам, радостно стуча своими босоножками. Повзрослевший рыжий кот лениво ходил за малышом, то ли оберегая его, то ли присматривая за ним. Но малыш не трогал его еды, а это было самым важным. Поэтому постепенно они подружились. Может в этом главное условие дружбы — не посягать на чужую еду. Иногда появлялась какая-то другая женщина. Она была чем-то неуловимо похожа на маму. Примерно такой же запах. И такие ласковые руки. Но это была не мама., а другая женщина. Малыш слышал как его мама называла эту женщину таким прекрасным словом как «Мама» и не совсем понимал, как в доме могут быть две мамы, Но ему все время говорили, что это неня. И он пытался несколько раз произнести это слово, упрямо отказываясь называть кого-то другого таким приятным словом как «Мама». На ночь котику иногда ставили тарелочку с молоком, рядом с кроватью малыша. Благо, у него не было аллергии на животных. Оба засыпали сытыми, чистыми, заботливо умытыми и счастливыми. Грохот раздался ночью. Он был такой неожиданный и сильный. Малыш проснулся и сначала молчал несколько секунд, еще не осознавая кто и зачем его разбудил. Потом протянул руку. Привычной сетки на его кровати не было. Это удивило малыша: ведь мама никогда не забывала натянуть сетку. Он услышал какие-то крики и снова громкий шум. Стало холодно Одеяло сползло вниз и никто не подошел, чтобы укрыть малыша. Он громко заплакал. Где-то кричал незнакомые люди. Малыш поднял голову и чувствуя холод: решил сползти с кровати. Задом вперед, как обычно сползал, чтобы не упасть. Протянул руку к кровати, где обычно храпел папа и лежала мама. Но там была груда камней. Он нащупал руку мамы. Он сразу узнал эту тёплую и мягкую руку.Она была ещё тёплой. Но она почему-то не реагировала на его прикосновение.Малыш не понял — почему нет мамы, почему не шевелится ее рука, но наткнувшись на камни,он вспомнил про своего котика. Развернувшись он побежал в ту сторону, где обычно лежал котик. Тот встречал его громким мяуканьем. Тарелка с молоком была опрокинута и котик лежал на боку. Малыш наклонился над ним и потрогал своего друга. Кот лежал неподвижно и даже не шевельнулся. Малыш обиделся. Он потряс своего друга сильнее, пытаясь его разбудить. Но тот молчал, даже не сумев ответить. Рядом по-прежнему кричали люди. Малыш не понимал куда делись родители и почему молчит его рыжий котик. Кто-то поднял малыша на руки. Кто-то завернул его в одеяло. -Там все погибли, — закричал незнакомый голос, — в соседней комнате никого нет. Незнакомец больно сжимал малыша, очевидно от волнения. И тогда Малыш громко заплакал. Он не понимал почему так крепко спит его друг котик. Он еще не знал, что в этот день его жизнь разделились на «до» и «после» и все, исчезнувшее с грохотом счастье, осталось в прошлом. Как и его родители, лежавшие под грудой камней. Он не мог этого знать. Но ему было холодно и неуютно. И поэтому он громко плакал. СООБЩЕНИЕ АЗЕРТАДЖА — Вчера обстреляли город Гянджу. Среди мирного населения есть жертвы.
