Ağlar Qarabağım, Xocalım ağlar Sonsuz bir əzabdır, sağalmaz yara, Yazıldı tarixə o günlər qara, Asıldı, kəsildi, çəkildi dara, Söndü Xocalıda bütün cıraqlar. Ağlar Qarabağım, Xocalım ağlar. Mərmilər titrətdi göyləri, yeri, Yüksəlmişdi ərşə nalə səsləri, Dünyanın heç nədən yoxmuş xəbəri, Yanmadı evlərdə daha ocaqlar, Ağlar Qarabağım, Xocalım ağlar. Bir şəhər qərq oldu qaranlıqlara, Güllələr yağırdı vermədən ara, Çırpınır, Xocalım düşübdür dara, Xalqımın köksünə çəkdilər dağlar. Ağlar Qarabağım, Xocalım ağlar.
Bizim xalqımıza tələ qurdular, Yolumuz üstünü kəsib durdular, Qovdular, arxadan bizi vurdular, Qırıldı millətim, töküldü qanlar, Ağlar Qarabağım, Xocalım ağlar. Ağsaqqalım, ağbirçəyim, övladım, Anam, baçım mənim, namusum adım, Qırıldı göylərə qalxdı fəryadım, Bu gün Xocalımı düşmən ayaqlar, Ağlar Qarabağım, Xocalım ağlar. Gözlədi Xocalı yoldaydı gözü, Harayı çatmadı, çatmadı sözü, Elə bil dünyanın dönmüşdü üzü, Ellər Xocalımın yasını saxlar, Ağlar Qarabağım, Xocalım ağlar. Yaddan çıxartmarıq sənin adını, Göylərə yüksələn o fəryadını, Uşaqları, qocaları, qadını, Qıranlar xalqıma cavab verəcək, Xalqım yenə Xocalıya dönəcək! Xalqım yenə Xocalıya dönəcək! 2015.
XOCALI Bir qarlı, şaxtla gecə düşmüşdü, Bilmirdi Xocalı son gecəsidir. Bilmirdi bu gecə qətl gecəsi, Bilmirdi bu gecə qan gecəsidir. Ana ayaqyalın, ana baş açıq, Başından ləçəyi düşüb boynuna. Nə soyuğa baxır, nə qara baxır, Qaçır körpəsini sıxıb qoynuna. Qaranlıq gecədə ucur güllələr, Mərmilər hər yandan vurur şəhəri. Necə öz canının hayına qalıb, Ananın baladan yoxdur xəbəri.
· Bu, bizim küçəmizdir. Maşınlı , uşaqlı, qocalı… Barılardan açılmış qapılarda meyvə dükanları, qırmızı almalar, dənizçi köynəyinə bənzəyən qarpızlar, yatmış sarı pişiyə oxşayan yemişlər…
Hərdən almalar top kimi küçəyə diyirlənir. Uşaqlar o saat həmin almanı astaca götürüb öz yeşiyinə qoyurlar. Sonra əllərini arxalarında çarpazlayıb meyvələrə tamaşa edirlər.
Hər gün qatıq- süd, göy-göyərti, kartof soğan satan köhnə maşınların çığırtısı küçəni başına götürür. Biz də bu küçədə gah futbol oynayır, gah da dərs keçirik. Hərdən toplarımız yolnan keçən maşınlara, qocalara dəyir və ya kiminsə həyətinə düşür. Top dəyən və ya kiminsə həyətinə düşən kimi o saat topu vurandan soruşurlar: bala, sən kimin uşağısan? Vəssalam. Bizim küçədə bundan ayrı cərimə olmur.
Bizim küçədə tək Ənvər dayının hasarı hamardır. Ona görə də biz onu özümüzə yazı lövhəsi seçmişik. Hər gün toplantılarımızı burda keçirirk. Hərdən Ənvər dayı həyətdən çıxır və o saat ucadan danışan uşaqdan soruşur, bala, sən kimin uşağısan? Ayrı heç nə demir, qayıdıb girir içəri.
Küçəmizin adı yoxdur, çünki bizim evlər təzə tkilib, küçəmiz hələ kələ- kötürdür. Sadəcə adı belə gedir: Salyan şosesi. Bu yol isə bizlərdən uzaqdır. Sadəcə Bakı – Salyan yoludur. Ona görə də hara getsək və bizdən soruşsalar, sadəcə belə deyirik. Səriyyə xalanın evinin yanı. Lap dərinə gedib dəqiləşdirsək Əvəzin taxta dükanının arxa tərəfi. İnanın, belə adları artıq şəhərimizin taksiləri də tanıyır.
Dəstəmizin rəhbəri Elçindir. Mən Elçindən 2 yaş balacayam, 8 yaşım var. Elçinin bu il on yaşı tamam olur. Kiçik qardası Elsevər 7 yaşındadı. Bacısı Elnarənin cəmi 3 yaşı var. Atası neftçi, anası həkimdir.
