Şeir ilk gənclik illərimin şeiridir. Sovet poeziyasının ruhu da var bu şeirdə. Əlbəttə, sonralar açılan bəzi söz-söhbətlər hamı kimi mənim də ürəyimi ağrıdır. O dövrü, o müdhiş zamanı yaşamadan kimlərisə rahatlıqla ittiham edə bilmərəm. Xalqımıza o anları, o dövrü yaşadanlara lənət oxumaqdan başqa əlimdən heç nə gəlmir. Onu bilirəm ki, şeir, poeziya deyəndə ilk başda ağıla gələn Səməd Vurğun olur. Dostlarım arasında Səməd Vurğunu sevənlər də çoxdur, sevməyənlər də. Hər kəsin düşüncəsinə hörmətlə yanaşıram. Poeziya gününüz mübarək olsun.
Mən sənin gözünlə dünyaya baxdım, Mən sənin ruhunla sevdim cahanı. Adi kəlmələrlə, sadə sözünlə Ucaltdın göylərə Azərbaycanı.
Tale yanmaq üçün yaratdı səni, Qəmli simlər qoşdu könül tarına. Bəşərin dərdini qəlbinə yığdın, Qoşuldun zəncinin arzularına.
Yanmadın ömrünün iki ilinə, O gözəl günlərin getmədi hədər. Sənin tərcümədə, sənin dilində Sevdim Tatyananı mən Humay qədər.
Bu ana torpağa borcunu verib, Bəxtini tapşırdın bizim ellərə. İnsan tək gəlmişdin bu dünyaya sən, Bir mələk qismində qalxdı göylərə.
Xalq yazıçısı Yusif Səmədoğlunun xatirələrindən: “Bizim evdə bir otaq var. Əvvəllər bu otağın axşam səkkizdən yanan işığı bəzən səhərə qədər sönmürdü. İndi isə artıq bir ilə yaxındır ki, o otağın pəncərələrindən işıq gəlmir. Bu otaq – atamın kabinetidir. Burada hər şey, – uzun və enli yazı stolu, stolun üstündəki qələm və kağızlar; divarlar boyu qoyulmuş şkafların rəflərindəki kitablar, hər şey, hər şey bizə son dərəcə əzizdir. Atamın kitabxanası çox zəngindir: Marks, Lenin, Nizami, Puşkin, Sabir, Petefi, Vaqif, Bayron, Tolstoy, Axundov, Çexov, Molla Nəsrəddin, Turgenyev və s. və s. Onlarla müəlliflər, onlarla cildlər… Bu cildlərin hər birini atam dəfələrlə varaqlamış, hər birində atamın qeydləri var. Budur, Aleksandr Puşkinin 1907-ci ildə Sankt – Peterburqda nəşr edilmiş on iki cildliyi. “Yevgeni Onegin” çap olunmuş cildi rəfdən götürüb varaqlayıram. Səhifələr atamın qeydləri ilə doludur. Poemanın qurtaracağında, səhifənin təmiz hissəsində isə atam bu sözləri yazmışdır: “Eşq olsun belə sənətkara”. …Yaxud başqa bir kitab: Sabirin “Hophopnamə”si. Kitabın sonuna atam bu sözləri yazmışdır: “Sənə min rəhmət!” …Bu misalların sayını istənilən qədər artırmaq mümkündür… Atam çox oxuyurdu. Əlbəttə ki onun ən çox sevdiyi şeir kitabları idi. O özü son vaxtlar tez-tez etiraf edirdi ki, onun yaradıcılığının kamilləşməsində kitabların, məhz bədii ədəbiyyatın olduqca böyük rolu olmuşdur. Yaxşı yadımdadır. Mən Moskvada tələbə ikən atam Moskvaya gəlmişdi. Mənim yaşadığım otaqda oturub çay içirdik. Birdən o məndən soruşdu:
-Son vaxtlar bədii ədəbiyyatdan təzə nə oxumusan? Mən cavab verdim ki, başım imtahanlara yaman qarışıb, təzə əsərləri oxumağa vaxtım yoxdur. Atam nəlbəkini stolun üstünə qoydu, külqabıdan sönmüş papirosunu götürüb yandırdı, dərindən bir neçə dəfə sümürdü. O, gözlərini qıydı. Mən başa düşdüm ki, atam əsəbiləşmişdir. Çünki o həmişə əsəbiləşəndə gözlərini qıyırdı. Atam başını buladı.
-İyirmi yaşında bir cavan deyəndə ki, təzə əsərləri oxumağa vaxtım yoxdur, tüklərim ürpəşir, – dedi. – A bala, necə yanı vaxtım yoxdur? İnsanda arzu olsa, həmişə vaxt tapa bilər. Mən sənin yaşında olanda, əlimə nə keçirdisə oxuyurdum. Bəzən səhərə qədər yuxusuz qalırdım…Qəribə sözdür, vaxtım yoxdur…
-Mən üzr istəyib söz verdim ki, bir də belə sözləri deməyəcəm. Sonralar atam hər dəfə Moskvaya gələndə mən ona, necə deyərlər, oxuduğum əsərlər haqqında hesabat verirdim… Bir dəfə yenə də Moskvada mehmanxanada ədəbiyyatdan, kitablardan söhbət edirdik. Atam söhbətin sonunda dedi:
-Eh, deyirəm, adamın imkanı ola, ucqar bir yerə çəkilib səhərdən axşama qədər oxuya. Ömür keçir, amma cild-cild kitablardan insanın xəbəri olmur… İndi mən hər dəfə atamın kabinetinə ayaq basanda onun kitablar və bədii ədəbiyyat haqqında dediyi sözləri qulaqlarımda səslənir: “Oxu, bacardıqca oxu, oxumaqdan hələ heç kəs zərər çəkməyib…”, “Mən dünya ədəbiyyatını varaqlamışam, amma yadıma düşəndə ki, bir kitab var, onu oxuya bilməmişəm, min dəfə heyfsilənirəm…”. “Bu kitablar olmasaydı, mən indiyətən yazdıqlarımın heç yarısını da yaza bilməzdim…”. Bir hadisə ömrüm boyu yadımdan çıxmayacaqdır. Bakıya yay tətillərinə gəlmişdim. Axşam saat on bir radələrində, bilmirəm nə iş üçünsə atamın yanına – kabinetinə girdim. Mənim ayaq səslərimi eşidib o, başını qaldırdı. Mən onun yaşarmış gözlərini gördüm. Sözün düzü, özümü itirdim. Hələ indiyə kimi heç vaxt atamı gözüyaşlı görməmişdim. O məni yanına çağırıb əlində tutduğu “Hophopnamə”ni stolun üstünə qoydu və kövrəlmiş bir səslə dedi:
-Deyirəm görəsən Sabir yüz il yaşasaydı, dünyanın beli qırılardı? Eh, namərd dünya!.. Sən Sabiri oxumusanmı? Cavab verdim ki, oxumuşam.