Elçin dərsdən sonra məhlədəki uşaqları Ənvər dayının hasarının yanına çağırır.. Əslində bura bizim sinif otağımız hesab olunur. Hər dəfə ilk dərsimiz belə başlayır. Elçin uca səslə deyir:
-Uşaqlar, bizim küçəmizin adı Səlyan yoludur, rayonumuz Səbaildir, ölkəmizin adı Azərbaycan, paytaxtı Bakı şəhəridir.
Səlyan yolu maşınla dolu olur. Özü də sürətli. Bir dəfə Ənvər dayının nəvəsini, bizim dəstəmizin ən balacasını Sarıköynəyi maşın vurdu. O vaxtdan istəmirik ki, “Səlyan yolu” bizim küçəmiz olsun. İstəmirik, istəmirik…
Bu sözləri bir dəfə lap ucadan dedik, susmadıq, 10 dəfə dedik, səsimizə üyğun ayağımızı yerə döydük. Sonra gündəlik bu sözləri təkrarladıq.
Hər dəfə də Ənvər dayı küçəyə çıxıb heç vaxt dəyişməyən əbədi sualını verir, bala, sən kimin uşağısan? Cavabını gözləməmiş geri qayıdır.
Bizim məhlədə 50-dən çox uşaq var. Qonşu küçələrdən də bizim məhləyə gələn uşaqlar çoxdur.
Elə uşaq var ki, heç küçəsinin adını ev nömrəsini bilmir, ona görə də Elçin ən birinci uşaqlara ünvanları öyrədir. Uşaqlar ən çox itməkdən qorxurlar axı.
Küçəmizdə bir pişik xəstlənib, divarın dibində büzüşüb miyoldayır. Aydan tez gedib evdən kolbosa-çörək gətirdi. Onu səliqə ilə doğrayıb pişiyin qabağına qoydu. Elnərə qaçıb qalın bir yun örtük gətirib pişiyi bükdü. Uşaqların hamısı balaca ağ pişiyin qulluğunda idi. O vaxtdan uşaqlar qərara gəldilər ki, küçədə nə qədər pişik varsa, onları yemləsinlər. Uşaqlar pişikləri ac qoymurdulur. Hər gün növbə ilə onları yedirdirdilər. Üşüyüni növbə ilə evə aparırdılar.
Bir gün Elçin Ənvər dayının hasarına “26 Fevral” tarixini yazdı və bizə Xocalıdan danışdı. Sonra onun altına Xocalı haqqında üç bəndlik şeir yazdı. Biz şeiri əzbərlədik. Sonrakı günlər şeirli xorla deyirdik, ardınca Sarıköynəyi xatırlayırdıq.
Bir gün güclü bir yağış yağdı, yazı lövhəsindəki şeiri pozdu. Amma “26 Fevral” sözünü pozmadı, poza bilmədi, ya da özü pozmaq istəmədi.
Növbəti payız Elçingil Əhmədlidən ev aldı. Elçin bizimlə vidalaşıb getdi. Getməyinə ən çox Ənvər dayı kövrəldi. Sonralar Ənvər dayı divarı rəngləyəndə “26 Fevral” sözünə dəymədi. Elçinin və Sarıköynəyin xatirəsi kimi onu qorudu. Divarın dibinə sarı çiçəklər əkdi.
Başqa yerlərdən gələnlər həmişə küçəmizin adını axtaranda gözləri divara sataşdı:”26 Fevral”. Beləcə – bir – birinə deyə – deyə “26 Fevral” dillərə düşdü. Mənzil idarəsindən gələnlər də bu sözü dəftərlərinə yazdılar. Bir yazdılar, iki yazdılar, axırda özləri də yazdıqlarına inandılar və bizim küçəmizin adını “26 Fevral” qoydular.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra xalqımızın tarixi keçmişinin obyektiv mənzərəsini yaratmaq imkanı əldə etmiş və uzun illər gizli saxlanılan, üzərinə qadağa qoyulmuş həqiqətlər açılır, təhrif edilmiş hadisələr özünün əsl qiymətini alır.