-Oxu, həmişə oxu. Yoldaşlarına da de ki oxusunlar, – deyə atam bir an susdu, sonra əlilə kitab şkaflarını göstərdi.
-Bax, mən dünyanı tutub durmayacağam…Bu kitabların hamısı sənin olacaq. Əgər bir gün sən bu otağa girib kitablardan birini varaqlamasan, onu bil ki, mən qəbirdə də bundan xəbər tutacağam…
İLYAS İSMAYILOV: “SƏMƏD VURĞUN AZƏRBAYCAN XALQININ MİLLİ SƏRVƏTİDİR!” Mən Baş Prokuror olarkən Mikayıl Müşfiqin cinayət işinin materialları ilə şəxsən tanış olmuşam. Səməd Vurğun Azərbaycan xalqının yetişdirdiyi ən böyük şairlərindəndir. Əslində o, bizim milli sərvətimizdir. İlhamı bulaq kimi çağlayan, hətta bir neçə gün ərzində böyük poema yazacaq qədər mahir sənətkar olan bu adamın yeganə bədbəxtçiliyi sovet hakimiyyətinin ən repressiv dövründə yaşamamış olmasıdır. Bununla belə, bütün çətinliklərə baxmayaraq o, ədəbiyyat xəzinəmizə misilsiz əsərlər vermiş, ölkəmizin dünyaya tanıdılmasında əvəzsiz xidmət göstərmişdir. Xüsusilə, II Dünya müharibəsi dövründə onun qələmə aldığı əsərlər bütün dünyanın mübarizə apardığı alman faşizminə qarşı mübarizədə sözün həqiqi mənasında ideoloji silaha çevrilmişdir. Təsadüfi deyil ki, onun müharibə illərində yazdığı “Ukrayna partizanlarına” şeirinin mətni dərc edilərək təyyarədən Ukrayna meşələrinə səpələnib partizanlara çatdırılmışdır. Səməd Vurğunun şan-şöhrəti yalnız keçmiş sovet məkanı sərhədləri daxilində qalmamış, bütün dünyaya yayılmışdır. Hətta o vaxt SSRİ ilə əks qütbdə dayanan qüvvələr belə ideoloji fərqliliklərə baxmayaraq Səməd Vurğun poeziyasının böyüklüyünü etiraf etmək məcburiyyyətində qalmışdılar. Bunun ən bariz nümunəsi kimi1943-cü ildə ABŞ-da keçirilən müharibə əleyhinə yazılmış dəyərli əsərlərin müsabiqəsini göstərmək olar. Həmin müsabiqədə Səməd Vurğunun “Ananın öyüdü” şeiri 20 ən yaxşı əsərdən biri kimi qiymətləndirilib və Nyu-Yorkda çap olunaraq hərbçilər arasında yayılıb. Bütün bunlar Səməd Vurğunun necə bir şair olduğunu sübut edir. Sovet hakimiyyəti də onun dahi bir şair olduğu qənaətində idi və buna görə də 1954-cü ildə Sovet Yazıçıların İkinci Ümumittifaq Qurultayında “Sovet poeziyası haqqında” məruzəsi ilə çıxış etmək ona tapşırılmışdı. Kimlərinsə Səməd Vurğunu bu cür qiymətləndirməsi, görünür, onun tarixi şərait və ədəbi yaradıcılıq əlaqələrini nəzərə almamasından irəli gəlir. Ümumiyyətlə, bu zərərli tendensiya yalnız bir nəfərə aid olan məsələ deyil, bir çoxlarında belə yanlış düşüncə var. Bütün cəmiyyətimiz nədənsə, tarixi şəxsiyyətlərə qiymət verərkən məsələlərə bu günün nöqteyi-nəzərindən yanaşırlar. Bu da şəxsiyyətlərin doğru qiymətləndirilməsində yalnış nəticələrə gətirib çıxarır. Məsələn, öz əqidəsi uğrunda nəinki ölümü, hətta dərisi soyula-soyula qətlə yetirilməyi belə gözə alan Nəsimi yazdığı “Dərdmənd etdin məni, ey dərdə dərman erməni, Olmuşam eşqin yolunda bəndə-fərman erməni”- şeirinə görə bu gün bizə azərbaycançılığı, müqəddəs dəyərləri bir erməni gözəlinə satan vətən xaini kimi görsənə bilər. Eynilə, S. Vurğunun “Vaqif” poeması da bu gün bəziləri üçün türkəsilli Qacara qarşı həqarət yağdıran ədəbiyyat nümunəsidir. Yazıldığı dövrdə isə Azərbaycanın İran istilasına, şahlıq üsul-idarəsinə qarşı dirənişin tərənnümü kimi dərk olunurdu. Səməd Vurğun da onu yazanda sözsüz ki, öz millətinin içərisindən çıxmış tarixi qəhrəmanı inkar etmək məqsədi güdmürdü. Məqsədİ fars şovinizminin Azərbaycan xalqını assimilyasiya uğratmaq istəməsinə etiraz etmək idi. Və əsərdə bu tezis olduqca aydın şəkildə öz əksini tapırdı. Vaqifin Qacarla qarşılaşdığı səhnədə İran şahının Azərbaycan dilində şeir yazmağa ironiya ilə yanaşmasına verdiyi cavab bu mənada diqqətə layiqdir. Bu faktın özü də sübut edir ki, Səməd Vurğunun Şah Məhəmməd Qacara düşmən münasibətinin əsası heç də vətənə, millətə barmaqarası baxmağından irəli gəmirdi. Əksinə, Səməd Vurğun dövrün tələblərindən istifadə edərək Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında misilsiz xidmətlər göstərməyə çalışır, bunu həm əsərlərində təbliğ edir, həm də yazdığı şeirlərlə nümunələr yaradırdı. Tarixi şəxsiyyətləri qiymətləndirərkən tarixi şəraitin nəzərə alınmaması hər şeydən əvvəl demokratik dünyagörüşə də zidd hadisədir və keçmişi inkar fəlsəfəsinə əsaslanır. Keçmişin inkarı cəmiyyətlərin dəyişilməsi üçün ən vacib şərtlərdən sayılsa da bunun həddən ziyadə olması nəticə etibarilə vulqarizmə aparır ki, bu gün bir çoxlarının haqlı olaraq bəyənmədiyi sovet nəzəriyyəsi belə vulqarizmdən qaçmağa çalışırdı. Xüsusilə ədəbiyyat və mədəniyyət nümunələrinə münasibətdə bunu aydın şəkildə sezə bilərik. Sovet dövründə bizlərə öyrədilən Füzulinin, Nizaminin poemaları mətləbə keçməzdən əvvəl Allahın, peyğəmbərin tərifiylə başlayır, dövrün hökmdarlarının mədhiyyəsiylə davam edirdi. İdeoloji dünyagörüşünə görə ateist olan SSRİ bütün bu əks fikirlərə baxmayaraq onları anti-sovet şair adlandırıb məktəblilərdən uzaq tutmağa çalışmırdı. Əksinə təbliğ edir, elm ocaqlarında həmin tarixi şəxsiyyətləri tədqiq edən mərkəzlər yaradırdı. Çünki bu şairlərin dövrün tələbinə görə yaşayıb yaratdıqlarını qəbul edirdi. Səməd Vurğun da öz dövrünün şairi idi. Bəzi məqamlarda öz fikirlərini dövrün tələblərindən irəli gələn prinsiplərin əsasında çatdırır, oxucularda milli-mənəvi ruhun formalaşdırmağa çalışırdı. Hətta bu xüsusiyyətinə görə onun az qala repressiyaya uğraması təhlükəsi belə yaranmışdı. Xüsusilə, 1953-cü ildə şairin üzərinə hücumların artığı bilinən həqiqətlərdəndir. Həmin ildə şairin yazdığı “Aygün” poeması ciddi tənqid olunur, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı onu millətçilikdə günahlandıraraq haqqında Moskvaya məktublar göndərirdi. Moskvada çap edilmiş “Şairin hüquqları” məqaləsi ona qarşı hücumları daha da kəskinləşdirmişdi. Hətta bir ara kitabları kitabxanalardan, dramlar əsərləri səhnədən uzaqlaşdırılmışdı. Müasirlərinin bildirdiyinə görə şairə şəhərdən çıxmaq belə qadağan edilmişdi. Hər kəs repressiyanın növbəti qurbanının qətlə yetiriləcəyini gözlərkən şairi xoşbəxt bir təsadüf xilas etdi. Bu təsadüf Stalinin ölümü və yerli rəhbərliyin dəyişilməsi idi. Yəni, qələmə aldığı “Vaqif” əsərində Vaqifi qurtaran eyni tale Səməd Vurğunun da üzünə gülmüşdü. 1954-cü ildən sonra Səməd Vurğunun yenidən yüksəlişinin ikinci dövrü başlasa da bu intibah da uzun sürmədi. O dövrün repressiyasından sağ qurtulmasına baxmayaraq, bu repressiya təhlükəsinin gətirdiyi mənəvi gərginliklər onun çox yaşamasına imkan vermədi. 1956-cı ildə dünyasını dəyişən Səməd Vurğunu da bu mənada repressiya qurbanı saymaq olar. Mən əslində cəmiyyətimizdə bəzən dəyərli tarixi şəxsiyyətlərə qarşı bu cür mövqe sərgilənməsini, hardasa, başa düşürəm. Böyük şəxsiyyətlər haqqında hansısa qüvvələr tərəfindən cəmiyyətə təlqin olunan dezinformasiyalar istər-istəməz vətəndaşlarımızı bu cür düşünməyə yönləndirir. Səməd Vurğun haqqında belə məqsədli dezinformasiyalar isə daha çox yayılıb. Hələ Azərbaycanın Respublika Prokroru işlədiyim zaman Səməd Vurğunun guya Mikayıl Müşfiqə qarşı ifadə verdiyi haqqında şaiyələr yayılmışdı. Mən arxivdən Mikayıl Müşfiqin cinayət işini tələb etdim. Cinayət işiylə tanış olduqda deyilənlərin tam əksinə, Səməd Vurğunun onu bacardığı qədər müdafiə etdiyini gördüm. Yazıçılar İttifaqının sədri Anarı çağırıb işlə onu da tanış etdim. Bu gün də Anar müəllim mənim dediklərimi təsdiq edə bilər. Səməd Vurğun dahi şair olmaqla bərabər həm də böyük vətəndaş idi. O, bir çox kimsəsiz insanlara bacardığı qədər kömək etmiş, hətta qardaşaına yazdığı məktublardan birində özünü əzilənlərin hamisi olduğunu və bunu əsrin bəbəyinə sancacağına and içmişdi. Müasirləri onda həqiqətən də bu xüsusiyyətlərin mövcud olduğunu bildirirlər. Qısacası, ölkəmizin görkəmli şəxsiyyətləri haqqında cəmiyyətimizdə yayılan bu cür informasiyaların heç bir əsası yoxdur və onların qəsdən yayıldığını, tarixi şüurumuza zərbə vurmaq məqsədilə daşıdığını, əsli olmayan bir millət olduğumuza bizi inandırmaq məqsədi güddüyünü düşünürəm. Belə zərərli fikirləri ifadə edərkən hər kəsi ehtiyatlı olmağa çağırıram”.