1813-cü və 1828-ci illərdə imzalanan Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri Azərbaycan xalqının parçalanmasının, tarixi torpaqlarımızın bölünməsinin əsasını qoydu. Azərbaycan xalqının bu milli faciəsinin davamı kimi onun torpaqlarının zəbti başlandı. Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqaz ilə bağlı planı burada yaşayan türk-müsəlman xalqlarının milli mənlik şüurunu və qədim dövlətçilik ənənələrini məhv etmək və həmin əraziləri mənimsəməklə Rusiyanın tarixi arzusunu həyata keçirmək idi. Məhz bu məqsədlə də, bir tərəfdən imperiyanın ayrı-ayrı yerlərindən Azərbaycan ərazisinə müxtəlif mənşəli xristian əhali köçürülüb gətirilir, digər tərəfdən də yerli əhalinin xristianlaşdırılması və ruslaşdırılması siyasəti yeridilirdi. Bundan əlavə bu siyasətin daha uğurla həyata keçirilməsi üçün həmin bölgələrdə ermənilərin sayı süni surətdə çoxaldılır və nəticədə ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının baş qaldırmasına və erməni-müsəlman qırğınlarının törədilməsinə səbəb olurdu. Azərbaycanın ərazisində məskunlaşdırılan ermənilər sayca azlıq təşkil etsələr də, sonralar öz havadarlarının himayəsi altında inzibatı bölgü yaradılmasına nail olmuşdular. Bununla da iki yüz ildən artıqdır ki, erməni-daşnak quldur birləşmələri və onların havadarları Azərbaycan türklərinə qarşı qətliamlar həyata keçirir, torpaq iddiaları irəli sürür, böyük fəlakətlər törədirdilər. Demək olar ki, iyirminci yüzillik başdan-başa azərbaycanlıların kütləvi qırğınları, yerini-yurdunu tərk etmələri, sürgünlük taleyi yaşamaları ilə müşayiət olunmuşdur.
“Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyasından ruhlanan erməni qəsbkarları 1905-1907-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı açıq şəkildə geniş miqyaslı qanlı aksiyalar həyata keçirmişlər. Ermənilərin Bakıdan başlayan vəhşilikləri Azərbaycanı və indiki Ermənistan ərazisindəki Azərbaycan kəndlərini əhatə edirdi. Yüzlərlə yaşayış məntəqəsi dağıdılıb yerlə yeksan edilmiş, minlərlə azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir. Bu hadisələrin təşkilatçıları məsələnin mahiyyətinin açılmasına, ona düzgün hüquqi-siyasi qiymət verilməsinə maneçilik törədərək azərbaycanlıların mənfi obrazını yaratmış, özlərinin avantürist torpaq iddialarını pərdələmişlər.
Daha sonra birinci dünya müharibəsi zamanı Rusiyada baş vermiş 1917-ci il fevral və oktyabr çevrilişlərindən məharətlə istifadə edən ermənilər öz iddialarını bolşevik bayrağı altında reallaşdırmağa nail oldular. 1918-ci ilin mart ayından etibarən əksinqilabçı ünsürlərlə mübarizə şüarı altında Bakı Kommunası tərəfindən ümumən Bakı quberniyasını azərbaycanlılardan təmizləmək məqsədi güdən mənfur plan həyata keçirilməyə başlandı. Həmin günlərdə ermənilərin törətdikləri cinayətlər Azərbaycan xalqının yaddaşına əbədi həkk olunmuşdur. Minlərlə dinc azərbaycanlı əhali yalnız milli mənsubiyyətinə görə məhv edilmişdir. Ermənilər evlərə od vurmuş, insanları diri-diri yandırmışlar. Milli memarlıq incilərini, məktəbləri, xəstəxanaları, məscid və digər abidələri dağıtmış, Bakının böyük bir hissəsini xarabalığa çevirmişlər.
Cənubi Qafqaz sovetləşməsindən öz çirkin məqsədləri üçün istifadə edən ermənilər 1920-ci ildə Zəngəzuru və Azərbaycanın bir sıra digər torpaqlarını Ermənistan SSR-in ərazisi elan etmiş və sonrakı dövrlərdə bu ərazilərdəki azərbaycanlıların deportasiya edilməsi siyasətini daha da genişləndirmək məqsədi ilə yeni vasitələrə əl atmışlar. Bu vasitələrdən biri də SSRİ Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il “Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” xüsusi qərarına əsasən 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların öz tarixi torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyasına dövlət səviyyəsində nail olmuşlar.
Azərbaycan xalqına qarşı ermənilərin törətdikləri kütləvi cinayətlərdən Xocalı soyqırımı antibəşəri mahiyyəti, faciənin miqyası, qəddarlığı və amansızlığı ilə xüsusi olaraq seçilir. Məlum olduğu kimi, 1988-ci ilin əvvəllərində ermənilər Dağlıq Qarabağı birmənalı şəkildə ayırmaq və onu Ermənistana birləşdirmək məqsədilə tarixi planlarını həyata keçirmək üçün Azərbaycana qarşı təcavüzkar fəaliyyətlərə başlamışlar. 1991-ci ilin sonunda və 1992-ci ilin əvvəlində silahlı əməliyyatlar və Ermənistanın Azərbaycana qarşı hücumları daha da artmış və Dağlıq Qarabağ regionunda yerləşən rayonlardan biri olan münaqişədən öncə 7 min və əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət əhaliyə malik olan Xocalı bu əməliyyatların hədəfinə çevrilmişdir.