SƏMƏD VURĞUN HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR Nə qədər çalışıram, Səməd Vurğunu gördüyümdən ayrı cür təsəvvür edə bilmirəm. Mənə elə gəlir ki, o, heç vaxt yorğun, düşgün qoca olmazdı. Yetmiş yaşında da eləcə: 1950-55-ci illərdə gördüyüm kimi, səsi xitabət kürsülərini titrədən, odlu-alovlu, məntiqi aydın, qeyri-adi təfəkkür tərzi ilə ədəbiyyatda toxunulmamış səhifələri açır, fiziki cəhətdən bir ordunu yürüşə aparmağa qadir görkəmdədir. Bəzən özümü məcbur edib taleyin belə bir xoşbəxtliyinə nəsib olmaq istəyirəm. Səməd Vurğunun qocalığını təsəvvürümə gətirirəm: qeyri-adi xarici görkəm yalnız iki işıqlı planeti xatırladan – daha heç bir şeylə müqayisə edə bilmədiyim gözlər! Bircə o gözlərə baxmaq bəsdir ki, deyəsən: bu insan bir xalqın müdrik cəhətlərini özündə cəmləşdirən ağsaqqaldır. Onun yerişi yer titrədir, onun duruşu daima yanan vulkan dağını xatırladır. O, şer oxuyur, çaylar, bulaqlar, quşlar, ağaclar nəfəsini içinə çəkib, ildırımlar qəzəbsiz, buludlar hikkəsiz, dənizlər fırtınasız. Bir neçə dəfə yaxından görmüşəm, çıxışlarını dinləmişəm. Xüsusilə, 1952-1955-ci illərdə Yazıçılar İttifaqının «Natəvan» adına klubunda odlu-alovlu çıxışlarını dinləmək mənə də nəsib olub. Mərhum alim Cəfər Xəndan məruzə elədi, məruzə ətrafında qızğın mübahisə başladı. Səməd Vurğun şerimizin ümumittifaq miqyasında yerindən, çəkisindən və bəzi qüsurlarından danışdı. Bəzi çıxış eləyənlərə üzünü tutub dedi ki, balam, aladağdan-qaradağdan misallar gətirirsiniz, bizim poeziyamızın uğurlu addımları azmı, niyə bunlardan bizim cavan yazıçılar öyrənməsin? (Bir neçə qələm dostumun adını çəkdi və sonra dedi: qoy bir dəfə qeyri-təvazökarlıq edim). Axı bu poeziyanın Səməd Vurğunu da var, «Vaqif»i o yazıb. O vaxt nəynən əlaqədarsa bu aforizm dilindən qopdu. İndiki kimi yadımdadır: «Kiçik xalqın böyük şairi olunca, böyük xalqın kiçik şairi olasan». Bəli, Səməd Vurğun bunu dedi. 1954-cü ilin iyun ayında V.İ.Lenin adına APİ-də olan bir görüş də tam dəqiqliyi ilə yadımdadır. Mən o vaxt APİ-nin coğrafiya fakültəsini bitirmişdim. Dövlət imtahanlarını vermişdik. Diplomun yazılıb verilməsini gözləyirdik. İnstitut S.Vurğunu görüşə çağırmışdı. Mehdi Hüseynlə ikisi gəlmişdi. Akt salonu ağzınacan dolu idi. Cərgələr arasında tələbələr ayaq üstə durmuşdular. Salonun qapısını bağlamaq mümkün deyildi. Dəhlizdə bəlkə salondakından çox tələbə var idi. Bütün institut axıb gəlmişdi. Hamı böyük sənətkarı görmək, səsini eşitmək istəyirdi. Milis nəfərlərinin gəlişi də içəri girmək istəyən axının qarşısını ala bilmədi, nəhayət, deyim ki, qapını birtəhər bağladılar. Lakin dəhliz və pilləkənlərdən içəri gəlmək istəyənlərin zərbindən nəhəng qoşa qapı çərçivəsindən çıxdı. Bundan sonra Rəyasət Heyətində oturan institut rəhbərlərinin narahatlığına baxmayaraq, hamı sakitləşdi. «Günahkarlar» yığıncağın sonuna qədər dəhlizdə ayaq üstə dayanıb salonu dinləyir, içəridə olan xoşbəxtlərlə birlikdə əl çalırdılar. Müxtəlif çıxışlar, hətta uzun-uzadı məruzələr də oldu. Məncə, bu uzun gecə heç kəsi yormamışdı. Gecəni institutun ilk partiya təşkilatının katibi, görkəmli alim, mərhum Tələt Əfəndiyev idarə edirdi. Axırda, Səməd Vurğundan əvvəl Mehdi Hüseynə söz verildi. Onun bir sözü indiyə qədər beynimdə həkk olunub qalır. Altmışıncı illərdə (daha dəqiq 1961-ci ildə) Mehdi müəllimə APİ-dəki hamin çıxışını xatırlatdım. Dedi ki, «Görüş yadımdadır. Nə dediyim yox». Mehdi Hüseyn demişdi: hər bir xalqın ədəbiyyatında elə yazıçılar var ki, birdən onların bir neçəsini ədəbiyyatdan götürsən, qətiyyən yeri görünməz. Lakin elə tək-tük sənətkarlar var ki, onların birinin yoxluğu ilə bir xalqın ədəbiyyatında uçurum əmələ gələr. Bizim müasir Azərbaycan ədəbiyyatı üçün Səməd Vurğun belə sənətkar, belə şəxsiyyətdir. Onsuz bizim ədəbiyyatdan danışmaq mümkün olmazdı. Çıxışının bir yerində dedi: «Mən dostumun sənət yolunda ağarmış saçlarına baxıb fəxr eləyirəm». S.Vurğun söz atdı: Ayə, mənim saçıma baxıb özünün qara saçınla fəxr eləmə. Məndən ikicə yaş kiçiksən. Şair «Avropa xatirələri»ndən oxudu. Mənim zənnimcə, heç bir aktyor Səməd Vurğun şerlərini onun özü qədər gözəl oxuya bilməz. Böyük sənətkarın gözəl kişi görkəmi, nurani siması, heç kəsə bənzəməyən səsi də şeri doğmalaşdırırdı. Ona çoxlu suallar verilmişdi. Sualın biri üzərində ətraflı dayandı. Bir həvəskar gənc şair üçün bunlar bir müəllim söhbəti idi. Şübhəsiz, yaddaşıma yazılmalı idi. Sual belə idi: Siz niyə müasir mövzuda pyeslər yazmırsınız? Ustad sualı oxuyub üzünü salona tutdu: Siz müasir mövzu nəyə deyirsiniz? İşıq yandı-söndü, səhnə açıldı. Təzə bir mədəniyyət evinin tikilişi göründü, budurmu müasirlik? S.Vurğun üçün böyük hadisələrsiz, böyük xarakterlər toqquşmalarından kənar mövzu yoxdur. «Vaqif» niyə güclü çıxıb? Və indi də müasir deyilmi? Çünki buradakı hadisələr böyük mübarizə meydanında baş verir. İki briqadirin səhnədə şerləşməsindən də pyes yazmaq olar. Ancaq hünər lazımdır. Mövzunun təzəsi, köhnəsi yoxdur. Yazıçı münasibətinin təzə-köhnəliyi var. Axşam saat 12-yə işləyirdi. Heç kəs görüşün qurtarmasını istəmirdi. Şairin tələbələrə müraciətlə deyilən ata məsləhətindən təkrar-təkrar dinləməkg Heyif ki, o zaman maqnitofonum yox idi. Nə qədər müdrik kəlam yazılmamış qaldı. Sənətkarın şəxsiyyəti ilə yaradıcılığının vəhdətindən çox yazılıb. Bunlar ayrılıqda bir körpünün bu və o biri sahilə birləşən uclarıdır. Əslində, elə körpü bu birləşmə deməkdir. İki sahili birləşdirən keçid körpüdür. Bu, şəxsiyyətlə istedadın vəhdətinə tətbiq edildikdə sənətkarın yaradıcılıq həyatıdır. Böyük sənətkarda (o cümlədən Səməd Vurğunda) bunların arasında suayrıcı çəkmək çətindir. Şəxsiyyət dağdır – ondan çaylar baş götürür. Dağ çayı dağın fiziki-kimyəvi əlamətlərini götürüb gedir. İnsan cavanlığa qayıtmır, dağ çayı da dağa. Çay uzanıb gedir. Şəxsiyyət zaman keçdikcə qocalıb ömrünü tapşırır. Artıq yeriyən, danışan-gülən fiziki varlıq-sənətkar yoxdur. İkinci, əsl ömür, yaradıcılıq ömrü başlayır. Burada yada duşur: «Məni yelkən kimi qərq etsə dəryada zaman, Vurğun öldü deməying» Onun bütün şerlərini, poema və pyeslərini, adi çıxış və müsahibələrini bir də gözdən keçirin. Onun çəkinə-çəkinə, qorxa-qorxa dediyi söz yoxdur. Onun sənətinin bünövrə daşı inam və cəsarətdən ibarətdir. Poeziya, ümumən sənət çox mətin bir varlığın övladıdır. Burada fiziki güc və cəsarətdən söhbət getmir. Çox div gövdəlilərin özləri ağırlığında zəif əsərlər yazdığına misallar gətirmək mümkündür. Söhbət sənətkar cəsarətindən, sənətkar şəxsiyyətindən gedir. S.Vurğunun bircə çıxışını dinləmək bəs idi ki, deyəsən: O, dünyanın xitabət kürsüsündən danışır. O, çiyinlərini Yer kürəsinin məhvərinə söykəyib. Poeziyası şəxsiyyətini, şəxsiyyəti poeziyasını hafizəsində saxlayırdı. Övlad ata-ananı necə təqlid edə-edə böyüyür, bu təsir altında formalaşır və müstəqilləşirsə, təzəcə qələm götürən gənc yazıçı da elə gəlir, elə addımlayır. Səndən əvvəl açılmış yolla getməlisən. Hər kəs bu yolla «hansı» yüklə çıxır, əsas məsələ budur. İlk cızma-qaralarımda çox şairdən təsirlənmişəm. Ancaq doqquzuncu sinifdə «İstiqbal təranəsi» kitabı əlimə düşdü. Bunun təsiri daha böyük oldu. Xatirimdədir, kitabı necə açdımsa, ilk qarşılaşdığım şer «Dilican dərəsi» oldu. Yenə səni gördüm, Dilican dərəsig Bundan sonra hiss elədim ki, insanı əhatə edən ətraf mühit poeziya materialı ilə dolu imiş. Mən onu kitablarda axtarırdım. 10-cu sinfi bitirəndə S.Vurğunun çap olunmuş əsərlərinin, demək olar, hamısını oxumuşdum. Çoxunu da bir oxudan sonra heç bir xüsusi cəhd göstərmədən əzbərləmişdim. Ona məhəbbətimi şairin əlli illiyi ərəfəsində, daha doğrusu, 1956-cı ilin may ayında çap olunan «Sən tələsmədin» adlı şerimdə ifadə etmişəm. O vaxt S.Vurğunun dostu, hörmətli xalq şairimiz S.Rüstəm qəzet redaktoru idi. Şeri oxuyub bəyəndi və dedi ki, yubiley nömrəsi üçün toplanan şerlərin sayı-hesabı yoxdur. Böyük müsabiqə var. Zənn edirəm ki, müsabiqədən keçərsəg Hamıya məlumdur ki, şair ağır vəziyyətdə yatırdı. Yəqin ki, yubiley nömrələrinin heç birini oxuya bilməzdi. O vaxt ürəyimdən bircə hiss keçirdi: kaş Səməd Vurğun mənim şerimi oxumuş olaydıg Şairin ölümünə bir neçə şer həsr eləmişəm. Bunlar mənim «Sevgi nəğməsi» adlı (1959) ilk kitabımda çap olunub. Bəzən ədəbiyyata təzən gələn gənc şairlər sual verirlər: S.Vurğundan nəyi öyrənməyi məsləhət görərdin? Bu bir az çətin məsləhətdir. Böyük sənətin coğrafiyası da böyük olur. Kimə nəyi necə sevdirmək məsələsində heç bir vahid dərs kitabı ola bilməz. Burada fərdi yanaşma, fərdi öyrənmə əsasdır. Lakin bu «fərdi sevgidə» Vətən sevgisi ilə üzləşmirikmi? Bəs Səməd Vurğun yaradıcılığı, bu sevginin rəngləri göz-könül oxşamırmı? Baxın səhərlərin yaqut rənginəg Bəzən təbiətə, ictimai mühitə, bu günə, dünənə, sabaha şirin sətirləri arasından baxın. Bir zümzümə daxili bir təkan yaradacaq: nifrət, məhəbbət, heyrət təkanı. Misra çaylar gözünüzə görünəcək: Özüm də bilmirəm bu axşam nədən Şerdən sənətdən uzaq kimiyəmg Çünki Vaqif-heykəl baş əymir. Buna görə də bu heykəli «uçurmaq» istəyirlər. Çünki komsomolçular güllə qabağına gedir. Və bəlkə də təzəcə bir misra boy atır: Onun gözlərində dünya bir rəngdir, Elə bil hər şeydən süd əməcəkdir. «Mən havanı sevirəm, suyu sevirəm», «günəşli gündüzü, ulduzlu gecələri sevirəm» deyən adama hamı dəli kimi baxardı, elə deyilmi? Xalqın övladı pasportu almış sənətkarların yaradıcılığı da hava, su kimi bütün adamlar üçündür. Deyə bilərsiniz, ulduzlu gecədən heyrətlənməyən, dağ çayı ilə bulanıq arx suyuna fərq qoymayan, bulağa sadəcə su kimi baxanlar azmı? Çoxdur, siz gördüyünüzdən çoxdur. Taxıl zəmilərində də alaq çox olur. Becərilən, biçilən, döyülən taxıldır. Yer kürəsinin bütün əhalisi şer oxumaqla məşğul olsaydı, onda sənətin kütləvilik keyfiyyətinə «hamılıq» deyərdilər. Bu da, məncə, sənəti qiymətdən salardı. Mətləbdən uzaqlaşdım deyəsən. Mən Səməd Vurğunu təkrar-təkrar oxumağı məsləhət görərdim. Ondan nəyi öyrənməyi o özü daha dəqiq deyəcəkdir. Səməd Vurğun haqqında çox yazılıb. Yazılanlar təbiidir ki, ayrı-ayrılıqda onun böyüklüyünü göstərməyə qadir deyil: Lakin indiyədək yazılanları götürüb «nisbilik tərəzisi»ndə çəksək, kəmiyyətcə narazı qalmağa dəyməz. Bəs keyfiyyətcə? Əlbəttə, yaxşı əsərlərlə yanaşı, «şair demişdir», «yazmışdır», «qələmə almışdır» təhlilli yazılar da çoxdur. S.Vurğun yaradıcılığı çox dərin tədqiqat, bədii-estetik təhlil üçün material verir. Bu da böyük istedad, dərin fəlsəfi bilik tələb edir. Bəlkə heç narahat olmağa dəyməz. Səməd Vurğunşünaslıq indi yaranır. Bu səbrli zaman üçün 50 il nədir ki? Hələ neçə qələm sahibi bütün bu yazılanlara təzədən baxacaq, bəzilərini