Bütün beynəlxalq hüquq normalarına zidd olaraq təcavüzkar Ermənistan Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ regionunun və ətraf rayonlarımızı özünə birləşdirmək istəyir, bu yolda bütün cinəyət və vəhşiliyə hazır olduqlarını nümayiş etdirirlər. Belə ki, 1992-cil fevral ayının 26-da həyata keçirilən Xocalı soyqırımı bu aqressiv və cinayətkar erməni siyasətinin nəticəsidir. XX əsrin sonunda baş vermiş bu faciə təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün insanlığa, bəşəriyyətə qarşı yönəlmiş ən ağır cinayətlərdən biridir.
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan hərbi birləşmələri 7 min əhalisi olan Xocalı şəhərində genosid aktı həyata keçirmişlər. Ermənistan hərbi birləşmələrinin şəhərə hücumu zamanı burada yalnız 3 minə yaxın insan qalmışdı. Çünki şəhər 4 aydan artıq mühasirədə qaldığı və blokadada olduğu üçün əhalinin xeyli hissəsi şəhərdən çıxmaq məcburiyyətində idi. O müsibətli gecədə gözləri önündə balası süngüyə keçən analar havalanmış, ata-anasının vəhşicəsinə öldürüldüyünə şahidlik edən balaların bağrı çatlamışdı. Xocalı sakinləri şaxtanın qılınc kimi doğradığı qarlı havada ayaqyalın, başıaçıq çöllərə, düzlərə, meşələrə üz tutaraq canlarını qurtarmaq istəmişlər. Bu günahsız insanlara təbiət rəhm etsə belə faşist xislətli erməni cəlladları aman verməmişdi. Dörd bir tərəfdən mühasirəyə alınan şəhər günahsız insanların al qana boyanmışdır. Cinayətkar ermənilər qoca, qadın, uşaq demədən qarşılarına çıxanı ya vəhşicəsinə öldürmüş, ya da əsir götürülərək olmazın işgəncələr vermişlər. Xocalı soyqırımı zamanı 106 nəfər qadın, 63 azyaşlı uşaq, 70 qoca olmaqla 613 nəfər ödürülmüş, 1000 nəfər müxtəlif yaşlı dinc sakin aldığı güllə yarasından əlil olmuş, 8 ailə tamamilə məhv edilmiş, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 nəfər valideyinlərindən birini itirmişdir. Faciə baş verən gecə 1275 nəfər dinc sakin girov götürülmüş, onların 150-nin taleyi indi də məlum deyildir.
Bu faciənin dünyada soyqırım kimi tanınması və haqq işimizin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması istiqamətində Azərbaycan xalqı yorulmadan mübarizə aparır. Bu gün böyük qürur hissi ilə deyə bilərik ki, möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin qətiyyətli iradəsiylə başlanmış İkinci Qarabağ müharibəsi Azərbaycan dövlətinin inamlı qələbəsi ilə başa çatmışdır. Müzəffər Azərbaycan Ordusu böyük şücaət və yüksək döyüş hazırlığı göstərərək 44 günlük Vətən müharibəsində 30 ilə yaxın işğal altında olan torpaqlarımızı geri qaytardı. Bu haqq döyüşündə tarix yazan Azərbaycan ordusu tərəfindən məhv edilən düşmən qüvvələri içərisində Xocalı soyqırımının cəlladları da vardı. Tarixi qələbə qazanan ordumuz bu qətliamın günahsız qurbanlarının qisasını aldı. Xocalıda, eləcə də Qarabağ uğrunda canından keçmiş bütün şəhidlərimizin ruhu əbədi rahatlığa qovuşdu.
1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalı şəhərini işğal edərkən, etnik azərbaycanlılara qarşı baş vermiş soyqırımdır. Xocalı Ermənistan dəstələri tərəfindən zəbt olunduqdan sonra orada qalan mülki əhali deportasiya olundu. Bu əməllər mütəşəkkil formada həyata keçirildi. Deportasiya olunan əhalinin əksəriyyəti Xankəndidə saxlanıldı və bu barədə qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası hakimiyyətinin müvafiq əmri olduğunun aşkar göstəricisidir. Xocalıda dinc əhalinin, o cümlədən qadınların girov kimi tutulması və saxlanılması “DQR” hakimiyyətinin Xocalının bütün dinc insanlarını əvəzsiz olaraq Azərbaycan tərəfinə qaytarmağa hazır olması ilə bağlı bəyanatları ilə aşkarca ziddiyyət təşkil edir. Girovların saxlanma şəraiti kəskin dərəcədə qeyri-qənaətbəxş olmuş, Xocalının saxlanılan sakinlərinə qarşı zorakılıq tətbiq edilmişdir. Xocalı sakinləri qanunsuz olaraq mülkiyyətlərindən məhrum edildi, onların əmlakı Xankəndidə və ətraf məntəqələrdə məskunlaşan şəxslər tərəfindən mənimsənildi. “DQR” hakimiyyəti həmçinin şəhərdən çıxan və ya deportasiya olunan Xocalı sakinlərinə məxsus evləri zəbt etmək üzrə orderlər verməklə başqa şəxslərə məxsus bu cür əmlakın mənimsənilməsini leqallaşdırdılar. Xocalıya hücumda Müstəqil Dövlətlər Birliyinin ordusuna məxsus olan 366-cı motoatıcı alayın hərbçiləri iştirak etmişdir.