kənara qoyacaq, bəzilərinə «yeni nüfuz nişanı» verəcək. Bir tarix, bir Səməd Vurğun, bir də tədqiqatçı üz-üzə dayanacaqg Kimlərə, nələrə münasibət məsələsində obyektivlik, dürüstlük öz həqiqi təhlilini tapacaq. Bu, tarixin görəcəyi işdir. Bizsiz də bu işi görəcəkdir. Ancaq mən istərdim: bizim gözümüzün qabağında, nə qədər ki, Səməd Vurğunla sənət yolu keçmiş yazıçılarımız sağdır, nə qədər ki, Səməd Vurğunun səsini eşitmiş nəslin yadındadır onun insani keyfiyyətlərindən, torpağa, xalqa bağlılığından, vətəndaş qayəsindən daha çox yazılsın. «Vaqif»i yüz ildən sonra da təhlil edəcəklər. Ancaq yüz ildən sonra Səmədin Muğanda kimə qonaq olması, Talıstana neçə dəfə getməsi və s. səfərləri, yazılmamış çıxışları ali riyaziyyat kimi bir şey olacaq. İndilikdə Səməd Vurğunun ayaq basdığı hər hansı bir guşə öyrənilməsə, bu barədə yazılmasa, sonrası məlumdurg Səməd Vurğun haqqında xatirələr kitabında, mənim zənnimcə, xalqın səsi azdır. Bu kitabı çox yaxın vaxtlarda təzələmək, ona əlavə kimi, ikinci kitab kimi yenidən nəşr eləmək mümkündür və lazımdır. Mən deyərdim: gəlin həcm məhdudiyyəti qoymadan «El bilir ki, sən mənimsən» başlığı altında 5-6 şairin ürək sözündən ibarət bir kitab buraxaq. Şərt qoyaq ki, S.Vurğunun bircə misrasının da məzmununu danışmadan bu misraya münasibətini bildir. Gəlin elə bir jurnalist tapaq ki, qoy, o, ovçu S.Vurğunun həyatından yeni səhifələr açsın. Eləcə də deputat Vurğun, eləcə də akademik, prezident müavini Vurğun. Sizi inandırıram: burada elə naməlum nöqtələr var kig Bu mövzularda yazılıb da. Ancaq hələ də gözəl mövzular yaranmamış qalır. Şairin öz misraları neçə belə kitaba başlıq olur: «ovçuluğa meyl saldım». Gözünü yum-aç, budur, bəşəriyyət Səməd Vurğunun anadan olmasının yüz illiyini qeyd edir. İndikindən daha geniş, daha təntənəli. Yeni nəsil gözünü ekrana tikib, 40-cı, 50-ci illəri, bu günü görmək istəyir. Mənə elə gəlir ki, o gün üçün hazırlaşmalıyıq və təntənə üçün müəyyən qədər cavabdehik. S.Vurğundan uzaqlaşdıqca onun yaradıcılığından danışmaq bəlkə də asanlaşacaq. Çox məsələlərin şərhində isə təbiidir ki, çətinlik yaranacaq. İllər arxasından baxan nəsil Muğanda-Mildə, İstisu yaylaqlarında, London, Bratislava kürsülərində «Səməd Vurğunu görmüşəm» deyənləri görə bilməyəcək. Bu, hələ o zamankı çətinliyin bir hissəsidir. Səməd Vurğunla bağlı nə varsa bu gün mümkün qədər genişliklə ekrana keçməlidirg Burada mən özümə belə bir sual verərdim: Poeziyanın ömrü nə qədərdir? Sonra duruxar, belə bir sualı verib-verməməyin mümkünlüyünə dair sualla üz-üzə durmaq istərdim. Məndən asılı olmadan qələmim belə bir sual verdi. Bu sual məni qəribə suallar qarşısında qoydu: Buludun ömrü nə qədərdir? İşığın ömrü nə qədərdir? Gecənin, gündüzün, yağışın, küləyin?.. Bunlar da elə veriləsi, cavab axtarılası suallardır. Nizami kəlamını xatırladım: Kainatda hər şey cəzbə bağlıdır, Filosoflar bunu eşq adlandırır. Yəqin ki, bəşəri cazibəsində yaşadan amillərdən biri də yaşamaq, yaratmaq, sevmək, ucalmaq duyğusudur. Bunun da ən yaxşı ifadəsini insan poeziyada tapmırmı? Bəşərdən nəğməni almaq ondan səsi almaq deməkdir. Deməli, poeziyanın ömrü səsin ömrü qədərdir. Əgər gələcəkdə insan ünsiyyətində söz-danışıq gərəksiz olacaqsa, onda poeziya da gərəksizdir. Ancaq xatirimə Xaqaninin də beyti düşdü: Yerin dairəsi əyridir bir az, Bu əyridən düz iş gözləmək olmaz. Bəşər yerüstü həyat üçün «bu əyriliyə», Yerin öz oxuna meylli olmasına minnətdardır. Bunsuz fəsil təsəvvüründən danışmaq qeyri-mümkündür. Görünür, Xaqani dövründə ictimai haqsızlıq, bərabərsizlik o qədər ağır idi ki, bunu heç bir «tərəziyə» qoymaq mümkün deyildi. Əlbəttə, zamanın əyri tərəzisini Yerin öz oxuna əyriliyi yaratmışdı. Xaqani təfəkkürü zamanın əyriliyinə balta vurmuşdu, qeyz-qəzəb zərbəsi daha dərinə getmişdi. Səbəbi görmədən nəticə çıxarmışdı. Ancaq o zaman bu əyriliyi görüb elmi-fəlsəfi izahını vermək çox böyük addım idi. İndi kainatın yeganə yaşıl planetində – Yer kürəsində bu əyriliyin yaratdığı çox düzgün iqlim relyef şəraitini saxlamaq çox ciddi siyasi, ictimai-ekoloji problemdir. Poeziyanın ömrü nə qədərdir? – sualına cavab axtararkən bu problemi çözələməyə dəyərmi? – Dəyər, bəli, dəyər! Bir anlığa gözünüzü yumub açın, hansı qüvvəsə sizi xəyali orbitə çıxarmışdır. Oradan Yer kürəsinin «hər iki üzünü» çox aydın görürsünüz. Birdən sizə elə gəlir ki, meşələr gözünüzün qabağındaca seyrəlir, seyrəlir və yox olur. Dağların əbədi qarı-buzlağı əriyib itir. Çayların yerində quru yataq qalır. Təbiət latın dilindən – külək nəğməsindən məhrum olur. Bəşər artıq keçmişə qayıda bilməz. Ancaq təbiətin keçmişini saxlamaq bu günü saxlamaq deməkdir. Bütün bu problemlərin həllində və ya izahında poeziyanın da üzərinə məsul vəzifələr düşür. Poeziyanın ömrü təbiətin, onun övladı olan insanın ömrünə bağlıdır. Bu mənada S.Vurğun poeziyası bir kərpicini təbiətdən, bir kərpicini cəmiyyətdən götürmüş sənətkarın möhtəşəm qalasıdır. Bu qaladan baxıram: Zümrüd qayaların döşündə meşə, Qayalar yüksəkdən baxır keçmişə. misrası ilə başlanan bir nəğmə oxuyuram. Önümdə uca dağlar, dərin dərələr, geniş düzənlər açılır. Uca zirvələrin birində dayanıb fikrə dalmış şairin səsi diqqətimi bir daha yüksəklərə çəkir: Bir də sizi hansı şair yazacaq
NOVRUZ BAYRAMINIZ VƏ POEZİYA GÜNÜNÜZ MÜBARƏK OLSUN!
Bu dünyada hər şeyin dəyəri var və eyni zamanda heç nəyin dəyəri yoxdur… Bildiyimiz kimi hər şeyin artığı zərər gətirir. Elm – məntiq də insanlığa xidmət etməyəndə dünyanın, həyatın dəyərini gözümüzdən salır əslində. Son dövrlərdə baş verən hadisələr deyir ki, elmin bir adı məntiq olduğu kimi, o biri adı da siyasətdir, insana dünyanı özünə tabe etdirməyin qaranlıq və təhlükəli yollarını göstərir, insanı hesablı yaşamağa öyrədir. Hesablı yaşam isə insanlığın süqutudur. Son illər hamı məntiqi ilə yaşamağa başlayıb. Hamı hər sahədə ilinin, gününün, hətta saatının hesabını aparır (maddi, mənəvi)… Mənim fikrimcə xoşbəxt o insandır ki, sabahı fikirləşmir, bugününü yaşayır. Hər dəqiqənin bir hökmü var, 1 dəqiqə sonra nə olacağını kim bilir?… Biz türklər istiqanlı və duyğulu millətik, amma heyiflər olsun ki, dünyada hamı belə deyil. Arzu ediləm ki, elə bir dövr gəlsin ki, məntiqlə duyğu arasında tarazlıq olsun. Bax, məhz o zaman İNSANLIĞIN ən böyük uğuru olacaq… Yaşasın, ağılı, məntiqi qədər də duyğuları ilə yaşayan və yaradıcılığı, sənəti duyan, sevən insanlar! Dünyanı səmimiyyətilə, məhəbbətilə xilas edənlər də məhz onlar olacaqlar. Belə insanların hamısı ŞAİRdir – heykəltəraş daş üzərində, bəstəkar səsdə, rəssam rəngdə, onları diyanlar isə həyata, sənətə, insana və insanlığa baxışları ilə “şeir yazır.” Poeziya həyatın döyünən ürəyidir. Poeziya duyğudur, hissdir, ruhdur. Poeziya sübut edir ki, dünyada hər şeyin birmənalı şəkildə dəyəri var. Ruhsuz bədənlər isə “ölü”dür. Təbiətin rəngini çəkmək asandır şair üçün, bu siyasətin itmiş rənginə bənzəmir… Əziz və hörmətli feysbuk dostlarım! Ömür kitabınızın ən gözəl yerindən – Novruzun ilk günündə SAĞLAM RUH, SAĞLAM BƏDƏN və MÜBARƏK GÜNLƏR sizin olsun! Novruz Bayramınız və Poeziya Gününüz mübarək olsun!
Baharla birgə qədəm qoydu Azərbaycan torpağına, baharı gətirdi Azərbaycana… Səməd kimi doğuldu, Vurğun kimi böyüdü, Vəkillik etdi Azərbaycana… Yeni gündə gəldi dünyaya, yenilik gətirdi Azərbaycana, Azərbaycan ədəbiyyatına… Bu gün dahi söz adamının, böyük el sənətkarı Azərbaycan durduqca yaşayacaq, hər Azərbaycan kəlməsi deyiləndə, eşidiləndə, yazılanda yenidən doğulacaq, Azərbaycanın özü kimi qədim, dağları qədər vüqarlı, həmişəcavan, həmişəyaşar Səməd Vurğunnun anadan olduğu gündür. Doğum günündə böyük ustadı rəhmətlə anırıq. Ruhu şad olsun. Amin.
bəlkə də sovetlətin yeganə qələm adamı olan dühası idi ki, 1937-ci ilin ağrısını ölənədək yaşadı.
Yoxsa 50 yaşında az qala 80 yaşlı qocaya oxşamazdı ki…
Və Müşfiq şerimizin cavanlıq, Füzuli qocalıq rəmzi hesab olunubdusa, Səməd Vurğun ümumiyyətlə şairliyin, insanlığın, həm də xeyirxahlığın və istedadın göstəricisi olub Azərbaycan insanının düşüncəsində və ruhunda.
İndi ona çaqqal kimi hürənlər də çoxdu, adını aşağılamaq istəyənlər də…
Amma O, sovet epoxası adlanan onilliklərin ən halal, ən vicdanlı, ən milli, ən talantlı və heç şübhəsiz ən nüfuzlu şəxsiyyətlərindən biri idi. Ömrü boyu yaxşılıqlara könül açdı və kimsəsiz istedadlara həyan oldu, onlara həyatı tanıtdı, yollarında şam kimi əridi.
Hər halıyla Azərbaycanda şəxsiyyət faktorunun önündə gəlib də, ən uca ədəbi zirvələri fəth etdi.
Ölümündən 70 ilə yaxın vaxt keçsə də, böyük ilham və tükənməz eşq ilə qələmə aldıqlarının əhəmiyyətli bir hissəsi siyasi konyukturalar ucbatından ədəbi xronikaya çevrilsə də, Səməd Vurğun ümumtürk ədəbi dilinin ən uca zirvələrinin başında qalmaqda davam etməkdədir.