Xocalı soyqırımı nəticəsində 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca və qarı olmaqla, 613 Xocalı sakini qətlə yetirilib, 8 ailə tamamilə məhv edilib, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirib. Düşmən gülləsindən 76-sı uşaq olmaqla, 487 nəfər yaralanıb. 1275 nəfər əsir götürülüb. Əsir götürülənlərdən 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyil.
Azərbaycanda Xocalı soyqırımının işıqlandırması əsasən Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Çingiz Mustafayevin adı ilə əlaqələndirilir. O, qısa müddətli hərbi jurnalistlik karyerasında ən vacib xidməti Xocalıda törədilən vəhşilikləri lentə almaq olmuşdur. Xocalının müdafiəsi zamanı yeddi Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı iştirak etmişdir. Döyüşlərdə Şöhrət Həsənov şəhid olmuş və ölümündən sonra Azərbaycan prezidenti tərəfindən “İgidliyə görə” medalı ilə təltif olunmuşdur. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Allahverdi Bağırov erməni polkovnik Vitali Balasyan vasitəsilə üç gün ərzində 1003 Xocalı əsirini ermənilərin əlindən xilas etmişdir.
Hazırda Xocalı soyqırımının tanınması Azərbaycanın xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycandan başqa, Xocalını tam səviyyədə qətliam kimi Pakistan və Sudan tanıyır. Faciəni parlament səviyyəsində qətliam kimi Meksika, Kolumbiya, Çexiya, Bosniya,Herseqovina, Cibuti, Peru, Honduras, Panaa, İordaniya, Rumıniya və Şotlandiya tanıyır.İndiyədək ABŞ-ın 22 ştatı Xocalını qətliam kimi tanıyan sənəd qəbul edib. Bu hadisə Azərbaycanda “Xocalı soyqırımı” və “Xocalı faciəsi” kimi, digər ölkələrdə isə “Xocalı qətliamı” kimi anılır. Hal-hazırda,bu hadisələrdə hər hansı şəkildə iştirakı olmuş şexslər hələlik öz vicdanları qarşısında cavabdehdirlər,ancaq vaxt gələcəkdir ki,onlar tarixin məhkəməsi qarşisinda cavab verməli olacaqlar. Şəhidlərimizin qanı yerdə qalmayacaq.
Azərbaycan dövləti uzun illərdir Xocalı haqqında həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə çatdırılması üçün ardıcıl, sistemli və məqsədyönlü iş aparır: “Bir neçə ölkə Xocalı soyqırımını rəsmən tanıyıb. Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti Leyla xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə başlanmış “Xocalıya ədalət” kampaniyası çox uğurlu nəticələr verib. Bütün bunlar dünya ictimaiyyətinin Xocalı haqqında məlumatlandırılmasında mühüm rol oynayıb.
Azərbaycan xalqı əsrlər boyu sülhsevər olub. Millətimə qarşı törədilən soyqırımını bütün insaniyyətə edilən cinayət sayıram. Azərbaycan qadını, anası olaraq nəinki öz ölkəmdə, bütün dünyada müharibələrə son qoyulmasını, uşaqlara xoşbəxt gələcək, firavan, gülüş dolu həyat arzulayıram. İnsanları sülh, həqiqət, sevinc dolu bir dünyada şad, firavan yaşaması uğrunda mübarizəyə səsləyirəm.
Faciənin xronikası Xocalı 1991-cı ilin oktyabrından blokadada idi. Oktyabrın 30-da avtomobil əlaqəsi kəsilmiş və yeganə nəqliyyat vasitəsi vertolyot qalmışdı. Xocalıya sonuncu vertolyot 1992-ci il yanvarın 28-də gəlmişdi. Şuşa şəhərinin səmasında mülki vertolyotun vurulması və nəticədə 40 nəfərin həlakından sonra isə bu əlaqə də kəsilmişdi. Yanvarın 2-dən şəhərə elektrik verilmirdi. Şəhər ancaq əhalinin qəhrəmanlığı və müdafiəçilərin cəsurluğu sayəsində yaşayır və müdafiə olunurdu. Şəhərin müdafiəsi əsasən atıcı silahlarla silahlanmış yerli özünümüdafiə dəstəsi, milis və Milli Ordunun döyüşçülərindən təşkil olunmuşdu. Fevralın ikinci yarısından başlayaraq Xocalı erməni silahlı dəstələrinin mühasirəsinə alınmışdı və hər gün toplardan, ağır texnikadan atəşlərə, erməni dəstələrinin həmlələrinə məruz qalırdı. Xocalıya hücuma hazırlıq fevralın 25-də axşam 366-cı alayın hərbi texnikasının döyüş mövqelərinə çıxması ilə başlanılmışdı. Şəhərə hücum toplardan, tanklardan, “Alazan” tipli zenit toplardan 2 saatlıq atəşdən sonra başlandı. Xocalıya üç istiqamətdən hücum aparıldığından əhali Əskəran istiqamətində qaçmağa məcbur olmuşdu. Tezliklə aydın olmuşdur ki, bu, məkrli hiylə imiş. Naxçevanik kəndi yaxınlığında əhalinin qarşısı erməni silahlı dəstələri tərəfindən kəsilmiş və onlar gülləborana tutulmuşlar. Qarlı aşırımlarda və meşələrdə zəifləmiş, taqətdən düşmüş insanların çox hissəsi məhz Əskəran-Naxçevanik düzündə erməni silahlı dəstələri tərəfindən xüsusi qəddarlıqla məhv edilmişdir. Bu hadisələr regiona İran İslam Respublikasının xarici işlər naziri Əli Əkbər Vilayətinin vasitəçilik missiyası ilə səfəri günlərinə təsadüf etmişdir. O, fevralın 25-də Azərbaycanın hakimiyyət rəhbərləri ilə görüşmüş və fevralın 27-də Qarabağa, sonra isə Ermənistana səfər planlaşdırırdı. Bununla əlaqədar olaraq tərəflərin razılığı ilə fevralın 27-dən martın 1-dək üçgünlük atəşkəs elan edilmişdi. Ermənilər ona məhəl qoymadılar və vədlərinə xilaf çıxdılar. Oxşar vəziyyət fevralın 12-də Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Şurasının missiyasının vəziyyətlə tanışlıq və münaqişənin tənzimlənməsi məsələlərinin təhlili məqsədilə Qarabağa gəldiyi zaman da baş vermişdi. Missiya sonra Yerevana və Bakıya səfər etməli idi. Məhz fevralın 12-də erməni silahlı dəstələri tərəfindən Şuşanın Malıbəyli və Quşçular kəndləri qarət edilmiş və yandırılmışdır, təkcə Malıbəylidə 50 nəfər öldürülmüş, yaralanmış və əsir götürülmüşdür. Həmin günlərdə Azərbaycan qüvvələri Xocalı sakinlərinin köməyinə çata bilmədi, hətta meyitlərin götürülməsi belə mümkün olmadı. Bu zaman isə ermənilər vertolyotlarla, ağ geyimli xüsusi qruplarla meşələrdə gizlənmiş insanların axtarışını aparır, aşkar edilənləri əsir götürür, işgəncələrə məruz qoyurdular. Fevralın 28-də tərkibində yerli jurnalistlər də olan qrup 2 vertolyotla azərbaycanlıların həlak olduqları yerə çata bildilər. Gördükləri mənzərə hamını dəhşətə gətirdi – düzənlik cəsədlərlə dolu idi. İkinci vertolyotun havadan mühafizəsinə baxmayaraq, ermənilərin güclü atəşi altında ancaq 4 meyiti götürmək mümkün oldu. Martın 1-də yerli və xarici jurnalistlərin iştirakı ilə hadisə yerində daha da dəhşətli vəziyyət müşahidə olunmuşdur. Meyitlərin skalplarının götürülməsi, qulaqlarının və digər orqanlarının kəsilməsi, gözlərinin çıxardılması, ətrafların kəsilməsi, çoxsaylı bıçaq və güllə yaraları, ağır texnika ilə əzilmələr, yandırılma halları aşkar edilmişdir. Bu vəhşiliklər haqqında xarici mətbuatın yazdıqlarından: Krua l’Eveneman jurnalı (Paris), 25 fevral 1992-ci il: Ermənilər Xocalıya hücum etmişlər. Bütün dünya eybəcər hala salınmış meyitlərin şahidi oldu. Azərbaycanlılar minlərlə ölənlər barədə xəbər verirlər. Sandi Tayms qəzeti (London), 1 mart 1992-ci il: Erməni əsgərləri minlərlə ailəni məhv etmişlər. Faynenşl Tayms qəzeti (London), 9 mart 1992-ci il: Ermənilər Ağdama tərəf gedən dəstəni güllələmişlər. Azərbaycanlılar 1200-ə qədər cəsəd saymışlar. Livanlı kinooperator təsdiq etmişdir ki, onun ölkəsinin varlı daşnak icması Qarabağa silah və adam göndərir. Tayms qəzeti (London), 4 mart 1992-ci il: Çoxları eybəcər hala salınmışdır, körpə qızın ancaq başı qalmışdır. İzvestiya (Moskva), 4 mart 1992-ci il: Videokamera qulaqları kəsilmiş uşaqları göstərdi. Bir qadının sifətinin yarısı kəsilmişdir. Kişilərin skalpları götürülmüşdür. Faynenşl Tayms qəzeti (London), 14 mart 1992-ci il: General Polyakov bildirmişdir ki, 366-cı alayın 103 nəfər erməni hərbiçisi Dağlıq Qarabağda qalmışdır. Le Mond qəzeti (Paris), 14 mart 1992-ci il: Ağdamda olan xarici jurnalistlər Xocalıda öldürülmüş qadın və uşaqlar arasında skalpları götürülmüş, dırnaqları çıxardılmış 3 nəfəri görmüşlər. Bu azərbaycanlıların təbliğatı deyil, bu reallıqdır. İzvestiya (Moskva), 13 mart 1992-ci il: Mayor Leonid Kravets:Mən şəxsən təpədə yüzə yaxın meyit gördüm. Bir oğlanın başı yox idi. Hər tərəfdə xüsusi qəddarlıqla öldürülmüş qadın, uşaq, qocalar görünürdü. Valer aktuel jurnalı (Paris), 14 mart 1992-ci il: Bu “muxtar regionda” erməni silahlı dəstələri Yaxın Şərqdən çıxmışlarla birlikdə müasir texnikaya, o cümlədən vertolyotlara malikdirlər. ASALA-nın Suriya və Livanda hərbi düşərgələri və silah anbarları vardır. Ermənilər yüzdən artıq müsəlman kəndlərində qırğınlar törədərək Qarabağdakı azərbaycanlıları məhv etmişlər. R. Patrik, İngiltərənin “Fant men nyus” teleşirkətinin jurnalisti (hadisə yerində olmuşdur):Xocalıdakı vəhşiliklərə dünya ictimaiyyətinin gözündə heç nə ilə haqq qazandırmaq olmaz. “Memorial” hüquq-müdafiə mərkəzinin hesabatından: Xocalı 1991-ci ilin payızından erməni silahlı dəstələri tərəfindən əsasən blokadaya alınmışdı, Dağlıq Qarabağdan daxili qoşunlar çıxarılandan sonra isə tam blokadada idi. 1992-ci ilin yanvarından Xocalıya elektrik enerjisi verilmirdi. 1992-ci il fevralın 25-də Xocalıya erməni silahlı dəstələrinin hücumu başlandı.
XOCALIM, AY XOCALIM Bu dağların qoynunda yaşıl bir kənd varıydı, Əlvan saray, güllü bağ, gen aynabənd varıydı. Neçə dodağı şəkər, söhbəti qənd varıydı, Neçə incəbel gözəl, zülfü kəmənd varıydı. Yoxdu daha, nağıldı, İtdi, batdı, dağıldı. Mənim şirin qafiyəm, mənim üçcə hecalım, Xocalım, ay Xocalım! * * * Ağzından alov saçan silahlar yedi səni, İştahalar, nəfslər, tamahlar yedi səni. Bağışlanmaz, yuyulmaz günahlar yedi səni, Göydə Allahı danan “allah”lar yedi səni, Heç Allah götürərmi qisasımı gec alım? Xocalım, ay Xocalım! * * * Neçə ki yer üzündə yamanlar, pislər yaşar, İçi dolu qurd olan nankor xəbislər yaşar, Dumanlı beyinlərdə dumanlı hisslər yaşar, Neçə ki bu şeytanlar, cinlər, iblislər yaşar, Gərək hər gün, hər saat yağılardan öc alım, Xocalım, ay Xocalım! * * * Quruyub cadar olmuş dodaqlara nə deyim? Kəsilmiş biləklərə, barmaqlara nə deyim? Qar içində buz olmuş ayaqlara nə deyim? Yaxınlar eşitmirsə, uzaqlara nə deyim? Tanrı rəva bilməsin, mən bu dərdlə qocalım, Xoclım, ay Xocalım! * * * Nə möcüze göstərim, nə cürə imkan tapım, Qan itirən kəslərin damarına qan tapım? Hansı yolu seçim ki, dərdinə dərman tapım, Amansız cəmiyyətdə sənə nə aman tapım? Millətəmi güvənim, torpaqdanmı güc alım? Xocalım, ay Xocalım! * * * Sənə yas verənlərə yas dalınca yas gərək, İgidlərim öyməli, oğullarım xas gərək. Dəmirdən geyim gərək, poladdan libas gərək, Ölümə ölüm gərək, qisasa qisas gərək, Gərək səndən ötəri qala yıxım, bürc alım, Xocalım, ay Xocalım! * * * Həyat şirin, yol çətin, ölüm ucuz, can baha, Baş qaldırıb ağrılar, dözmür ürəklər daha. Təslim olmaq yaraşmaz bu gün ağrıya, aha, Yalvarmaq istəyirəm peyğəmbərə, Allaha, Haqqımı qaytarmağa bir ömür də borc alım, Xocalım, ay Xocalım! * * * Töküldülər üstünə quduz kimi, ac kimi, Şumladılar yer kimi, qırdılar ağac kimi, Dağıtdılar çöllərə əsir, yalavac kimi. Səni qaldırammasam başım üstə tac kimi, Tarixin yaddaşında çətin qalxım, ucalım, Xocalım, ay Xocalım! * * * Bizdən ürək istədin, ürək vermədik sənə, Bizdən kömək istədin, kömək vermədik sənə, Bizdən qanad istədin, lələk vermədik sənə. Aylarla su vermədik, çörək vermədik sənə, Buraxdıq özbaşına əlimizdən cənnəti, Sənsiz nəyimə gərək Məkkə görüm, Hac alım, Xocalım, ay Xocalım! * * * Təzədən yandı xallar muğamın nəvasında, Bayquşlar ötür bu gün bülbülün yuvasında. Biqeyrət oğulların şan-şöhrət havasında, Kəmfürsət övladların vəzifə davasında, Harayına çatmağa tapılmadı macalım, Xocalım, ay Xocalım! * * * Yerbəyer eləməmiş sevincimi, dərdimi, Bir-birindən seçməmiş mərdimi, namərdimi, Əjdahalar əlindən qurtarmamış yurdumu. Tanrının qırmancına döndərməmiş ordumu. Qoy gəlməsin ölümüm, qoy çatmasın əcəlim, Xocalım, ay Xocalım! XOCALIM, ay XOCALIM!!! 31 yanvar 1997
Qаrа-qırmızı Хоcаlı (muğаm üstündə охunаn аğı) Qаr yаğаn göylərə qаn püskürürdü Müqəddəs tоrpаğın yаrаlаrındаn. Bu gecə heyrətdən dаğlаr dа dоnub, Dоnub heyrətindən qаrаlаn bulud. Bu gecə qаn yаğır аğ qаr üstünə. Bu gecə Хоcаlı аl-qаn rəngində, Bu çаylаr, meşələr аl qаn içində. Bu gecə аğаcın yаrpаğı biz-biz, Аğlаyır, sızlаyır qаr içində iz. * * * Evinə qаçаnlаr evindən qаçır, Özünə qаçаnlаr özündən qаçır, Аnаlаr sinəsin gülləyə аçır. Şахtаdа о bаyrаq körpə əlinin İçində dоn vurmuş bir ümid yаtır, İnləyən, bоğulаn bir ümid bаtır. Bir ümid çırpınır şəhid əlində. * * * Bu gecə göylərdən qаnlаr tökülür- Bizim üstünə qəzəb qаnlаrı, Bizim içinə əzаb qаnlаrı. Bu gün qаn içində üzür Хоcаlı, Dərdi süzgəcindən süzür Хоcаlı, İndi хəyаllаrdа gəzir Хоcаlı. Gəzir ölkə-ölkə, gəzir elbəel, Gəzir fəsil-fəsil, gəzir ilbəil. Sinədə, аlındа gəzir Хоcаlı, Hər kəsin cаnındа gəzir Хоcаlı, Yаrаlı Хоcаlı, əsir Хоcаlı. * * * Qаn, qаrın üstünə ХОCАLI yаzır. Bu gecə dərdlər də qаrа-qırmızı. * * * Хоcаlı Vətənin qаn yаrаsıdı, Хоsаlı Vətənin cаn yаrаsıdı. İnsаnlаr cаn verir, cаn gecəsində, İnsаnlаr cаn verir, qаn gecəsində. Bir оrdu yeriyir, bir şər оrdusu- Kimsəsiz, günаhsız insаn üstünə, Yenə qаn tökülür zаmаn üstünə. * * * Bu qаnlı gecədə yer-göy аlışır Bu qışın, sоyuğun sаzаqlаrındа. * * * Bəşərin sоnuncu fаciə günü Dünyаdа bir kimsə yаtа bildimi? Bu gecə dünyаnın sоn qəm gecəsi, Bu gecə dərdlərın ilk cəm gecəsi, Bəşərin sоnuncu mаtəm gecəsi, Bizi qаn içində bаtırıb gedir. * * * Gör neçə illərdi dоnub Хоcаlı. Bu yerin yаzınа hələ qаr yаğır, Bu хаlqın bаşınа hələ qаn yаğır. * * * Dоn vurmuş körpənin qаrlı izini Yаyın istisi də əridə bilmir. Хоcаlı hаrаyın, Хоcаlı səsin, Dünyаnın sükutu kiridə bilmir…