Bu gün bizim dilimiz bu qədər dupduru, bir belə tərtəmiz, bu boyda halaldırsa, ən əvvəl həm də Səməd Vurğuna minnətdar olmalıyıq.
Şah Xətai, Abbas Tufarqanll, Vaqif, Aşıq Ələsgər kimi…
O həmişə yaşayacaq! Nə qədər ki, dilimiz var! Nə qədər ki, millətimiz var olacaq!
Son illər mətbuatda tez-tez Səməd Vurğun-Əhməd Cavad “tandem” və “münaqişəsi” haqda yazılar gedir. Bəribaşdan onu demək lazımdır ki, hər iki sənətkarın ədəbiyyatımız qarşısında böyük xidmətləri olmuşdur.
Adətən, Səməd Vurğunu “vurmaq” istəyənlər onun məşhur misralarını yada salırlar:
Mən nə Sanılıyam, nə də Cavadam,
Onlara düşmənəm, onlara yadam.
Bəli, bu misraların müəllifi Səməd Vurğundur. Bəziləri az qala şairin bu misralarını “donos” kimi qəbul edirlər. Hətta, ittiham irəli sürənlər də tapılır. Belələri Cavadın repressiya olunmasında məhz bu misraların “təqsirkar”, “günahkar” olduğunu iddia edirlər. Yanlış yanaşmadır. Əvvəla, ona görə ki, bu misraların qələmə alındığı dövrdə elə Səməd Vurğunun özünü “ifşa” edən kifayət qədər tənqidi yazılara, ittihamlara rast gəlmək mümkündür. İkincisi, Səməd Vurğun və yaxud onun özünü “ifşa” edən müəlliflər ölkənin başçısı və ya Baş prokuroru deyildilər ki, kiminsə repressiya olunmasında “rol” oynasınlar. Ona qalmış bu günün özündə belə bir-birini ifşa edən kifayət qədər qələm adamı və şair vardır. “İfşaya” görə can alınsa onda ölkədə adam qalmazdı ki…
Səməd Vurğunu ittiham edənlərin bir qismi şairin məşhur “Azərbaycan” şeirinin guya “plagiat” olduğunu irəli sürürlər. Bəli, Əhməd Cavadın da “Azərbaycan” adlı şeiri var. Həmin şeir 1919-cu ildə dər edilib. Səməd Vurğunun şeiri isə, səhv etmirəmsə, 1933-34-cü illərdə yazılıb və 1935-ci ildə dərc edilib, yəni 15 il sonra. Nəzərə almaq lazımdır ki, Sovet dönəmində yazılmış həmin şeir (yəni S.Vurğunun şeiri) dərc edilərkən Əhməd Cavad sağ idi. Əhməd Cavadın Səməd Vurğunun onun şeirini “köçürməsi” barədə ortada hər hansı bir iddiası yoxdur. Hətta, bəzi xatirələrdə nisbətən yaşlı şairin (yəni Ə.Cavadın) öz gənc həmkarını bu şeirə görə təbrik etdiyi də bildirilir. Və orasını da qeyd edək ki, Vurğunun bu şeiri işıq üzünə çıxandan sonra açıq səmadakı şimşək kimi parladı, tezliklə dillər əzbəri oldu. Yenə təkrara ehtiyac duyulur: həmin dövrdə Əhməd Cavad hələ sağ idi.
Sual yaranır: bəs ikinci “Azərbaycan” şeirinin eyniadlı birinci şeirə oxşarlığı var ya yox? Bəli, var. Hər iki şeirdə hətta, bəzi söz və idadələrin eyni olduğu da nəzərdən qaçmır. Məsələr, “durnagözlü bulaqlar”, “bəhri-Xəzər”, “orman”, “maral” və digər anlayışlar bu deyilənlərə aiddir. Bildiyiniz və artıq dediyimiz kimi, Səməd Vurğunun şeirində də bu cür söz və bənzətmələr vardır.
Hər iki şeir oxşardır. Amma bu “oxşarlı” qətiyyən eyniyyət təşkil etmir. Açığını deyim ki, kim sonralar “Azərbaycan” rədifli (və ya adlı) şeir yazıbsa məhz S.Vurğunun şeirinə bənzəyib. Bəli, bundan sonra da Azərbaycan haqqında yazılacaq bütün şeirlər məhz Səməd Vurğunun (və təbii ki, həm də Ə.Cavadın) şeirini yada salacaq: necə ki, ölkə haqda sonralar yazılan “ölkə” rədifli bütün şeirlər Cəfər Cabbarlının “Ölkəm” şeirini, ana dilimiz haqda yazılan bütün şeirlər Bəxtiyar Vahabzadənin məşhur “Ana dili” şeirini, repressiyalar haqqında qələmə alınmış bütün poemalar Rəsul Rzanın “Qızılgül olmayaydı” poemasını, Xəzər haqqında yazılan bütün poetik nümunələr Nəbi Xəzrinin “İki Xəzər” poemasını, keçi haqqında yazılan şeirlər Abdulla Şaiqin dillər əzbəri olan şeirini, meşəbəyi haqqında yazılan bütün şeirlər Hüseyn Arifin məşhur qoşmasını “yada salır” və gələcəkdə də yada salacaq…
S.Vurğundan sonra həmin rədifdə onlarla, bəlkə də yazlərlə şeir, musiqi mətni yazılıb və hamısı “ilk” şeirə bənzəyir. Sonra. Ə.Cavadın şeiri “dördlükdə” yazılıb. Məsələn, bu cür:
İpək, pambıq, yunun çoxdur!
Arpa, buğda, dügün çoxdur!
Hər şeyin var, nəyin yoxdur?!
Azərbaycan! Azərbaycan!
Yer üzündə yoxdur tayın!
Gur-gur axar neçə çayın!
Bol veribdir, fələk payın!
Azərbaycan! Azərbaycan!
S.Vurğunu “Azərbaycan” şeiri isə “beşlikdə” yazılıb:
Dağlarının başı qardır,
Ağ örpəyin buludlardır.
Böyük bir keçmişin vardır.
Bilinməyir yaşın sənin,
Nələr çəkmiş başın sənin.
Haqqında söhbət gedən şeiri Səməd Vurğun gələcək “Azərbaycan” epopeyasının proloqu kimi nəzərdə tutmuşdu.
Bəli, Azərbaycan haqqında və ya “Azərbaycan” adlı çox şeirlər var. Onların hansı yaxşıdır? Əlbəttə, bu çox banal sualdır. Amma ədalət naminə deyək ki, ölkədə ən adi adamdan tutmuş ən böyük səlahiyyət sahibinə qədər, elə bir adam tapılmaz ki, bu misraları əzbərdən bilməsin və onun müəllifini tanımasın:
