Bu gün tanınmış alim, el ağsaqqalı Qurban Bayramovun doğum günüdür! Şad günü münasibətilə Qurban müəllimi təbrik edir, uzun və sağlıqlı bir ömür, bütün işlərində müvəffəqiyyətlər arzulayırıq! Var olun Allah Sizi qorusun, Qurban müəllim!
QURBAN (Görkəmli tənqidçi, ədəbiyyatşünas, Qurban Bayramovun doğum gününə) Ən böyük sevinci bir ahdan gələr, Yurdunun kamıdır Qurban Bayramov. Nə fikir söyləsə, Allahdan gələr, Tanrı ilhamıdır Qurban Bayramov. * * * Ömür yaşa dolan, qəm, ya şad olan… Məntiq bulağına ismi ad olan, Ruhu saf sulartək kükrəyib-dolan Ağlın mis camıdır Qurban Bayramov. * * * Söz-zəmi, o, əkin-biçin adamı, Ürəkdən-ürəyə köçün adamı. Qarabağ yuxuymuş… O, çin adamı – Haqqın ehramıdır Qurban Bayramov. * * * İşıqdır sabahı, nurdu keçmişi, Yaxşını pislərdən seçməkdir işi… Qədim el-obanın təəssübkeşi, Xalqının namıdır Qurban Bayramov. * * * Dildə “can” kəlməsi gen yaddaşıdır, Qüruru – bəy şəsti, xan yaddaşıdır. “Qana-qan!” hikkəsi qan yaddaşıdır, Bütövlük tamıdır Qurban Bayramov. * * * Düzünü sənətə karvan deyibdir, Sözünü karvana sarvan deyibdir. Özünü sözünə qurban deyibdir; Qurban bayramıdır Qurban Bayramov.
“Cəlal və Humay” haqqında (…hər kəs öz işi ilə məşğul olsa yaxşı olar…) Sərdar Cəlaloğlu gücü çatmayan daşdan yapışıb qaldırmaq istəyir, amma bilmir ki, Allah eləməsin, gücə düşər, daha sonrası nə olar hamı yaxşı bilir. Əvvala, heç olmasa soyadından abır-həya eləsin. XX əsr Azərbaycan poeziyasının klassiki, nəhəng, azman sənət korifeyinin “Cəlal və Humay” (şərti olaraq “Komsomol” poeması adlandırmışdı) poemasında, dastanında o cürə – xalqın sevimlisinə çevrilən möhtəşəm Cəlal obrazı yaradıb ki, onun da adını götürüb Sərdarın atasına qoyublar! Adam olan dədəsinə, dədəsinin adını qoyana daş atmaz! Sonrası, o istəyir ki, Səməd Vurğunun vertolyotuna minib yuxarılara qalxsın, məşhurlaşsın!Görünür, yanılmayıb, gündəmdə adı hallanır… Amma xalqımızın bir məsəli var: “…….karvan keçər, yel qayadan nə aparar?!” Sonrası, ulu Səməd Vurğun millətimizin, xalqımızın kimlik pasportu olan “Azərbaycan” şeirində o misranı ulu Məmməd Əminin ünvanına həqiqətən işlədibdir. Amma bu barədə Məmməd Əminin özünün fikri və münasibəti hamıya cavabdır. Məmməd Əmin təxminən öz məqaləsində yazır: “Mənə söylədilər ki, bəs Səməd Vurğun şeirində səni “düşmən” adlandırıb. Səməd Vurğunun yaradıcılığına, şəxsiyyətinə, kişiliyinə yaxşı bələd olduğumdan gülümsəyərək cavab verdim: “Oralarda mənim adımın çəkilməyi qadağandır, yasaqdır! Səməd Vurğun onu bilərəkdən edib! Məni Azərbaycanda tanıyan tanıyır, amma gənc nəsil adımı eşitməyib, mən kiməm bilmir! Şeiri oxuyan gənclər, cocuqlar evlərində ata-analarında soruşacaqlar ki, bu Məmməd Əmin Rəsulzadə kimdir ki, Səməd Vurğun onun adını belə çəkir? Onda həqiqət üzə çıxacaq, Azərbaycanın hər evində, hər mənzilində mənim söhbətim düşəcək, kimliyim bilinəcək, beləliklə mən dönə-dönə yada düşəcəyəm, unudulmayacağam!” Təsadüfi deyildir ki, Məmməd Əminin ən dəyərli, yüksək elmi təhlillərlə, qiymətlərlə yazdığı ən yaxşı məqalələrdən biri də böyük Səməd Vurğun haqqındadır… O, bu məqaləsində “Vaqif” dramını ustalıqla təhlil edib, bu əsəri ədəbiyyatımızın incisi adlandırıb… Sərdar yazıq bunları hardan bilsin? Siyasi konyuktura onun gözlərini kor edib, atasına, babasına, müqəddəsliyə əl aparır, nakorluq edir, Əkrəmiyanın gününə düşür… Mən bunları – həqiqəti gənc oxuculara bildirmək üçün yazdım! Səməd Vurğun xalq arasında əbədiyyət qazanmış sənətkardır, onun heç kimin müdafiəsinə ehtiyacı yoxdur, heç kim də onun şəxsiyyətinə zərrə qədər də xələl gətirə bilməz!.. Səməd Vurğun əbədiyyət üfüqlərində parlaq bir ulduzdur…
“Ölüm sevinməsin qoy! Ömrünü vermir bada El qədrini canından daha əziz bilənlər Şirin bir xatirətək qalacaqdır dünyada Sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər…”
Səməd Vurğun
Ənvər Əhməd böyük və zəngin yaradıcılıq potensialına malik, kamillik dövrünü keçmiş, müdriklik məqamına yiyələnmiş şairimizdir. Onun şair şəxsiyyəti və obrazı müasir Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində qərarlaşmışdır. Lakin bu məqama yetmək üçün yuxusuz yaradıcılıq ğecələri, ağır, əzablı zəhmətli günlər, əlbətttə ki, istedad və ən ümdəsi isə xalqa, vətənə, elə-obaya tükənməz bağlılıq və məhəbbət tələb edir ki, bunların hamısı, şair, dramaturq, publisist, ədəbiyyatşünas-alim Ənvər Əhməd şəxsiyyətində cəmləşibdir. Və əslində Ənvər Əhmədin müstəqil dövlət kimi öz müstəqil ədəbi aləmi, sərhədləri məlum-məşhur öz şeir dünyası, öz poeziya məkanı var… Həyat hadisələrinin və insan surətlərinin təsvirində və mənalandırılmasında daha lirik, psixoloji təhlildə daha təmkinli və kamil, müstəqil və azad, daha milli və xəlqi bir üsul axtarmağın, daha təravətli və təzə ifadə vasitələrinə meyl göstərməyin özü onun yaradıcılığını şərtləndirən mühüm amillərdəndir.
Ənvər Əhməd (Əhmədov Ənvər Misir oğlu) — şair, dramaturq, publisist, tərcüməçi, ədəbiyyatşünas, 1981-ci ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri namizədi (1982), Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akademiyasının doktoru (1992), “Qızıl qələm” mükafatı laureatı, Beynəlxalq dərəcəli fəlsəfə və filologiya doktoru, professor (2000), Beynəlxalq Kadrlar Akademiyasının həqiqi üzvü (2001). 1943-cü il avqustun 8-də, İkinci Cahan savaşının şıdırğı çağlarında Azərbaycanın Ağcabədi bölgəsinin Kəbirli mahalının Salmanbəyli kəndinin Kəlbəcərdə yerləşən Sarıyer yaylağında doğulmuşdur. Ağcabədinin 5 saylı şəhər orta məktəbində təhsil alandan sonra Bakı statistika texnikumunu bitirmiş(1961), Ağcabədi rayonundakı Salmanbəyli kəndində mühasib köməkçisi işləmişdir(1961-1962). “Dağ və mən” adlı ilk şeri 1962-ci ildə “Ağcabədi pambıqçısı” qəzetində dərc olunmuşdur. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində təhsilini davam etdirmiş (1963-1968), sonra Ağcabədi rayon “Sürət” qəzetində ədəbi işçi, müxbir, məktublar şöbəsinin müdiri (1968-1976), Xankəndi Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı kafedrasının müəllimi, sonra dosenti (1976-1994) işləmişdir. Nəsrəddin Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şuşa filialının direktoru (1994-2000), Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Ağcabədi filialının direktoru (2000-2002) olmuşdur.
Hazırda Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin Problemlər İnstitutunun şöbə müdiri vəzifəsində işləyir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Qarabağ filialının sədri seçilmişdir (1991). Bədii tərcümə məşğul olur. “M. Ə. Sabirin poetikası” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir (1982).
Onun şeirlərində dövrümüz haqqında düşüncələr, sevgi motivləri və doğma yurdumuzun tərənnümü, millilik, azadlıq və müstəqillik ehtirası, Azərbaycançılıq, türk birliyi, Qarabağın işğaldan qurtuluşu və s. bu kimi social, mənəvi, əxlaqi motivlər əsas yer tutur.
Respublikamızın ən nüfuzlu nəşriyyatlarında Ənvər Əhmədin “Nəslimiz” (şeirlər, 1968); “Anamın izləri” (şeirlər, 1974); “Sevgi yurdu” (şeirlər, 1979); “Sevgi cavan qalır”(şeirlər və poemalar, 1982); “Oğullar və qartallar” (şeirlər, 1985); “Sağlıq olsun” (şeirlər və poemalar, 1987); ” Kefenim kandan biçiliyor” (şeirlər, 1995); “Od qanı” (şeirlər, poemalar və dram əsəri , 1997); “Qanlı torpaq” (şeirlər, 1998); “Bu qılınc pas ata bilməz” ( şeirlər və poemalar, 2000); “Dünya əlimdən sürüşür” (şeirlər, poemalar və dram əsəri, 2007); “Salam, ay anası ölmüş oğullar” (şeirlər və poemalar,2008), “Daş qanı”(şeirlər və poemalar, 2011), “Ədəbiyyat yolçusu” (tədqiqat, 2012) , “Həsən Küskün köç eylədi dünyadan”, ( tədqiqat, 2013),” Seçilmiş əsərləri” (8 cilddə, 2013-2014-2015) və s. şeirlər, poemalar və dram əsərindən ibarət kitabları, “M.Ə.Sabir poetikasının bəzi cəhətləri” (monaqrafiya, 1978); “M.Ə.Sabirin poetikası” (monoqrafiya, 1996) monoqrafiyaları, onlarca elmi, publisistik, ədəbi-tənqidi məqalələri nəşr və dərc olunmuşdur.
Bu kitabların, demək olar ki, hamısı milli qürurumuzun poetik mənzərəsinin əksinə xidmət edir… Və bu problemə müəllif vətənpərvər bir şair kimi zəruri həssaslıqla yanaşmağı bacarmış, bir ziyalı və intellektual elita nümayəndəsi kimi həmişə adekvakt, effektiv poetik reaksiya göstərə bilmişdir…
Müasir dövrdə, müstəqillik illərində fəaliyyyət göstərən yaradıcı fərd, gərək ki, dərin analitik təfəkkür, ünsiyyət qurmaq və əlaqələr yaratmaq bacarığına, problemləri duymaq qabiliyyətinə, operativ fəaliyyət göstərmək, düşməni yaxşı tanımaq və onun psixologiyasının incəliklərinə bələd olmaq, xalq və dövlət mənafelərini əsas tutmaq xarakterinə, fəhminə malik olsun – bax, budur peşəkar ziyalıdan – şairdən, yazıçıdan, alimdən tələb edilən keyfiyyətlər!..
Ənvər Əhmədin fəaliyyət dairəsi və siferası, kəmiyyət və keyfiyyət vəhdəti imkan yaradır ki, o, belə yaradıcı fərdlər sırasında görünsün… Onun əsərlərinin əksəriyyəti müasir dövrümüzün mahiyyətindən qaynaqlanır, müasir gerçəkliyin, Azərbaycan gerçəkliyinin, həqiqətlərinin, taleyüklü, ölkə üçün həsas məsələlərin tarixi-siyasi və ideoloji vacibliyinin yaxın və uzaq hədəflərinin ədəbi-estetik dərkinə, poetik şərhinə hesablanır…
Ənvər Əhmədin poeziyaya gəlişi altmışıncı illərin əvvəllərinə təsadüf edir, dediyimiz kimi ilk şeiri “Dağ və mən” 1962-ci ildə dərc edilibdir. Və o gündən bu günə gözümüz önündə olduqca maraqlı və ədəbiyyatımız üşün vacib bir şair ömrü canlanmaqdadır – 55 ili haqlayan yaradıcılıq yolu keçmiş, 80-nə doğru çəhlim götürən bir ziyalı ömrü… Onun ilk şeirinin adı təsadüfü olsa da, qəribə bir maqik assosiasiya doğurur və gənc şair ilk addımlarından özünü dağla qarşılaşdirir “dağ və mən” deyir… Ulu Səməd Vurğun demiş, “Dağ olmaq istəsən dağa arxalan!” Ənvər Əhməd Misir ocağının bu müqtədir oğlu (bu ocaqda 13 uşaq böyümüş, Əhməd Elbrus, Əbülfət Misiroğlu, Yusif Misiroğlu kimi istedadlı şair, nasir, jurnalist yetişmişdir) orta boylu olsa da, yaradıcılığı etibarən dağ cüssəlidir, gəzdiyi yaylaqlar qədər axar-baxarlıdır… Təqdir ediləsi cəhətlərdən biri də budur ki, Ənvər Əhmədin bütöv yaradıcılığı onun ruhunu, sosial, siyasi ğörüşlərini, həyata münasibətini əks etdirir, yanımcıl, nikbin ruhla xalq kədəri üçün “Qırmızı kəfən” şeirində olduğu təkin “hönkürtüyə” çevrilir:
Allahın qəzəbi tutubdu məni,
Dünyanı Xocalı rəngdə görürəm.
Sanki qana dönüb həyat dənizi,
Yox-yox, ağlamıram, mən hönkürürəm
Bu qəbildən, bu məzmunda olan şeirlərdə şairin məhz ana torpağa, Vətənə, xalqa bağlılığı özünü göstərir. Ənvər Əhməd xalqın, vətənin taleyi üçün “mühüm mövzuları” qələmə aldığına görədir ki, əsərllərini mütərəqqi milli ideyalar miqyasında səsləndirə bilmişdir. Əlbəttə, hər bir sənətkarın böyük ürəyi, xalqa böyük məhəbbəti və mühüm mövzular seçməsi yetkin bir sənətkar kimi formalaşmasını təmin edəcək profillərdəndir.
Ənvər Əhmədin 1985-ci ildə yazdığı bir “Tərəkəmə” poeması var və bu əsər Azərbaycan epik poeziyasında yeganə, şəhdli-ballı, köçəri-elatlı, etnoqrafik detallarla zəngin, koloritli, tam orjinal monumental bir poemadır. Bu poemadan gətirdiyimiz bu bir parça Ənvər Əhmədin poeportretinin müəyyən cizgilərini olduğu kimi canlandıra bilır:
“Tərəkəmə” çalındı,
Əriş-əriş çalındım,
Arğac-arğac söküldüm,
Yumaq-yumaq açıldım.
Xurcun-xurcun gözəndim,
Naxış-naxış saçıldım.
“Tərəkəmə” çalındı,
Gəbə-gəbə toxundum.
Uçuqlardan tapılan
Kərpic-kərpic oxundum.
Köç yolu haçalandı,
İlmə-ilmə calandı
Könlümün Vətən andı.
Qılınc-qılınc doğuldum,
Qala-qala ucaldım.
Həyat-həyat yaşadım,
Dünya-dünya qocaldım…
Bu poemada, ümumiyyətlə, Ənvər Əhmədin yaradıcılığığnda ayrı-ayrı deyimlərin zaman və məkan boyunca hərəkəti, dinamikası, ictimai-sosial problemlərlə, milli-mənəvi dəyərlərlə çarpazlaşması və sair göstərilir və bu şairin, müəllifin zəngin daxili istedadı, mədəniyyəti, bir də detallı həyati təcrübəsi hesabına dəyişir, haqqında söz açılan mətləblərin müxtəlif aspektləri boy göstərir.
Ədəbi mühitdə onun yaradıcılığı, eləcə də, “Tərəkəmə” poeması həm qələm dostları, həmkarları tərəfindən, həm də oxucuları tərəfindən həmişə rəğbətlə qarşılanmış, xoş təəssurat oyatmışdır.
Xalq yazıçısı Anar Rzayev:“Ənvər Əhməd el qeyrətli ziyalıdır. Ənvər ictimai-siyasi hadisələrə həmişə emosionaltənqidi münasibətdə olur. Ruhunun ―ictimai fəallığı‖şeirlərinə də hopur. El şairlərinə xas olan ictimai siyasi motivlər onun poetik lüğətini müəyyənləşdirir. Ənvər Əhməd şəhər infrastrukturuna, çoxmərtəbəli evin qapalı məkanına alışsa da, elat – tərəkəmə koloritini, kənd insanının saflığını qətiyyən itirməyib. Türk keçmişinə sevgi etnik mədəniyyətimizlə qürur hissi onun yazı üslubunu və mövzusunu şərtləndirir. Ənvər Əhmədin emosional dünyası poetik yaradıcılığında parlaq şəkildə əksini tapır. Cəmiyyətdəki haqsızlığa, ədalətsizliyə dözümsüzlüyü, Vətən sevgisi şeirlərinin poetikasını, fəlsəfi fakturasını müəyyənləşdirir. Onun sevgi şeirlərində də, mən deyərdim ki, bir kişi səmimiyyəti var. Əksər poeziya nümunələrində kişi dəyərlərindən söz açır. Praqmatikliyindən, hadisələri real qiymətləndirmək baxımından fərqlənir… O həyatda, davranışında şairdir və dəyərli poetic məharətə sahibdir. Ənvər Əhməd mənim düşüncəmdə bütöv Azərbaycana yaraşan bir ziyalıdır. Onun yazılarında təfəkkür və dil arasında məsafə qısa və lakonikdir. Yəni onun istəyində bədii mətn yorucu olmamalı, fikir və ifadə qısa, yığcam olmalıdır. “
Xalq şairi, filologiya elmlər doktoru Xəlil Rza Ulutürkün fikri ümumən bu münasibətin bariz nümunəsidir: “Ənvər Əhmədin poeziyasında heç bir zahiri effekt, gurultu, iddia, özünütəsdiq aludəliyi yoxdur, yalnız dərin səmimiyyətin, həyata, insanlara vurğunluğun, bəşər qatillərinə, yırtıcıya, qəsbkara amansız və alovlu nifrətin sağlam cövhəri var. Bu poeziya bizi ümumən sənətin, şairin, şairliyin mahiyyəti haqqında düşünməyə, bunu yenidən öyrənməyə, min dəfə verilmiş suallara yenidən qayıtmağa vadar edir”.
Özünün dediyindən: “Ürəyim kövrələndə kəhər atımı minib Haramıda, Şah təpəsində, Küdrüdə, Çafalda, Nərgiztəpədə, Erki qarışanda doyunca gəzirəm. Yorulanda çoban qardaşım Şəmilin evinə düşüb köhnə motal pendiri ilə acıtmalı əppəkdən iştahla yeyirəm, samovar çayı içirəm. Uzun müddət nəsə özümdə bir rahatlıq, gümrahlıq hiss edirəm. Bir sözlə, təpədən dırnağadək zoğ tərəkəməyəm, hətta tez-tez bəzi ziyalı dostlarım mənə zarafatla “tərəkəmə balası” deyə müraciət edirlər”. Ənvər Əhməd bir tərəkəmə balası kimi daxilən azaddır, sərbəstdir, yovşan ətrli şeirlər müəllifidir, poeziya çəhlimlərdə səllimidir…
Professor, filologiya elmlər doktoru, tənqidçi-ədəbiyyatşünas Vaqif Yusifli: “Azərbaycan ədəbiyyatında tərəkəmə həyatına, onların adət-ənənələri, məişətinə dair yazılan əsərlərin sayı o qədər də çox deyil. Azərbaycan xalqının etnogenezində fəal iştirak etmiş qədim türkdilli tayfalar olan tərəkəmələr-oğuz türkləri əsasən Azərbaycanın Kür-Araz ovalığı, Mil-Qarabağ, Muğan və Şirvan düzlərində icma halında yaşamışlar və indi də bu proses davam edir. Onların əsas məşğuliyyət sahəsi maldarlıq və əkinçilikdir. “Tərəkəmə” xalq rəqsini tərəkəmələrin yaratdığına qətiyyən şübhə eləmirik. Amma mən “tərəkəmə” deyəndə bütün bu etnoqrafik detallardan daha çox çölçülüyə, azad quşların, ağacların, çayların, göllərin dünyasına qovuşan, doğulduğu gündən ölənəcən daxilən azad olan insanları düşünürəm. Çomaq götürüb, çarıq geyib, dağda-aranda qoyun-quzu otaran, sapand atan, at çapan, süd sağan, suluq tutan, bulama bişirən tərəkəmələr-köçəri həyat tərzi keçirən bu azad insanların içindən Xudu Məmmədov kimi dünya şöhrətli bir alim yetişdi. Elə “Tərəkəmə” poemasının qələmə alınması da onun təkidilə olub: “Ənvər, sən xalis tərəkəməsən. Çobanlıq həyatını yaxşı bilirsən. Onların həyatından, xalqımızın ulu adət və ənənələrindən, ümumən köçərilik həyatından bir etnoqrafik poema yazsan, pis olmaz”.
“Tərəkəmə” poeması eyni oyun havasının ritmi ilə başlanır (mənə belə gəlir). Sözlərin təkrarı və səslərin alliterasiyası üzərində qurulan “giriş” hissəsində biz tərəkəmə həyatının romantikasını seyr edirik.”
“Tərəkəmə” poeması sırf tarixi-etnoqrafik poemadır, böyük bir elatın tarixi və müasir həyatıdır… Onun bir sıra qəhrəmanlarının da müəllifin müasiri olmasını təsadüfi hesab etmək mümkün deyildir . Bunlardan , çoban Xanlar, Həsən, Kal Bayram, Xanım, Şərəf, Sarı Kərim, Zaman oğlu Mustafa, Hacı İbiş, çoban Paşa, Mir Ələkbər, Hör-nör Şəmil, Bığ Əkbər, Dönməz Əliş, Nər Vəli, Xanım, nazlı Şəhla, Sona xala, Gülüsüm bibi, Əhməd baba, Şərəf bacı, Uruz əmi, Musa kişi, çoban Boran, Murgüz Alı, Ter Əhməd, Dızıq Qara və başqaları bu sıradandır. Demək olar ki, hər biri epizodik səciyyə daşıyan bu adamlar poemaya təbii bir kolorit gətirir, adların, ayamaların özü çox mətləbdən və elat mədəniyyətinin incəliyindən xəbər verir. Bir sözlə, Ənvər Əhməd poemada tərəkəmə həyatının romantik dünyasını özünəməxsus tərzdə, parlaq, tipik çalarları ilə, “Söz közündə, odunda əriyə-əriyə” təqdim edir.
Dağ suyu tək duru idi qanımız,
Buz salı tək möhkəm idi canımız,
Nağıl idi ötüşən hər anımız,
Gün doğmamış yağlı yaxmac yeyərdik,
Nənəmizə “sağ ol, sağ ol” deyərdik.
Qulun salan at çullanar, bağlanar,
Yalmanlanan atın şişi dağlanar,
Qotur dəvə gühənindən yağlanar,
Cidov öküz soncuqlayar, getməzdi,
Alıq aşar, mənzil başa yetməzdi.
Misal gətirdiyimiz bu iki bəndin tekstoloji tərkibində istifadə edilən sözlər, ifadələr, poetik sintaksis tərəkəmə elatının məişətini doğru-düzgün, bütün koloriti ilə əks etdirir ki, bu cəhəti bütün poema boyu müşahidə etmək mümkündür… Bunlar əslində milli-etnoqrafik dəyəri olan urvatlı sözlərdir… Bu poemada mövzuya, bədii sözə, hissə, fikrə zərgər dəqiqliyi ilə məhəbbət və hörmət var, sözü hörmətə mindirmək var… Burada şairlik təcrübəsi və yüksək sənətkarlıq texnikası da var… Mətndə qürur qarışıq bir nisgil var ki, elatın bir çox ənənələri öləziməkdədir, adı çəkilən yurd, yaylaq yerləri indi düşmən işğalındadır və o dağlar, qayalar, bulaqlar da, bizim özümüz də bir-birimizin nisgilini çəkirik… “Dağ günləri elin ən xoş günüydü, Hər səs-səda çobanların ünüydü…” misraları bu günün faciəsini alt qatda nümaiş etdirir. İndi bizim, Qarabağ elatlarının “xoş gününü”, “səs-sədasını, ününü”, dağlarını – yaylaqlarını əlindən alıblar… Məkan olmayanda, sənin təsvir etdiyin həyat da olmur…
Əlbəttə, “Tərəkəmə” poeması, tarixi-etnoqrafik gerçəklikləri əks etdirən tərəkəmələrin tarixi həyat tərzi və məişətini maraqlı, həyati detallarla təqdim edən poetik təəssüratlar silsiləsi kimi olduqca maraqlıdır. Poetik ricətlər, emosional təsvirlər, lirik təhkiyyənin səmimiyyəti və orjinallığı, şairin görüb müşahidə etdiyi hadisələr, tərəkəmə həyatının az qala bütün etnoqrafik detalları ilə təsviri o qədər real, təbii və inandırıcıdır ki, burada tarixi-etnoqrafik xronikadan daha artıq, ruhu oxşayan məlumat əldə edir, əsər boyu Qarabağ tərəkəmələrinin yaşadığı yurd yerlərini, dolaşdığı kəndləri, obaları bircə-bircə sanki səyahət edirsən, kəhərə süvar olub Haramıdan, Şah təpəsindən, Küdrüdən, Çataldan, Nərgiztəpədən, Ergiqarışandan keçirsən, Qaravəlli, Kələbədin, Sarvanlar, Kəbirli, Eyvazlı, Sarıcalı, Arazbar, Əlnəzərli, Xəsilli, Təhlə, Ovşar, Muğanlı, Qaradolaq, Aşıqlı və digər kənd-oba adları poetik misralara həkk olaraq yaddaşda qalır…
Ənvər Əhmədin “Od götürdük Şəhriyarın sözündən” deyərək ustad Məmmədhüseyn Şəhriyarın “Heydərbaba” poemasının ritmik havasından bəhrələnməsi də, yeni məkan və siferada daha da doğmalaşır, situasiyaların təbiiliyini və şirnliyini qorumağa xidmət edir… Ənvə Əhmədin digər əsərlərində olduğu kimi bu əsər də təzə-təravətli poetik deyimlərə zəngin olan poemadır.
Oxucu müəllifə qoşulub, özü demiş – Çalbayırdan, Murad təpəsindən, Sarıyerdən, Ceyran bulağından, Qırxqızdan, Dəli Dağdan, Çilgəz yaylağından, Qaraarxdan, Qaraxaçdan, Yüzbulaqdan, Əyriqayadan, İşıqlıdan, Uzun yaldan, Ağ qayadan, Mıxtökəndən, Səbətkeçməzdən keçir, Qarabağın tərəkəmə obalarını gəzir, göyəbaxana, vanaya, küzə baxır, göy çəmənə sərələnib gülə-çiçəyə batır, kəklikotu dəmləyib içir, sürüyə sərdən vurur, qalayı gümüş təki parıldayan qavlamanı götürüb sağmal qoyunları ovşarlayır, sərnic-sərnic süd sağır, dələmə tutur, bulama bulayır, suluq bişirir, ağuz sağıb kətəməz yeyir, atlama içir, zoğal çomağı götürüb bəlgə tutaraq zarafat-zarafat çobanlarla “çomaq davasına” çıxır, qıyxırıq qoparır, 24 yan keçədən tikilən muxurularda xalı-gəbə, nişan xurcunu, yun corab, örkən, çatı toxuyan gözəl-göyçək qızların tırınqıyla çaldıqları ilmələrə, vurduqları allı-güllü naxışlara, oxuduqları qədim el mahnılarına heyran kəsilir. “Tərəkəmə” poeması belə başlayır:
“Tərəkəmə çalındı, qanım coşdu, qaynadı,
Qollarını qaldırıb elim,obam oynadı.
“Tərəkəmə” çalındı, igidlər bəlgələndi,
Çomaqlar şaqqıldadı, torpağa od ələndi.
Qırat aşdı gədikdən, od yağırdı nalından,
Bığıburma bir oğul yapışmışdı yalından.
…”Tərəkəmə” çalındı… Babək andım içildi,
Həsrətimin nöqtəsi gözlərimdə kişildi.
Dırnaq-dırnaq oyuldum, külüng-külüng qazıldım,
Qayaların üstünə göz yaşımla yazıldım.
…”Tərəkəmə” çalındı, köç yolu haçalandı,
İlmə-ilmə calandı könlümün Vətən andı.
Qılınc-qılınc doğuldum, qala-qala ucaldım,
Dünya-dünya qocaldım.
Ənvər Əhmədin “Tərəkəmə” poemasının sonluğu fəlsəfi-estetik mənada göstərir ki, xalqın, millətin mahiyyəti saflıqla yoğrulduğundan həmin saflıq və mərdlik əsrlər, eralar ötsə də, getdikcə artır, güclənir, elə bil, illər, əsrlər, eralar geri qayıdır, hər şey yeni keyfiyyətdə, yeni mahiyyətdə spiralvari şəkildə təkrar olunur və insan taleyinin (tərəkəmə elatının) tarixçəsində yenidən canlanır; müəllif, məkan, zaman, qəhrəman, ədəbi əsər anlayışının özü də təzələnir:
Ürək həmin ürək,
Duyğu həmin duyğu,
Yolçu həmin yolçu!
… Minib köhlən atımı,
Çapdım, çapdım, ha çapdım
Harda dayandı,
Orda yurdumu tapdım.
Tapdım, ulu babamın
Ulusu düşdü yada.
Çomağım sancılmamış
Yer yoxumuş dünyada.
Nə gözəl, nə qədər ülvi duyğulardır bunlar. Bunlar “Dədə Qorqud”dan gələn = “oxu at, ox sancılan yerdə, xeyməmi qur” fəlsəfəsindən, dinimizdən gələn “Ağ dəvə xıx edib – diz qatdayıb yatan yerdə peyğımbərə ev tikin!” inancından süzülüb gələn bulaqdır…
Təsvir-təqim olunan hadisələr, etnoqrafik detallar səni ictimai sferaya – mətndən kənara çəkir, içində mətndə olmayan, vaxtilə gördüyün, yaxud görəcəyin hadisələr canlanır, ən müxtəlif düşüncələri, duyğuları oyadır, müqayisə edirsən, yenidən poetik mətnə qayıdır, yenidən onun dərinliyinə dalırsan… Oxucu fəhmindən asılı olaraq (fəhmin intensivliyi) poetik mətni anlamağın yeni strategiyası ortaya gəlir.
Bunlar bir daha tarixi gerçəkliyi canlanıraraq onu göstərir ki, at üstündə doğulan, at üstündə ölən türkün əkmək qazandığı çomağı, həm onun silahı olub, həm onun bayrağı… “Çomağım sancılmamış, Yer yoxumuş dünyada.” – deyiminin, misralarının poetik-tarixi məna yükü də, bundan ibarətdir… “Türk qanlı köynək kimi geyir əyninə yurdu”- misrasının siqləti bayraq rənginə dönmürmü?! Və yaxud, “Dönüb ildırıma, çaxıb, hey çaxıb, Qılınc tariximiz heç vaxt pas atmaz!” – sözünə sonsuz inam və heyranlıq buradan yaranmırmı?!
Beləliklə, əsəri xronoloji qaydada deyil, olduğun məkan və zaman ölçüləri daxilində, keçmiş zamanın donmuş anında anlamaq tələb edilir…
“Qılınc”, “Misri qılınc” mifik-folkloristik obrazları Ənvərin poetik strukturunda müxtəlif məna və mahiyyətdə vaxtaşırı müraciət edilən obrazlardandır… Bəlkə də, bu genetik yaddaşdan – Ənvərin atası müdrik Misir kişinin, Misir Zaloğlunun adından assosiativ güc alır… Misir uşağının – şair Ənvərin, yazıçı Əbülfətin, jurnalist Yusifin xislətində gecələyən tərəkəmə saflıqdan güc alır… Və Ənvər Əhmədin Əfzələddin Xaqani babası demiş, O, “Misri qılıncı Misri qələmə, Misri qələmi Misri qılınca sözün ovxarnda əvəzləşdirə bilir… Cünki əsrlər boyu türk məişət və təfəkküründə Misri qılınc və Misri qələm vəhdəti həmişə olubdur… Ulu Səməd Vurğun elə-belə deməmişdi: “Müsəlləh əsgərəm, mən də bu gündən!” Bu onun həmkarlarına, qələmdaşlarına mesajı idi – Şairlər, Yazıçılar, başqa sözlə, yaradıcı adamlar həmişə vətəninin, xalqının “MÜSƏLLƏH ƏSGƏRİ”dir!!..
“Hardan başlayır vətən?” sual dilemmasının cavabdehləridirlər, əllərində Misri qələm sərhədçidirlər. Ona görə də,onun lirik qəhrəmnının Vətənin bütövlüyünə gedən yolu sərhəd dirəklərinə çatanda yolu kəsilir, yarımçıq qalır, yol da canlı kimi ölür: – “Sərhəd dirəyinə çırpıb başını, Çığıra-çığıra ölərlər yollar.”
Ənvər Əhməd üçün Vətən məhfumu Ana məhfumu ilə üzvi şəkildə birləşir, elə Vətən “Anamın izləri” şeirində olduğu təkin Ananın ayaq izlərindən başlayır:
Minib qarğı atları, yollar boyu çapardıq,
Palçıq üstə anamın izlərini tapardıq.
Əyilib o izdəki göz yaşı tək saf sudan,
İçərdik biz doyuncan!
Şair bu sudan doyunca içir ki, yanmış ürəyi sərinləsin. Doyunca içir ki, hamı bilsin, hamı duysun, hamı dinsin, hamı desin ki, Vətən bu ayaq izlərindən başlayır… Əslində, ananın bu ayaq izindəki göz yaşı təkin saf su – irilik suyu, mənəviyyat, əxlaq çeşməsidir… Və bu Ananın ayaq izlıəri müqəddəsdir, toxunulmazdır:
Götürün, yolları üfüqdən asın,
Bir ana izi də tapdalanmasın!
Nə gözəl arzu! Nə gözəl istək! Yenə də, qeyri-adi orjinal poetik obraz, Ana məhəbbəti üfüqdən boylanan dan yeri rəngində bayrağa dönür…
Bax, ana heykəlini belə qoyarlar, o heykəli ürək kimi döyünən əlləri öz başı üstünə bax, belə qaldırarlar! Bayraq kimi… Dünyaya 13 övlad gətirmiş Ananın müqəddəs obrazı ölməzliyə şevrilir… Ənvərin əsərində natural detallar var, amma naturalizm – sırf natural təsvir, naturalistcəsinə münasibət yoxdur..Ənvərdə qəribə, özünəməxsus ANA = Vətən aşiqliyi var, lap özü də Füzuliyanə bir aşiqlik… Bədii-estetik səviyyəyə yüksəlmiş, esteik kateqoriyalaşmış bir aşiqlik… Bu aşiqlik sufiyanə aşiqlik deyil, ifrat deyil, adi, həyati, insani, amma çox energetik bir aşiqlik… Ənvər Əhmədin ANA – VƏTƏN aşiqliyi real zəmin və məzmunda Füzuli babasının aşiqliyinəqiyasdır: “ Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var, Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var. …Məndən, Füzuli, istəmə əşari-mədhü zəmm, Mən aşiqəm, həmişə sözüm aşiqanədir.”
Ənvər Əhmədin bu qəbildən şeirlərindən ruh işığı gəlir. Yanan ürəyin, əlin, sözün, üzdən axan yaşın işığı olurmuş… “Ana!” şeirində olduğu kimi:
Bu zülmü mənəm ki çəkirəm, ana!
Yoxluğun əriyib gözümdən axdı, Ölümün öldürdü mən qara baxtı. Hönkürüb, hönkürüb bu gecə vaxtı Qəbrini bağrıma bükürəm, ana!
Bu təsadüf deyilmiş. Ənvər Əhməd görür ki,
…Axşam qapımızdan başlanan bir iz,
Səhər görürsən ki, günəşə çatır!
Və yaxud qəlbən inanır ki,
… Torpağın arxası dağlar, dərələr,
İnsanın arxası eldir- obadır…
Keçmişdən üzü bəri nənə-babalarımız qorxulu yuxunu axar suya danışıblar və deyiblər: “Dərdini yaz kağıza, at suya, padşaha gedib çatacaq”. Ənvər Əhməd də “Xudafərinin iş ərizəsi” şeirində həmin köhnə, sınanılmış yolla gedir. Lakin bu dəfə ərizəni adam deyil, bir körpü yazır – Xudafərin körpüsü. Tarix səhnəsində bu qədim körpü öz yerinin nə olduğunu bilmək istəyir. Şair ona yol göstərir:
At ərizəni Araza,
Araz bilər ünvanı!
Yəni sənin dadına yetsə, suya atdığın ərizə yetəcək. Ərizəni hansı ünvana lazımdırsa oraya çatdıracaq:
Dekabrda yazmışdı
Xudafərin yəqin ki, bu ərizəni?!
O ərizənin suya atılmasından neçə dekabr keçib görəsən?..
Sular o ərizəni harda atıb-oynadır indi?!
Hər halda hələ ümid var.
Çünki ərizə suya atılıb!
Çünki dekabrda hər hansı bir kağızın
ölüm-itim xəbəri çıxmayıb hələ!
Özü də söhbət o sulardan gedir ki, qanlı, bulanıq olması öz yerində. Qorxusu bu deyil! Qorxusu odur ki, bu cür sularda şair demişkən, “Zəmanənin əliylə axtalananda məslək”, “Bəlkə balıq iştahla yeyir öz balasını”. Oljas Süleymanovun şeirlərindən birinin epiqrafında belə bir məqam var: “Afrikada ana qəbirlərinin başdaşı üstündə açıla qalmış əl şəkli həkk olunub”. Sən demə, bunun mənası bu imiş:
Diləyimiz ömü-ömür qarıdı,
Şair demiş: Araz su yox, barıdı.
Ağlar gözün tutulmaqdır peşəsi,
Sərhəd üstə sındı könlüm şişəsi…
Biz keçırik, bu dağ, bu daş yşayar,
Lal dərələr qəzəb selin daşıyar,
Xudafərin körpüsündən naşılar,
Keçə bilməz, həsrət-həsrət boğular,
Köksümdə dərd toxumu doğular.
Ənvər Əhməd bütün ziyalı həyatını Qarabağ ağrısı ilə keçirən, Qarabağ dərdini canının və qələminin giziltisində daşıyan vətəndaş şairdir və “Fani dünya bizi yaman sıxıbdır” – deyərək sızıldayır. Onun bu problemə baxışı və ədəbi konsepsiyası aydındır, şəffafdır: “Dağlıq Qarabağ problemini “münaqişə” deyil, “ədalətsiz müharibə” adlandırmağın doğru olduğunu vurğulayan Ənvər Əhməd işğal edilən ərazilərin geri qaytarılmasını müharibədə görür: “Bu dəqiqə ermənilər “Cıdır düzündə” at oynadırlar. Biz isə Şuşanın işğalını Bakıda qeyd edirik. Şuşaya sözlə qayıdırıq, əməllə yox!”. “Şuşalı bülbül” şeirində bütöv bir xalqın Qarabağ – Şuşa dərdi “Xarı bülbül – Şuşalı bülbül” obrazında ağıya dönür, Şuşanın poetik dərd hekayətinə çevrilir, Pablo Pikassonun “Sülh göyərçini” tablosu təkin teokosmik mənada simvollaşır, Şüşanın azadlığına çağırış simvoluna, rəmzinə dönür:
Bülbül, sənin işin qandı, Şairlər oduna yandı, Şuşada könlüm talandı, O yer mənim daş yaramdı.
…Bülbül tir-tir əsirdi, İlahi, bu nə sirdi? Dəhşət vardı gözündə Cıdır düzü üzündə, Sırsıra bağlamışdı. … Əvvəl elə bildim ki, Həqiqi bülbül imiş. Sonra gördüm, İlahi, Xarı-Bülbül gülüymüş. Sanki üzdü canımı, O xanımlar xanımı Natəvanın gülüymüş…
… Sarsılmışdım bayaqdan, Səsindəki ah-aman, Yaman bağrımı yardı, Döşündə yara vardı. Üz-gözü didim-didim, Xarı-Bülbülüm, -dedim… Ey əsir gülüm dedim. … Baxışı şeir-şeir Ürəyimə yazıldı, Elə bildim sinəmdə Ona qəbir qazıldı. Əl atdım ki, götürüm, Ürəyimə ötürüm, Bacara bilmədim mən, Can verirdi, deyəsən, Bülbülü ölən Vətən!… Gözümdən dünyam düşdü, Allah, bu necə işdi? Xarı-Bülbül Şuşadan Dimdiyində qan gətirmişdi!!!
Teokosmik mətndə, mifoloji-dini ənənədə – Nuh peyğəmbərin daşqın əfsanəsində göyərçin dimdiyində həyat rəmzi olan yaşıl budaq gətirir və Pikassonun tablosunda sülh göyərçini kimi əksini tapır, Ənvər Əhmədin Xarı Bülbülü – Şuşalı bülbülü isə “dimdiyində qan gətirir”, qana-qan çağırışı, qisas çağırışı, azadlıq çagırışı edir…
Bu mənada onun 2011-ci ildə qələmə aldığı “Xarı bülbül” lirik-epik poeması bu mövzuda yazılan əsərlər sırasında ən ləyaqətli yerlərdən birini tutur və bəlkə də birincisidir. Poema bir-neçə hissədən ibarətdir. Əsərin girişi klassik poemalarda olduğu kimi Allaha müraciətlə – “Minacat” formatına uyğun yazılıbdır: “Ümidi Şuşada daşa çırpılan”, “Gözü yaşlı Xarı – Bülbülə dönən” müəllif, “Ya Rəbbim, sən məni içimə sıxma!, …Allah, güc mələyin göndər yanıma!”- deyərək, bu mövzunu qədərincə əhatə etmək diləyi diləyir… Sonra “Xarı bülbülüm, bülbülüm!..”; “Mən Şuşaya necə gedim?!” ; “Mən Şuşaya qayıdacam!”; “Qaya babam, daş babam!” başlıqları altında hissələrə bölünən lirik-epik-dramatik ovqatda, qələbəyə müstəsna inam intonasiyasında, tarixi ekskurslarda, lirik-ornamental təsvir-təqdim üsulubunda, müasir məzmunlu illustrasiylar ardıcıllığında, yüksək dərəcədə milli-mənəvi yozumda, hər cür manipulyasiyadan kənar, erməni paranoyasına qarşı hissi-psixoloji dinamikada, rəngarəng poetik çalarlarda yazılmış poemada müəllif dilədiyi diləyə, effektiv ideya-estetik qayəsinə çatmış olur… Bununla da, müəllif əsəri yazarkan poetik obrazlarının dərinliyi ilə, fikri-hissi kontrastlarla – təzadlarla, minor və mojor fikri-hissi axının bir-birini əvəzləməsi ilə oxucusunu düşündürməyi və həyəcanlandırmağı bacarmışdır…
Müasir poeziyamızda Qarabağ mövzusunda dərd, qəm, hüzün dolu yazılan yüzlərlə şeirlər var və bunlar müəlliflərin yanğısından yaranır, amma nə gizlədək, şeiriyyət və poeziya bunların çoxunda olduqca xəfifdir… Amma Ənvər Əhmədin bu mövzuda sistem, axar təşkil edən əsərlərində lirizm ilə, poetiklik ilə hiss, duyğu, fikir vəhdətdə üzə çıxır, fəal, proaktiv və praqmatik pafos üstünlük təşkil edir… Yalnız bircə şeirini misal gətirirəm ki, yaxşı mənada nümunə olsun:
Mən yolların göz yaşıyam,
Məni buludlar ağlasın.
Hönkürtümdən yellər əsib
Məni o yurdlar ağlasın.
Yox Vaqifin səsi, ünü,
Qara geydi toy-düyünü.
Xarı bülbülün yas günü
Məni göy otlar ağlasın.
Çəkilmədi yurd keşiyi,
Yırğalanır qəm beşiyi,
Yanıb sönən ev-eşiyi,
Ellər-elatlar ağlasın.
Zirvələrin buzu, qarı,
Axıb gəlir mənə sarı.
Çıxıb Şuşadan yuxarı
Məni boz qurdlar ağlasın.
Ənvər Əhmədin kitablarında, xüsusən də, “Dünya əlimdən sürüşür” (2007) kitabında da, Qarabağa aid çoxlu şeirlər və poemalar var. Hamısında dərd, qınaq, ittiham, kədərin böyüklüyündən yaşanan hisslərin tüğyanı, hətta göz yaşları… Amma bunlar hamısı həm də poeziyanın dərdi, hüznü səviyyəsindədir. Belə ki, Ənvər Əhməd milli dərdin mahiyyətini tarixi-mədəni kontekstdə poeziyanın dərdinə çevirən şairlərimizdəndir. Onun “İttiham”, “Bu yara köz bağlamaz”, “Qara qutu”, “Qırğın”, “Qalx ayağa, Üzeyir” poemalarını… “Gəl, dərdləşək” poemasının poetik axarı, ictimai-sosial məzmunu, estetik qayəsi onun yaradıcılığının bu istiqmətini parlaq bir şəkildə əks etdirir. “Ağlayır” şeirində olduğu təkin yeni deyim və obrazlar “Xocalını balaya döndərir, qana bələnir”, oxucunun “könül qalası uçub-dağılır, can oda sərilir”, “Göz yaşı daş üstə bitir”, “gözlər, baxışlar dərd dərir”, onun poetik sözü yarasının örtüyünə çevrilir, dərd çiçəyə dönüb qanda bitir:
Xocalı adlı balamı, Qana bələyib gəlmişəm. Uçurub könül qalamı, Canımı oda sərmişəm.
Göz yaşım daş üstə bitib, Şuşa boyda ömrüm itib. Yaram məni boyda ötüb, Dərdi gözümlə dərmişəm.
Yazım açmadı bir çiçək, Dərdim qanımda bitəcək. Ömrüm canımda itəcək, Yaram üstə söz sərmişəm.
Onun bu qisim əsərləri millətimizin qanında vətənpərvərlik ruhunun oyatmağa xidmət edir. Onun poetik konsepsiyasında Qarabağ Azəraycanın ürəyidirsə, Şuşa onun tacıdı. Bu problem millətin şərəf və layaqət məsələsidir və münaqişə xalqımızın şərəf və layaqatinə uyğun həll edilməlidir. Ənvər buna qəlbən, ruhən inanır və qələbə-döyüş şeirini yazır:
Üçrəngli bayrağımı bağrım üstə sıxıram, Qarğa qonan zirvəyə qartal kimi çıxıram. Ey ərən oğlu, ərən, haydı, deyin: qana qan, Tətik çəkən əlindən öpəcək Azərbaycan! …Döyüşə hər atılış, hər vuruş haqdır indi, Ey vətən, o torpağın hər zərrəsi sənindi, Cahangirlər böyüdən bu ulu xalq mətindi, O yer, o yurd, o dağlar bizim məmləkətindi. İldırımtək gurlayır, yüksəlir cəngi səsi, Xan oxuyur Şuşada “Qarabağ şikəstəsi”!.. Odur pişvaza çıxır, saçları qan Natəvan, Qucaqlayır oğlunu, Azərbaycan – Natəvan!
…Elə bu an, bu saat vətən andı içilir, Düşmənin öz kəfəni öz qanından biçilir. Daş qəfəslər əriyir, nəfəsinin odundan, İgid komandirlərim, şeirimizin adından Sizə alqış deyirəm, Qələbə istəyirəm, qələbə istəyirəm.
…Gedir, gedir ordumuz, hücum əmri qətidir, Qarabağ başdan-başa vətənin cənnətidir. …Bu haqq xalqın haqqıdır, bu haqq vətən səsidir. Bu haqqın son çağırışı qələbə təntənəsidir. …Eşit, general oğlan, millətin haqq səsini, Öz qanınla bərpa et, Vaqifin türbəsini. Mən də bir əsgər kimi döyüşməyə hazıram, Bu şeirimlə düşmənə ölüm hökmü yazıram!..
Ancaq bu iddianın sahibi – “şeiri ilə düşmənə ölüm hökmü yazan” və Qarabağ boyda dərdi ürəyinə döydürən, şair belə deyə bilər:
Qəbrimi bu vətən boyda qazın ki,
Dərdimin kəfəni vətən boydadır!
Hələlik, bu mövzuda, vətənpərvərlik tematikasında belə giperbula, gipertəşbihə nə klassik, nə də müasir poeziyada rastlaşmak mümkünsüzdür… Və Ənvər Əhməd millətpərvər, xalqsevər bir şəxsiyyət tipi kimi bu cür güclü bədii ifadə vasitələrindən üsulundan ustalıqla, bacarıqla istifadə etmişdir. Belə bacarığa yiyələn qələm sahibi belə deyə bilərdi:
Təbrizə çatmayan şikəst yolları,
Doğrayın, qəbrimin tökün üstünə!
Vətənpərvərlik, vətəndaşlıq lirikasının özünəməxsus ədəbi-estetik funksiyaları, ifadə üsulları var. Burada müxtəlif ədəbi-poetik üsullsrdan – kəsgin ifşadan, öldürücü, tam inkar mövqedən tutmuş, islahedici dərəcəyə qədər müxtəlif estetik ifadə üsullarından – alleqoriya, ironiya, sarkazm, giperbula, qroteks, parodiya, fikri üstörtülü demək, tendensiyalılıq və s. mövcuddur. Bunlar ictimai lirika estetikasının, poetikasınn aksiomalarıdır… Bunlar Ənvər Əhmədə qədər istifadə edilən ictimai-siyasi lirikanın ifadə imkanlarıdır, janra məxsus keyfiyyətlərdir ki, Ənvər də , bunlardan bacarıqla istifadə edə bilmişdir… Bu bədii ifadə imkanlarına və məzmununa görə ciddi, təsireici, katarsisə səbəb olan, ictimai rəy doğuran lirika, siyasi-ictimai lirika və s. öz-özünə, boş yerə yaranmayıb və Ənvər Əhməd də bunların hamısından vətəndaş, vətənpərvər bir sənətkar kimi ustalıqla istifadə edibdir. Bu əsərlərdən göründüyü kimi, Ənvər Əhmədin xalqına, millətinə məhəbbəti yüksəkdir, millilikdən, xəlqilikdən, milli mənafedən kənar nə varsa onun diqqətindən kənardadır və ya bir lirik kimi təhnizindədir… Yəni lirik mətnin alt qatında, mətnin gizli kodunda bu təhniz ortaya çıxır, lap, ifşaedici ovqatda… Burda ikili standartlara yer yoxdur. Və bu lirik təhnizdə satira səviyyəsində nifrət və öldürücü atəş də görmək mümkündür ki, əslində bu ayıq oxucunun, psixoloji cəhətdən həssas oxucunun işidir…
Həmçinin bu hiss və duyğular xalqa, millətə, vətən övladına məhəbbətdən irəli gəlir… Vətənpərvərlik və vətəndaşlıq tendensiyası – poetik-bədii tendensiya da buradan irəli gəlir. Bu xətti yaradan cəhət isə xalqa, millətə böyük, sarsılmaz məhəbbət idi və xalqı biganəlik, susqunluq, görməməzlik girdabından çıxararaq işıqı sabahlara aparmaq, sosial ədalət bərqərar olmuş cəmiyyətdə yaşamaq istəyi, arzusudur… Ənvər Əhməd bü cür ülvi arzularla oxucusunu “şair əllərinin” (qələminin) açdığı qapıdan keşirə bilir:
Bir küləyin açdığı qapı var,
Bir ölümün açdığı qapı var,
Bir şair əllərinin açdığı qapı var…
Ənvər Əhməd Azərbaycanın tanınmış şairi və mədəniyyət xadimidir. Uzun illər Təhsil sahəsində çalışmışşdır, Ali məktəb rəhbəri olmuşdur. Ölkəmizin erməni işğalçılarına qarşı apardığı mübarizədə Ənvər Əhmədin qələmi kənarda qalmamışdır. Ənvər Əhməd bu gün də gənclik eşqi ilə yazır, yaradır…
Ənvər Əhmədin epik yaradıcılığı olduqca vüsətli, əhatəli, mövzu və tematika cəhətdən rəngarəngdir. Onun yuxarıda adlarını çəkdiyimiz poemalrı ilə yanaşı “Xarı bulbul”, “Şəhriyara salam”, “Daş qanı”, “Bu yara göz bağlamaz”, “İttiham”, “Vətən”, “Qobustan möcüzəsi”, “Torpağın işığı”, “Süleymn və Bilqeyis dastanı və yaxud, Quş sümüyündən saray” və s. poemaları vardır. Bunların , demək olar ki, hamısı Qarabağ mövzusunda yazılıbdır.
Ənvər Əhmədin bu əsərlərində müxtəlif taleli insanı bir amal yaşadır – vətən, torpaq, ailə qarşısında mənəvi dəyərlərimizə, əxlaqi keyfiyyətlərimizə sadiq qalmaq, onu gələcək nəsillərə xeyirxah nümunələrlə aşılamaq.
Müəllifin toxunduğu mövzular olduqca müxtəlifdir. Qələmə aldığı poemalarda Ə.Əhməd nəinki tariximizi, mədəniyyətimizi eləcə də ibrətamiz düşüncələri bədii boyalarla, dərin təhlillərlə, incə yumorla oxucunu özünə cəlb edir. Onun lirik-epik qəhrəmanı
qarşına çıxan müsibət qarşısında mətanət, cəhalət qarşısında mərifət, kin-küdrət və qəzəb qarşısında mərhəmət, pislik qarşısında xeyirxahlıq nümayiş etdirir və müəllifin öz obrazı ilə – poeportreti ilə harmonik əlaqə qurur, biri digərini tamammlayır… Ənvər Əhmədin indiyə qədər yaşadığı məsuliyyətli və gərgin şair həyatının, məşğul olduğu bədii, ədəbi-elmi fəaliyyətin real həqiqətləri və dəyər ölçüləri o qədər dərin və mənalı bir reallıqdır ki, bu reallığın özü onun milliliyə xidmət edən fəaliyyət dairəsini şərtləndirir.
Ənvədə millilik son dərəcə sosiallaşmış formatda təqdim edilir… Ənvər Əhməd məsuliyyətini dərk edən bir şair kimi siyasi proseslərə, ölkənin taleyüklü problemlərinə öz mövqeyini ifadə etməli, neqativ hallara qarşı çıxmalı olduğunu dərk edən ziyalılarımızdandır . Beləliklə də, o, öz məsuliyyətini anlayan bir millət qğləm əhli olaraq həm mənəvi, həm də qanuni vəzifəsini yerinə yetiririr.
Onun bir sıra şeirlərində sanki qutsal kosmoqonik akt baş verir, içindəki boşluq poeziya havası ilə dolur… Yaxşı olan budur ki, onun şeirləri filoloji fikir məkanına daxil olub orada məskunlaşa bilir… Əsas sosial problemlərdən biri də dövlətin millətləşməsi ilə bahəm, millətin də dövlətləşməsidir… Dövlətləşmiş millətə kənar, yad, yabançı ünsürlər yeritmək qeyri-mümkündür, o, bütün cinahlarda yabançılaşma təhlükələrinə müqavimət əzmindədir. Poeziyada bu pozitiv tendensiyanın təbliği aparıcı olmalıdır… Poeziya – ədəbiyyat şərəfli millət uğurunda mübarizənin öncül müsəlləhi olmalıdır. Ədəbi sima konkret dövrdə filoloji fikrin möhtac olduğu dərinliklərdə iş görməyə çalışar. Ənvər Əhməd klassikanın modern təfəkkürünə qoşularaq (beyinəqoşulma) ənənəvi milli təyinediciləri bərpa edə bilir… İlk baxışda bu normativ fon kimi görsənsə də, dərinə varanda bu normativlikdə Ənvərə məxsus bir özgürlüyün, özünəməxsusluğun yeniliyini sezirsən… Poetik mətndə məxsusi deyim-leksikası meydana gəlir. Poetik əsər, poetik mətn zaman və məkan dəyişikliyinə uğrayaraq yenilənir… Başqa sözlə, Ənvər haradasa ədəbi ənənələri mükəmməlləşdirməklə də məşğul olur və onun üslubunun novatorluğunun bir çaları da elə buna bağlıdır… Belə olan tərzdə onun poeziyası ədəbi mühitdə – oxucuda hörmət, simatiya, rəğbət doğurur…
Vətənpərvərlik və vətənsevərlik motivi əsas xəttin seqmentidir və fəlsəfi-teoloji-sosial məzmun daşıyır. Poeziyanın ruhundan ötürülən energetik infomasiya –müəllif-oxucu münasibətində birləşərək dramatik-duyğusallıqla spontan, təhtəlşüuri meydana çıxır…
Ənvər Əhmədin yaradıcılığ milli məzmunlu poetik konstruksiyalra malikdir. Bu əsasən bədii obraz, bənzətmə və ifadələrdə ortaya çıxır. Bütün bunlar milli lirik xarakterin ortaya çıxması üşün poetik-bədii fənddir və məna-məzmun social status qazanır…
Müəllif monotonluğun, etinasızlığın mənəvi-psixoloji yorğunluğunu daşıyan, münasibətlərində böhran yaşayan insan həyatına milli-ideoloji rakursdan baxaraq dayanıqlı vətəndaşlıq formulunu təklif edir… Bu isə poetik ideyanın stimullaşdırılması müstəvisində sosial-siyasi məzmunda və fərdin işıqlı duyğularına pozitiv-instinktiv planda baxışdır…
Ənvərin poeziyasında məna və məzmuna uyğun pafos müşahidə olunur, məsələn, necə ki, Səməd Vurğunun poeziyasında çılğın mili əsasda olan ehtirasları göstərmək bacarığı buradakı pafosu doğruldur və nəinki doğruldur, o pafos səni ələ alır, çünki süni yox, təbiidir, bu dərəcədə ehtiras, çılğınlıq elə bu cür də təqdim olunmalıdır… Bu onun əsasən dramatic əsərlərinə – pyeslərinə daha çox şamil etmək mümkündür. Onun pyesləri poemaları qədər monumentallığı ilə diqqəti çəkir. Həm təhkiyəsinə, arxitektonikasına, həm də məzmunun zənginliyinə, mənalılığına, milli təəssübkeşlik miqyasına görə bu əsərlər püxtə qələmlə yazılıb… Burada latentlik, demək olar ki, yoxdur, aşkarlıq və reallıq boya-boydur… Ənvərin poeziyası XX əsr 70-80-ci illər Azərbaycan poetic realizm manerasındadır.
Obrazların düşüncələri və düşüncələrindəki təbəddülat, mülahizələri elə detallarla, şair müşahidələri ilə qələmə alınıb ki, təbii inam və inandırıcılıq aşkar olur… Ənvər Əhmədin poeziyası tale poeziyasıdır. İnsan taleyinin özü də, onun ətrafındakıların xisləti də bəşəri hiss-həyəcanlardan, bəşəri dəyər və naqisliklərdən ibarətdir – sevgi və nifrət, vəfa və vəfasızlıq, mərdlik və xainlik, sevinc və kədər, bayram və matəm, sədaqət və xəyanət və s. və i.a. Bədi əsərin kolliziyasını əslində bunlar təşkil edir… Tale poeziyası olduğundandır ki, “Məbəd” şeirində belə siqlətli bədii, belə dəruni mətləbli misralar qələmdən süzülür:
Bu torpağın altı mənəm,
Üstü sən!
Bu sevdanın alovu mən,
Tüstü sən!
Ehh… Ömrümün ölüsü mən,
Büstü sən!
Qarışıbdı çiçək gülə,
Dönmüsən Xarı bülbülə!
Və yaxud, “Tarix” şeirində:
Bir qarışqa ömrü ilə,
Qaya çapdım, dağ aşırdım.
Bu dünyanı tutub dilə,
Onu qəbrimə daşıdım.
Ənvər Əhmədin otuza qədər kitabı çıxıb. Bunların arasında həm şeir, poema, həm də dram əsərləri var. Bu əsərlərin əksəriyyətində bu cür orjinal deyimli, poetik obrazlı, hissi-emosional məzmunlu şeirlər çoxluq təşkil edir.
Ənvər Əhməd müsahibələrinin birində deyir: “Biz içimizi təmizləyib, qeyrətimizi
oxvarlayıb, ən azından işğaldan qabaqkı mənəviyyata qayıtmalıyıq. Mənim bu mövzuda bir şeirim var. ” Bu qılınc qınında pas ata bilməz” adlanır. Orada yazmışam:
“…Qardaş, Qarabağsız ruhumuz qandı,
İçək Göyçə andı, Zəngəzur andı!
Qələbə tarixin yazılmayıbsa,
Düşmənin məzarı qazılmayıbsa,
Əgər qəbir-qəbir itirsə vətən…
Əgər bu millətin oğlusansa sən,
Bu qılınc qınında pas ata bilməz.
Əgər Ələsgərin ruhu yandısa,
Əgər dünya səniu belə dandısa,
Əgər ucalmırsa qeyrət heykəli,
Əgər əsirdirsə neçə qız-gəlin…
Bu qılınc qınında pas ata bilməz!”
Bununla bərabər, sənin mənəviyyatın da pas atmamalıdır. Qılıncdan, tüfəngdən, topdan qabaq millətin mənəviyyatı ovxarlanmalıdır. Mənəviyyat qayıtmasa və bunun fonunda vətənpərvərlik hissi güclənməsə, Qarabağı qaytara bilməyəcəyik. “Azərbaycan” şeirində deyildiyi kimi:
… Baş qoyaraq dizin üstə,
Tarix boyu can vermişik.
Qətrə-qətrə doğranmışıq,
Araz-Araz qan vermişik.
Sızlayanda ürəyimiz,
Ağ günə güman vermişik.
Dərdlərimiz hamilədir,
Qeyrət doğar Azərbaycan!
Bu dünyanın gözlərindən,
Heyrət doğar, Azərbaycan!
Bu, şairin müqəddəs arzularından, istəklərindəndir. O, vətəni bütöv görmək, dünyanı heyrətləndirmək ümidini heç vədə itirmir. Ənvər bu arzuda ikən, o taylı, bu taylı Azərbaycanı bütöv görmək istərkən, Qarabağ dərdi ilə dərdimizin üstünə bir dərd də gəldi. Bildiyimiz kimi, bizim təkcə Qarabağ yox, həm də Dərbənd, Göyçə, Zəngəzur, Borçalı, Araz, Təbriz ağrılarımız var:
“Oxudum “Arazbarı”
Araz dərdimə barı.
Dərdimi nərdivan et,
çıxım Allaha sarı.
Soruşum, hanı mənim
Bütöv Vətənim?”
Ənvər Əhmədin “Qara qutu” adlı, ibrətamiz, simvolik poeması var. Təyyarənin qara qutusunu nəzərdə tutmuşdur. Orada deyir ki, Azərbaycan qəzaya uğramış təyyarə kimi parça-parça olub. Amma bu qəzanın səbəbini öyrənmək üçün qara qutunu tapa bilmirik.
Ənvə Əhməd “Çanaqala” şeirində Türk qövmünün mübarizə əzminin ruhunu, əbədiliyini, ölməzliyini qeyri-adi bir şair fəhmi ilə verə bilibdir. Bu gün Qarabağ yaylalarında, dağlarında elə həmin Çanaqqala döyüşləri geir. Şeir belə qurtarır:
Əvət, dünya üzündə bir türk oğlu türk qala,
Yenə , yenə basılmaz o məğrur Çanaqqala!
Türkiyə türk adlanan məğrur bir millətindir,
O əyilməz, o ölməz, o məğrur, o mətindir!
Bir bayraq yoğrulubsa türkün qanından,
O bayraq enməmişdir, enməyəcək heç zaman!!!
Onun şair, ziyalı əqidəsi və amalı dürüstdür, millidir və özü dediyi kimi inamı bu mətləbə bağlıdır: “Azərbaycanın torpağını daşıyıb lap Ayın üstünə də apara bilərlər, amma onun mənəvi ruhunu, şerini, poeziyasını, muğamını, sazını, milli ləyaqət və qeyrətini, namusunu, kökünü-köməcini heç kəs, heç nə tərpədə bilməz. Hər şeyi zaman öz yerinə qoyacaq. …Ona görə də mən bu günün gəncliyinin gələcəyindən narahat deyiləm və Qarabağı azad edə biləcək çox vətənpərvər gənclər yetişib, hələ yetişəcək də!!” Şair fəhmi ilə, uzaqgörənliyi ilə deyilən və milli mənafeyə yönəlik bu sözlər bu günümüzdə reallığa, həqiqətə çevrilir…
Onun 2019-cu ildə dərc etdirdiyi “Bu zülmü mənəm ki, çəkirəm, ana”, “Gəlmişəm”, “Ağlayır”, “Bilmirəm”, “Sən olum”, “Çəkinə-çəkinə”, “İtir”, “Kimi”, “Yolçu”, “Üşüyür”, “Barışdı”, “Dedilər, ölübdür, üçüdür bu gün”, “Ömrümə” qəbildən şeirlərində də, illər öncə yazdığı poetik nümunələr kimi təsirlidir, yenidir, insani hiss və duyğuların zənginliyi, həyati detalların poetik mənalndırılması ilə diqqəti cəlb eləyir, “ağlayır” şeirində olduğu kimi:
Ötsün asta-asta segah, şikəstə,
Od yağdı Vaqifin qəbrinin üstə,
Dağıldı yurd-yuva, torpağı xəstə,
Qan sızır yaramdan, gözüm ağlayır.
Yas tutdu Natəvan, hönkürdü Bülbül,
Olub Qaryağdının naləsi dil-dil,
Yoxdur Qarabağım, fəryad et könül,
Sönüb od-ocaöım, közüm ağlayır.
Gəzdiyim oylaqlar geyinir qara,
Çəkildim Şuşada gözümdən dara,
Vuruldu sinəmə əbədi yara,
Bulaqlar üstündə izim ağlayır.
Ay Ənvər, fələyin min-bir oyunu var,
Hanı gürşad səsli, qartallı dağlar,
Elə bil yoxumuş o gözəl çağlar,
Uçdu qəsri-qalam, sözüm ağlayır.
Bu, pessimizm deyil, Vətənsizliyin, Qarabağsızlığın yaratdığı həsrət ovqatıdır… Şuşanın bir adı da Qaladır və qəsri-qalası düşmən əlində uçub dağılan şair-vətəndaşın sözü ağlaya-ağlaya, mənanın alt qatında əsgərə, süngüyə dönür, azadlıq çağırışına çevrilir, həsrət gözlərin ümid çırağını yandırır… Təsadüfi deyildir ki, onun həmkarı, qəlm dostu, istedadlı şair-publisist Ramiz Məmmədzadə Ənvər Əhmədin yurd həsrətinə, vətən sevgisinə həsr edimiş əsərlərin “şair Ənvər Əhmədin “Qarabağnaməsi” adlandırıbdır. Professor Nizami Taöısoy isə Ənvər Əhmədin poeziyasını müasir Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm qollarından biri hesab edibdir… Onun Azərbaycan Respublikasının Ali baş komandana xitabən 03.03.2006-cı ildə yazdığl “Ali Baş Komandanın əmrinə müntəzirik” şeirinin ideya-siyasi qayəsi 2020-ci ilin sentyabr ayının 27-dən bəri reallaşması şair fəhminin öncəgörüm ecazına ehtiram doğurur, şeir elə bil bu günlərdə yazılıbdır:
Ali baş komandanım, əmrinə müntəzirik, Hər bir əsgər mərd, mətin, ilan başı əzirik. Yarası göz-göz olan vətən ağrı çəkirdi, Məkirli yağı düşmən qan toxumn əkirdi.
Üçrəngli bayrağımı bağrım üstə sıxıram, Qarğa qonan zirvəyə qartal kimi çıxıram. Ey ərən oğlu, ərən, haydı, deyin: qana qan, Tətik çəkən əlindən öpəcək Azərbaycan!
…Ali baş komandanım, bu tarixdir, yazılır, Tökdüyü qan içində, düşmən qəbri qazılır. Məğlublar tarixini tərsinə yazır yağı, Onlara bax, beləcə çəkirik biz göz dağı.
Döyüşə hər atılış, hər vuruş haqdır indii, Ey vətən, o torpağın hər zərrəsi sənindi, Cahangirlər böyüdən bu ulu xalq mətindi, O yer, o yurd, o dağlar bizim məmləkətindi.
… Elə bu an, bu saat vətən andı içilir, Düşmənin öz kəfəni öz qanından biçilir. Daş qəfəslər əriyir, nəfəsinin odundan, İgid komandirlərim, şeirimizin adından
Sizə alqış deyirəm, Qələbə istəyirəm, qələbə istəyirəm. Çıxarıb ürəyimi yolunuza atacam, Hey ucalıb, ucalıb, allahıma çatacam,
… Arxaya yol yox daha, hər şey bizdən öndədir, Hər şey ürəkdən, candan, hər şey gözdən öndədir. Qaldır bayrağımızı göylərədək ucalsın, Orda tarix diz çöküb bircə anda qocalsın!..
Gedir, gedir ordumuz, hücum əmri qətidir, Qarabağ başdan-başa vətənin cənnətidir. Ali baş komandanım, son sözü sən demisən, Dünyanı silkələyib, haqqını istəmisən,
Bu haqq xalqın haqqıdır, bu haqq vətən səsidir. Bu haqqın son çağırışı qələbə təntənəsidir. Bu yolda ölüm-itim, bu yolda hər şey olar, Bu hücumun zorundan yeni vətən doğular.
On üç bənlik bu şeir-monoloq, çağırış, aşağıdakı misralarla bitir və, ulu Səməd Vurğunun “Müsəlləh əsgərəm…” harayına qoşulur: “Mən də bir əsgər kimi döyüşməyə hazıram, Bu şeirimlə düşmənə ölüm hökmü yazıram!..” Poeziyanın əbədiyaşar ruhu, sehri beləcə reallaşır, Ali Baş Komandan İlham Əliyev 500 il əvvəldə qalmış Azərbaycanın hünər tarixini yazdığı anı şair Ənvər Əhməd 4 il bundan qabaq duymuş, hiss etmiş, daha dürüstü isə şair fəhmi və vəhi ilə görmüşdür…
Bundan əvvəl şair Qarabağ dərdinin qandonduran soyuğunun ağrılı sızıltısında üşəndiyini, üşüdüyünü bildirərək “Üşüyür” şeirində, Qarabağ işğalını “tanrı qarğışı”, “ömrün qışı”adlandırarq bütün mənəviyyatının, ruhunun üşüdüyünü deyir. Əslində bu işğal əzabının “qışına”, “sazağına” bütün millət üşüyür:
Bu bir tanrı qarğışıdı, Dərdim canımın yaşıdı, Dondum, ömrümün qışıdı Əzabım, cəbrim üşüyür.
Boğdu məni bu dərd-ələm, Nəsə yaman tələsirəm. Qultək dərdimə əsirəm, Tələsir, səbrim üşüyür.
Lakin otuz il buz bağlayan, qütüb buzlaqlarına dönən bu “işğal buzlağı” Ali Baş Komandanın “Qarabağ Azərbaycanındır! Nidası ilə əriyir və şair bu qələbə yürüşünün, nidasının səsini dörd il bundan əvvəl eşidərək yazmışdı:
İldırım tək gurlayır, yüksəlir cəngi səsi, Xan oxuyur Şuşada «Qarabağ şikəstəsi»!.. Odur pişvaza çıxır, saçları qan Natəvan, Qucaqlayır oğlunu, Azərbaycan Natəvan!
Dərələrdən od çıxır, göylərdən gurşad yağır, Düşmən içir qanını, hey bağırır, çığırır. Ağdam külü üstündə qovrula bilməzdi, yox, Bu döyüş erməninin köksünə sancılan ox!
Təxminimizcə bu şeirin mətninin alt layından boy çəkən belə bir məna və mahiyyət oxunur: “ Qarabağ qələbəsindən sonar Böyük Üzeyir bəyin vahid Azərbaycan himni oxunacaq. O himnin şaqraq sədaları əcdadlarımızın müqəddəs beşiyi sayılan bütün Azərbaycanımızın daşına, torpağına, havasına, suyuna və nəhayət, məğrur Vətən övladlarının qanına və iliyinə hopacaq! Onda şəhidlərin də ruhu qızıl qərənfillər kimi pardaqlanacaq. Qardaş və bacılarımız! Ata və analarımız! Yolunda qan tökdüyünüz ulu Qarabağınız və ümumən o taylı-bu taylı bütün Azərbaycanımız Xilaskar Sizə – Ali Baş Komandan İlham Əliyevə əbədiyyət evinədək şükranlıqlarını və minnətdarlıqlarını saxlayacaq, əbədi qəhrəmanlıq salnamələri yaradacaqlar…
Ənvər Əhmədin yaradıcılığında mənzum dramın öz məqamı var. O, bu sahədə Hüseyn Cavidin, Səməd Vurğunun ənənələrini layiqincə davam etdirir. Onun epik poemalarının süjetində, strukturunda qabarıq görsənən dramatik cizgilərin davamı olaraq mənzum dramlarının yaranması təbii haldır, məntiqi yaradıcılıq aktıdır. Ənvər Əhməd müxtəlif illərdə üç mənzum pyes yazıbdır: “Baharın göz yaşları” (1986), “Qanlı torpaq” (1992) və “Ruhların fəryadı” (2013). Bu mənzum pyeslərin mövzuları tarixi faktlardan götürülərək poetik sözün gücü ilə nikbin, ümidli və müdrikliklə yoğrulmuş tarixi sıhnələri canlandırmışdır.. Bu əsərlərin mahiyyəti və cazibəsi əsasən, şairin parlaq poetik idrakla, zəka ilə milli varlığımızın əsas faktlarını və məqmlrını əhatə edən tarixi faktların, tarixi gerçəyin vəhdətində üzə çıxır.
“Baharın göz yaşları” mənzum pyesinin süjetinin əsasında görkəmli yazıçı Mir Cəlalın “Bir gəncin mnifesti” əsərinin motivləri dayanır. Burada romanın obrazlarından olan Azərbaycanlı ananın – Sonanın məğrurluğu və yenilməzliyi ilə, Baharn, Mərdanın mərhəm, milli xarakterləri ilə tamamilə başqa rakursda, yeniləşmiş dramatik-poetik obrazlarla qarşılaşırıq.
“Qanlı torpaq” mənzum pyesinin mövzusu Qarabağ xanlığının tarixi fonunda XVIII – XIX əsrdəki bütün Azərbaycan tarixi bədiiləşdirilərək mənzum pyesin pərdələrində canlandırılmışdır. Əsər altı pərdə, on beş şəkildən ibarət monumentall səhnə əsəridir…
Ənvər Əhməd bu əsəri yazmaq üçün Azərbaycanın XIX əsr maarifpərvər tarixçiləri Mirzə Adıgözəl bəyin, Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin, Əhməd bəy Cavanşirin, salnaməçilərdən Mirzə Rəhim Fənanın, Baharlının, Həsən İxfa Əlizadənin, Həsənəli Qaradağinin, Qarabağ haqqında tarixi, ədəbi-bədii, publisistik oçerklərindən, həmçini Tehrandan, Təbrizdən, Ərdəbildən əldə etdiyi tarixi mənbələrdən istifadə edərək tarixi faktlara və gercəkliklərə uyğun şəkildə, heç bir təhrifə yol vermədən xarakterik tarixi obrazlar silsiləsi yaratmışdır. Bu səhnələrdə Ağa Məhəmməd şah Qacar, İbrahimxəlil xan Cavanşir, Fətəli xan Qubalı, Kəlbəli xan Kəngərli, Kərim xan Kəlbəli, Hacı Çələbi xan, Hacı Məhəmməd xan, Ağası xan və möhtəşəm Cavad xan kimi tarixi şəxsiyyətlərin obrazları poetik sözün təsirli imkanarı ilə canlandırılmış, demək olar ki, müəllifin təxəyyülü tarixi həqiqətlərə mümkün qədər müdaxilə etməmişdir.
Ənvər Əhməd üçüncü mənzum əsəri olan “Ruhların fəryadı” pyesində bədii üsul kimi mistik bir formatda Şuşa şəhərində – Qarabağın paytaxtında yaşayıb-yaratmış, tarixi şəxsiyyətlər kimi fəaliyyət göstərmiş, artıq haqq dünyasında qərarlaşmış dahi insanların ruhlarını işğal olunmuş şəhərdə görüşdürərək olduqca təsirli, ibrətamiz lövhələr yaradır. Burada bədii təxəyyüllə, tarixi həqiqətlər çuğlaşaraq təsirli mətləbləri, mənaları müasirlik ladında ortaya gətirir… Bu əsərlər Ənvər Əhmədi yaradıcı dramaturq kimi ortaya çıxarır, mənzum dramın hələ də tükənmədiyini sübut edir…
Ənvər Əhmədin pyeslərinin obrazları çoxşaxəli və polifonik tarixi yaddaşa malikdir, bəzən, bir söz, bir ifadə böyük bir təsvir planını əvəz edir, deyilişdə elə bir intonasiya seçilir ki, sözün özü artıq görünür, konkret misalda sanki sözlə deyil, təəssüflə, ötüb-keçən günlərin ürəkdə qalan ahı, min illərin kirpikdən düşməyən göz yaşı… ilə üz-üzə gəlirsən. Dialoqlar elə qurulur ,sual elə verilir, mükalimələr elə qurulur ki, təbiiliyin sehrinə düşürsən…
Ənvər Əhməd bir alim-tədqiqatçı, tərcüməçi, publisist, redaktor kimi də səmərəli fəaliyyət göstərir. Onun M.Ə.Sabir yaradıcılığının poetikasına həsr etdiyi samballı monoqrafiyalar, elmi-nəzəri məqalələr, ictimai-siyasi, ədəbi məzmunlu publisistikası, qələm dostlarının yaradıcılığına həsr etditi ədəbi-tənqidi fraqmentlər, redaktoru olduğu, ön söz yazdığı, tərtib etdiyi poetik, ədəbi kitablar onun bu sahədəki işlərinin maraqlı faktlarındandır.
Ənvər Əhmədin yaradıcılığında ilk şeirlərindən etibarən poetik fikrin müntəzəm hərəkəti, inkişaf dinamikası həmişə müşahidə edilibdir. Onun lirikasındakı daxili dinamikanın, “lirik “mən”in” rəngbərəng yaşantılarının əsas hədəfi həmişə ümummilli əhval-ruhiyyəni, ümumxalq kədərini əks etdirməkdir…
Şair, dramaturq, alim-tədqiqatçı, publisist Ənvər Əhmədin bütöv yaradıcılığı öz ampulasında çevrələnən ideya-estetik amalı, mətləb və kredosu ilə milli məfkurəyə, dövlətçiliyə, müstəqilliyə – Türkçülük və Azərbaycançılığa, gələcəyin milli strategiyasına xidmət edən və öz zamanının, dövrünün gerçəkliyindən nəşət tapan, ədəbi-bədii söz çələngindən ibarət poetik düşüncələrdir..
Növbəti erməni məkrinə (fitnəsinə) – erməniləşdirmə faktına münasibət və yaxud, Ağdamda – Beşikdağ məbədinin əfsanəsi…
Əslində reallıq nədir?
Qarabağ qədim zamanlarda əsasən türklər və Qafqaz qəbilələrindən təşkil olunmuş qədim Azərbaycan dövləti olan – Qafqaz Albaniyasının tərkib hissəsi olmuşdur. Yuxarı Qarabağın Xankəndi, Ağdərə, Xocavənd, Şuşa, Düzən Qarabağın Bərdə, Tərtər, Ağdam, Ağcabədi, Füzuli, Beyləqan, həmçinin Laçın və Kəlbəcərdə arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar edilmiş maddi mədəniyyət nümunələri, numizmatik dəlillər Qarabağın qədim maddi mədəniyyətini, etno-mədəni vəziyyətini, əhalinin sosial-iqtisadi səviyyəsini, məişət şəraitini, ümumiyyətlə, Azərbaycanın bu bölgəsinin iqtisadi, ictimai və mədəni tarixini hərtərəfli əks etdirir.
Albaniyada erkən orta əsrdə (IV əsrdə) xristianlıq dini qəbul edildikdən sonra Azərbaycanın tarixi torpaqları olan Qarabağ ərazisində IV-VII əsrlər tikinti mədəniyyətini səciyyələndirən xristian arxitekturası tipində, memarlıq üslubunda tikililər – alban xristian dini abidələri yaradılmışdır.
Azərbaycanda Qafqaz Albaniyası dövrü abidələrinin əksəriyyəti öz ilkin formasını qoruyaraq dövrümüzə çatmışdır. Bu abidələr içərisində Kəlbəcər rayonunda Xudavəng məbəd kompleksi (XIII əsr), Laçın rayonu Kosalar kəndindəki Ağoğlan məbədi (IX əsr), Xocavənd rayonu Sos kəndindəki Amaras monastrı (IV əsr) və Ağdərə (IV əsr) rayonlarındakı Müqəddəs Yelisey məbədləri, Ağdərə rayonu Vəng kəndində Qandzasar məbədi (XIV əsr), Qərbi Azərbaycan (Hazırda Ermənistan respublikasının yerləşdiyi ərazi) ərazisində Haqapat məbədi, Qoşavəng məbədi, Ağtala məbədi, Tatev məbədi, Uzunlar məbədi, Yenivəng məbədi, Sənain məbədi alban məbəd memarlığının dövrümüzə qədər çatmış ən gözəl nümunələridir. Belə məbədlərdən biri də, Ağdamda Beşikdağ alban-türk məbədidir.
Ağdam bölgəsinin Şahbulaq ərazisindəki Beşikdağının zirvəsindəki el arasında Koroğlu qalası kimi tanınan, qədim Alban-türk məbədini erməniləşdiriblər… Bəli, uydurma əfsanə və yaxud, tarixin diqtə etdiyi reallıq… Bu yaxınlarda qəribə bir faktla qarşılaşdım. İnternet üzərindən azad olunmuş yuxarı Qarabağda aparılmış kosmik müşahidələri izləyərkən doğulub, böyüdüyüm Ağdam rayonunun Beşikdağ hövzəsində qəribə bir foto ilə qarşılaşdım. Bu fotoda, şərqdən qərbə baxanda Beşikdağın sol zirvəsində kilsə təsviri diqqətimi çəkdi. Bu nə kilsədi? Axı burada kilsə olmamalıdır… El arasında “Koroğlu qalası” adlandırılan bu abidə onillər boyu gözümüzün qabağında olubdur. Ahıl müdriklər danışardı ki, bu abidə yüzillər boyu burda mövcud olub… Əvvəlllər, yəni, ilkin dövrlərdə zərdüşt məbədi, sonar isə alban məbədi, Pənah xan dövründə isə gözətçi məntəqəsi olubdur… Hətta Pənah xan tərəfindən 1752-ci ildə Şuşa – Pənahabad qalası tikiləndən sonra da, İbrahim xanın xanlığının süqutuna qədər Şahbulaq qalası xanın qış iqamətgahı kimi və Beşikdağ gözətçi məntəqəsi həmişə fəaliyyətdə olubdur…
Beşik dağının şimal qutaracağında Xaçıncay tərəfə, Kəngərli kəndinə baxarında bir yaruslu 10-15 adam yerləşən böyük bir kaha da, “Koroğlu kahası” adlandırılırdı… Bu kahadan Beşik dağının içərisinə doğru bir adamın keçəcəyi lağım var… Deyilənə görə, bu lağm daha geniş bir kahaya keçiddir… Birinci kahada daşdan yonulma divan quruluşlu iri yataq yeri, təbii su yığılmaq üçün ovdan var ki, bu da, sübut edir ki, bü kaha xüsusi mühafizə dəstəsi üçün istifadə olunmuşdur. Deyirlər ki, məkrli ermənilər bu kahanın divarlarına da, xaç işarəsi çəkiblər….
İndi isə Beşik dağındakı bu abidə ermənilərin uydurduğu Tiqrnakert şəhərinin, üstündə də erməni xaçı olan “Erməni kilsəsi” kimi təqdim olunur… Beləliklə, ermənilər bu abidəni də rekonstruksiya edərək erməniləşdiriblər…
Belə bir erməni məkrinin, fitnəsinin mahiyyətini açmaq üçün tanıdığım mütəxəssislərlə – tarixçi, arxeoloq dostlarımla məsləhətləşmələr apardım, həqiqəti ortaya çıxarmaq üçün eksklüziv bir tədqiqat aparmaq qərarına gəldim ki, bu nəticələri sizlərlə bölüşürəm…
Beşik dağı haqqında qısa məlumat:
Qarabağın ürəyi sayılan Ağdamın qədim tarixi abidələri minillik keşməkeşli illərdən keçərək bu günə qədər gəlib çatmışdır. Rayonun ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri sübut edir ki, Ağdamın ərazisi qədim insanların yaşayış məskənlərindən biridir. Ağdamın Üçoğlantəpə deyilən yerdə aparılan arxeoloji tədqiqatlardan aydın olubdur ki, ilk qədim insanlar rayon ərazisində 6–8 min il bundan əvvəl, yəni, Eneolit dövründə (b.e.ə. VI–IV minilliyi əhatə edir, “mis dövrü” adlanır və daş dövrünün sonu – metal əsrinin başlangıcı hesab edilir) yaşamış, qədim əkinçilik və maldarlıq mədəniyyətinə bələd olmuşlar…
Sonralar Azərbaycanda gedən tarixi proseslər nəticəsində ilk dövlət qurumları formalaşmağa başlayıb. Belə dövlətlərdən biri də Şimali Azərbaycanda yaranmış Albaniya quldar dövləti idi. Yeni elmi araşdırmalarda “alban” etnik adını qədim türk “alp”(cəsur, igid) sözü ilə bağlayırlar.”Kitabi Dədə Qorqud”da bu etnosun “alpanlar” şəklində yazılışı, “alp” köklü toponimlərin Quzey Azərbaycanda, həmçinin vaxtilə Alban dövlətinə daxil olan Cənubi Dağıstan və Şərqi Gürcüstanda qalması yuxarıdakı ehtimalı daha da qüvvətləndirir…
Alban hökmdarlarından Oroysun adını “Kitabi Dədə Qorqud”dakı Uruz adı ilə müqayisə edirlər. Aran – Ağvan – Aquen – Ağoğlan – Ağdam (bu etnonimlərin kökündə “Ağ” sözünün durmasını təsadüf hesab etmək olmaz) adı da yalnız türk dillərində olması ilə izah olunur. Albanların Ay ilahəsinə daha çox sitayiş etmələri haqqında Strabonun verdiyi məlumat qədim türklərin “Ay Tenqri”sinə uyğun gəlir. Onlarla belə dəlillər əsasında “alban” etnik adı daşıyanlar türkdilli sayılırlar. Bəzi tədqiqatlara görə, burada yaşayan sakasenlər, onlarla qohum sayılan massagetlər, qarqarlar da türk mənşəli olmuşlar…
Son dövrlərdə aparılan sanballı elmi tədqiqatlar nəticəsində Qafqaz albanlarının türk mənşəli və türkdilli tayfa olması birmənalı şəkildə sübut edilmişdir. O da, ehtimal edilir ki, Albaniyanın siyasi konsolidasiyası artıq Əhəmənilər imperiyasının son illərində və Makedoniyalı İsgəndərin işğalları dövründə başa çatmış, eramızadan əvvəl IV əsrin sonlarında isə Qafqaz Albaniyası vahid mərkəzləşmiş dövlətə çevrilmişdir.
Bu tayfaların ən qədimləri Qafqaz və türk dillərində danışan avtoxton etnoslar olmuşlar ki, bunlardan biri də, yüksək mədəniyyətə malik olan Qarqarlar Ağdam ərazisindəki Qarqar çayı hövzəsi boyuca məskunlaşmışdılar. Bu isə Ağdamın Azərbaycan ərazisində ilk formalaşan dövlət quruculuğunda mühüm rol oynadığını bir daha əyani sübut edir. Bu barədə məşhur tarixçilərin, tədqiqatçıların əsərlərində yetərincə mühüm faktlar vardır və bu mənbələrdən aydın olur ki, türklər bu ərazilərin ən qədim, aborigen-aftoxton əhalisi olmuşlar…
Deməyim budur ki, Ağdam çoğrafi ərazisində tarixən ermənilərin olması və məskunlaşması absurddur!! Həmçinin, burada və Qarabağın dağ-yaylaq ərazisində olan xristian abidələri də, islamdan qabaq zərdüştizmi, sonrada xristianlığı qəbul edən aborigen türk tayfalarına mənsubdur, o cümlədən Beşik dağının zirvəsində olan abidə… Ağdam rayonu ərazisində çoxlu tarixi mədəniyyət və incəsənt abidələri var. Buradakı Üzərlik Təpə abidəsi, rayonun Xaçındarbənd kəndindəki Qutlu Sarı Musa oğlu günbəzi (1314-cü il), Kəngərli kəndindəki türbə və daş abidələr (XIV əsr), Papravənd kəndindəki türbələr, məscid (XVIII əsr), Xanoğlu türbəsi (XVII əsr), Qarabağ xanı Pənahəli xanın Ağdam şəhərindəki imarəti (XVIII əsr), Natəvan və onun oğlunun türbəsi (XIX əsr), Şahbulaq qalası və s. kimi tarixi və memarlıq abidələri bunu aşkar sübut edir…
Bunlardan biri də, Beşik dağının zirvəsinə yerləşən, tikilmə tarixi IV-VII əsrə aid edilən, indi isə qirqorianlaşdırılan Alban-türk Beşikdağ Alban-türk məbədi xristian məbəd-abidəsidir. Mənbələrə görə, bu məbəd tamamən Alban memarlıq üslubunda Arşakilər sülaləsindən olan Qafqaz Albaniyası hökmdarı II Vaçe tərəfindən, tamamilə Alban-Türk məbəd arxitekturasında inşa etdirilmişdir…
Onu da, bildirim ki, Erməni bənnalarından qabaq saxtakarlığı erməni tarixçiləri edir, böyük saxtakarlıqla bu qəbildən abidələrimizi erməniləşdirir, sonra da erməni bənnaları işə başlayırlar…
Bu abidə Şərqdən – Şirvanın, Şəkinin, yuxarıdan isə Qarabağın bütün yüksəkliklərdən görünür. Buna görə də, bu abidə əvvəl keşikçi qübbəsi kimi tikilibdir, necə ki, Şabrandakı “Çıraqqala” təkin… Buradan həm, yuxarı dağlarda yerləşən “Gəncəsər”qalasına (Xaçın knyazlığının mərkəzinə), həm də Şirvan zonasına od-ocaqla xəbərləşmə vasitəsi kimi istifadə edilibdir. Hətta, İbrahim xanın Şahbulaq qalasında məskunlaşan cağlarda da, artıq bu məbəd-abidə təmir edilərək keşikçi məntəqəsi kimi istifadə edilibdir… Bizim ehtimalımıza görə, indi Beşikdağı adlanan bu dağın əvvəlki adı Eşik (yəni son silsilə, ən eşikdə olan mənasında) və yaxud Keşik dağı olubdur. Sonralar uşaq nənnisinə-beşiyinə oxşadığına görə Beşik adını alıbdır… Belə ki, Beşikdağ sanki dağlıq və düzən Qarabağ arasında təbii sərhəd rolunu oynayır. Cənub-şərq tərəfdən ona Kür-Araz ovalığı, qərb tərəfdən isə Qarabağ yaylası birləşir… Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, 30 il işğal altına olan Beşikdağ məbədi və dağın aşağı ətrafında yerləşəm alban xristian qəbristanlığı haqqında vikipediya səhifələrində verilən məlumatlar olduqca yanlışdır və erməni mənbələrindən alınmışdır…
Azərbaycanın digər dağ məntəqələrində bu cürə abidələrin hamısı ilk öncə keşikçi məntəqəsi kimi tikilibdir. “Keşikçi dağı” ifadəsi – adını təsadüfi saymaq olmaz. Məsələn, Ağstafa rayonu ərazisində yerləşən Keşikçidağ abidələr kompleksi, Aveydağ, Tatlı, Yuxarı Əskipara məbədləri kimi ilk əvvəl keşikçi məntəqələri olmuş, sonralar funksiyalarını məbədlərə vermişdir…
Bir cəhəti də, qeyd etməyi vacib bilirəm! Bəzən kilsə ilə məbədi eyniləşdirirlər və fikrimizcə bu kökündən yanlışdır… Məbəd kilsə deyil və arxitekturası tamamən fərqlidir…. Məbəd Alban xristian türklərinə məxsus ibadətgahdır və Beşik dağının zirvəsində tikilən əvvəl gözətçi məntəqəsi olan abidə, sonralar genişləndirilərək, yenidən qurularaq Alban xristian türk məbədi olubdur… İslam dövründə isə xalq, birmənalı olaraq, bu tipli abidələrin bir qismini Koroğlu qalası kimi anladıblar. Belə bir rekonstruksiya və metaformoza hadisəsi Beşikdağı abidəsinin də başına gəlibdir…
Amma ən böyük məkri və qəddarlığı ermənilər ediblər. 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 km², yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail oldu. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə 6.000-dən çox ağdamlı şəhid olub. 2010-cu ilin noyabr ayında Dağlıq Qarabağ separatçıları rayonun adını erməniləşdirmək məqsədi ilə Ağdamın adını dəyişərək Akna qoyublar, Şahbulaqdan şimal-qərbdə dağın enişində yerləşən qədim xristian-türk alban qəbrlərini, Pənah xanın tikdirdiyi qalanı erməni abidəsi kimi dəyişdiriblər, muzey düzəldiblər, özlərindən Tiqranagert şəhəri uydurublar… Beşikdağ məbədinin də adını Vankasar monastrı qoyubkar… Yalan, məkr və saxtakarlıq, bax, budur!!
Bunu da, xatırladaq ki, hətta XIX əsrin əvvəllərinə qədər Qarabağ dağlarında yerləşən məbədlər hələ də, Alban məbədgahı kimi fəaliyyət göstərmiş, ermənilərin dabanyalama xisləti ilə uzun müddət saxtakarlıq işi aparılandan sonra Rusya çarlığının təsiri ilə 1836-cı ildə bu abidələr Rusiya Müqəddəs Sinodu tərəfindən ləğv edilmiş, Alban monastrına məxsus bütün mülk və əhali Erməni Qriqoryan Kilsəsinin tabe edilərək erməniləşdirilmiş, bütün Alban dini kitbları, əlyazmaları məhv edilmiş, məbədgahlar isə kilsələşdirilmişdir…
Bundan sonra Qarabağda Alban Patriarxı İsraelin başçılğı ilə qiyam başlayır. Qiyam yatırılır, Alban patriarxı İsrael isə ölkədən qovulur. Tezliklə patriarx İsrael vəfat edir və bundan sonra Erməni Arxiyepiskou Hovannes Qraf İvan Qudoviçə yazdığı məktubda Qarabağ və Gəncədəki Alban Məbədgahları klsələşdirilərək mülkləri və dindarlarının Eçmiədzinin tabeliyinə verilməsini xahiş edir və buna nail olur…
İndi bu məkri, Beşikdağdakı qədim abidəmizin də başına gətiriblər ki, sonralar əllərində dəstəvuz etsinlər ki, guya bu torpaqlar ermənilərə məxsusdur…
Bu qeydlərimlə bildirmək istəyirəm ki, Ağdamın Beşikdağındakı qədim abidələrimiz, həmçinin, ümumiyyətlə, Qarabağda erməni məkrinə məruz qalmış bütün qədim ibadətgahlar öz ilkin vəziyyətinə salınmalı, tarixi gerçəklik bərpa olunmalıdır… Bəli, bütün Qarabağda yerləşən tarixi məbədlər Qafqaz Albaniyası dövrünün nadir abidələrindəndir. Saxtakarlıqların qarşısı alınmalı, abidələr əvvəlki – ilkin vəziyyətlərinə gətirilməlidir. Tarixi abidələri saxtlaşdıraraq özününküləşdirmək – erməniləşdirmək cəhdlərinə birdəfəlik son qoyulmalı, tarixi varisiyimizə yiyə durmalıyıq!!
Bayramov Qurban Fərman oğlu (30 may 1946, Əlimədətli, Ağdam rayonu) — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1985), Respublika Qarabağ Ağsaqqallar Şurasının üzvü (2001), Azərbaycan Ziyalılar Hərəkatı Ali Şurasının üzvü (2003), filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi.
HƏYATI Qurban Bayramov 1946-cı il mayın 30-da Ağdam rayonunun Əlimədədli kəndində anadan olmuşdur. Orta təhsilini burada almış, indki N.Tusi adına ADPU-nin filologiya fakültəsini (1963-1967) bitirmişdir. Orta məktəbdə müəllim, tədris işləri üzrə direkor müavini vəzifələrində çalışmışdır (1967-1971). Hərbi xidmətdə olmuş (1967-1968), aspirantura təhsili almışdır (1970-1974). 1972-ci ildən Ədəbiyyat İnstitutunda baş laborant, elmi işçi, baş elmi işçi olmuşdur. Hazırda həmin institutda aparıcı elmi işçi vəzifəsində fəaliyyət göstərir.
1979-cu ildə “Səməd Vurğun poeziyasında lirik qəhrəman problemi” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Dövri və elmi mətbuatda 300-dən çox məğalə dərc etdirmiş, “Vurğun poeziyası”, “Lirik qəhrəman və zaman”, “Yaşar Qarayev: Milli yaddaş təlimi – Azərbaycançılıq” elmi-nəzəri, “Yaralı Vətənin yaralı övladları” bədii-publisist kitabları var. Onun “Müasir Azərbaycan poeziyasında üslubi meyillər”, “Azərbaycan ədəbiyyatında tarixilik və müasirlik”, “M.Ə.Sabir ənənələri və Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Səməd Vurğun dünən, bu gün və sabah”, “M.H.Şəhriyar poetik üslubu”, “Qarabağ ədəbi mühiti – uzaq keçmişdən bu günümüzə qədər” kimi tədqiqat işləri vardır.
Azərbaycan ədəbiyyatının əksər nümayəndələri barəsində məqalə yazmış, fikir söyləmiş, elmi və bədii kitabların redaktoru olmuş, onların bir çoxuna ön söz yazmış, xüsusən, “Azərbaycan poeziyası”na dair ədəbi icmallar yazmışdır.
Uzun illər “Gənclik” nəşriyyatında rəsmi rəyçi, Azərbaycan Dövlət Televiziyasında “Ədəbiyyatşünaslıq və zaman”, “Ədəbiyyat” (1982-1992) elmi-kütləvi, tədris televiziya verilişlərinin müəllif-aparıcısı, Ədəbiyyat İnstitutu Elmi Şurasının, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin bir illik fərdi təqaüdçüsü olmuşdur(2011).
Azərbaycan MEA-nın Rəyasət Heyətinin (2016), Azərbaycan Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinin (2011), Azərbaycan Respublikası Həmkarlar Konfederasiyasının Fəxri fərmanlarına(2016, 2019), “Tanınmış Vurğunşünas alim”(2011), “Fədakar alim”(2011), “Elm fədaisi”(2012) fəxri diplomlarına, “Səməd Vurğun mükafatı”na(2011), “Avropa Nəşr Mətbu Evi”nin “Qızıl medal”ına (2011), AMEA-nın Azad Həmkarlar İttifaqının “Fəxri fərmanı”na (2016),Beynəlxalq statuslu “Vintsas” Mükafatı diplomuna (2020) və “Ziyadar” Mükafatı diplomuna (2021) layiq görülmüşdür.
ƏSƏRLƏRİ Vurğun poeziyası, B., Elm, 1976, 78 səh., 1.000 nüsxə. Lirik qəhrəman və zaman (Səməd Vurğun poeziyasında lirik qəhrəman problemi.), B., Elm, 1986, 140 səh., 1.200 nüs. Tarixilik və müasirlik – “Sosialist realizmi müasir mərhələdə” kitabı (kollektiv), B., Elm, 1988, 388 səh., 1.800 nüs. Yaşar Qarayev: Milli yaddaş təlımi – azərbaycançılıq, (Jalə Qurbanqızı ilə birgə) B.,BDU-nun nəşriyyatı, 2001, 138 səh., 500 nüs. Poeziyanın sirri: Çaylar geri axmır, dənizə can atır və yaxud, qəlbini nar təkin kağıza sıxan şair Şahməmmədin poeportreti (mini-modern monoqrafiya), B., “MBM”, 2009, 104 səh., 500 nüs. Əli İldırımoğlunun yaradıcılıq yolu: milli-mənəvi dəyərlərin bədii salnaməsi və yaxud, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında avtobioqrafik roman janrının təkamülü (monumental monoqrafiya), B., “Nurlan”, 2009, 560 səh., 500 nüs. Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə (Jalə Qurbanqızı ilə birlikdə), Bakı, “Yazıçı”, 2014, – 272 səh. Xalq şairi Nəriman Həsənzadə (akademik İsa Həbibbəyli ilə birlikdə). – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, I c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.529-560. – 800 s. Şeirlərindən görünən şair – Musa Yaqub. – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, I c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.623-638. – 800 s. Hidayətin poeportretindən cizgilər. – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, II c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.29-48. – 1088 s. Çağdaş poeziya – ədəbi istiqamətlər, mövzu aktuallığı, sənətkarlıq məsələləri. – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, II c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.548-563. – 1088 s. Sonsuzluğun ahəngini yazan şair – Əhməd Qəşəmoğlu. – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, II c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.714-724. – 1088 s. Yaşar Qarayev: Azərbaycan istiqlalı – yaxın və uzaq tarixlər… (Jalə Qurbanqızı ilə birlikdə), – kollektiv, Bakı, “Sabah” nəş., 2016, s.162-186. – 404 s.
HAQQINDA Şahməmməd. Qurban Bayramov – şəxsiyyətin böyüklüyü, böyüklüyün şəxsiyyəti (essevari publisist tədqiqat) B., MBM, 2011, 480 səh., 1500 nüs. Qurban Bayramov -70. Azərbaycan Yazıçıları Birliyinin təbrik məktubu. “Ədəbiyyat qəzeti”, 28.05.2016, şənbə, № 20(5039), s.4. Mahir Qabiloğlu.Professor Qurban Bayramova təbrik-70. 27.05.2016, “Modern.az”. Asif Rüstəmli. Tənqidçi səmimiyyəti. “Ədəbiyyat qəzeti”, 28.05.2016, şənbə, № 20(5039), s.4-5. Qələndər Xaçınçaylı. Sözün qüdrətinə ilahi gözlə baxan alim. “Həftə içi” qəzeti, 27.05.2016. Asif Rüstəmli. Ədəbi tənqidimizin fədaisi. “525-ci qəzet”, 04.06.2016,№ 100(4596), s.19; “Kredo”, № 22(883) 30.05.2016,s.13. Ədəbi tənqiddə bənzərsiz ifadə tərzi. “Azertag.az” Xəbərlər, 06.06.2016. (Təqdim edən: Elçin Kamal.) Rəhim Əliyev. Tənqidçi ürəyinin miqyası. “525-ci qəzet”, say.119(4615), 05.07.2016, s.7;”Bütöv Azərbaycan” qəzeti, say:22(306),14-20.07.2006. Mənzər Niyarlı. “Ah, bu nəvələr, bu nəvələr”, Qurban Bayramovun 70-illik yubileyinə sənədli hekayə. 05.07.2016.; “Ədəbiyyat qəzeti”, 02.08.2016, say.25(5044), s.26-27. Asif Rüstəmli. Təbrik məktubu, Qurban Bayramlı-70. Müşfiq Borçalı, Yazıçılar Birliyində Yubiley tədbiri, Qurban Bayramov-70. Aslan Salmansoy. Ruhların da, sevindiyi o gün… “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, say 19(303), 9-15.06.2016., s.2.; “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.4. Akif Bayram. Tanınmış tənqidçi, vətən sevdalı alim. “Respublika” qəzeti, say.131(5582), 19.06.2016, s.5. Əli Rza Xələfli. Tənqidçi meyarı – sözün əyarı. Söz içində sözü görmək, yaxud tənqidçinin adı, istedadı.”Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.1. Qəzənfər Kazımov. Ustadları kimi. “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.3. Qurban Bayramov – 70. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təbrik məktubu. “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.3. İsmayıl Kazımov. Kimin kim olduğu bilinməlidir. “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.8. Şakir Qabbısanlı (Həmzəyev). Qurban Bayramov-70. Pərəstiş ediləsi alim, Nə yaxşı ki, sən varsan Qurban Bayramov. “Respublika gəncləri” qəzeti, № 78(699), 15.06.2016, s.8. Şahməmməd. “Sözün də çəkisi var” (Tənqidçi haqqında poema), Bakı, “Ekoprint” nəş., 2017. – 143 səh. Şahməmməd. Qurban Bayramovun yaradıcılığı və şəxiyyəti (müəllifdən), (Sözün də çəkisi var (poema), Bakı, “Ekoprint” nəşriyyatı, 2017 kitabında, s.3-14. İsa Həbibbəyli. Mən heç inanmırdım ki… (“Ön söz əvəzi), ( Sözün də çəkisi var (poema), Bakı, “Ekoprint” nəşriyyatı, 2017 kitabında, s.15-17. Tahir Taisoğlu. Redaktordan son söz əvəzi. ( “Sözün də çəkisi var” (poema), Bakı, “Ekoprint” nəşriyyatı, 2017 kitabında, s.138-142. Aqil Hüseynov . Şairin yeni poeması və onun qəhrəmanı (Yeni kitab təqdim edirik), “Təzadlar” qəzeti, 16.05.2017, say: 18(2114), s.15; “Zim.AZ.” saytı, 10.05.2017; “Media.İnfo.Az.”, 08.05.2017. Qarabağ Azərbaycandır, Azərbaycan isə dünyamız! – Yubiley təbriki DƏYƏRLİ ALİM QURBAN BAYRAMOVUN 75 İLLİYİNƏ – Zaur Ustac. Asif Rüstəmli. Qurban Bayramlı tənqidinin, ədəbi düşüncəsinin keyfiyyət göstəriciləri. “Aziya.İnfo” elm və araşdırma portalı, 30-05.2017. Qələndər Xaçınçaylı . Tənqidçi- ədəbiyyatçünas Qurban Bayramova doğum günü təbriki , “Yazarlar” jurnalı, may 2021, say: 05(05), s.4-8.
Bədii söz sənəti yollarında inamlı addımlarını atan, amma, “ müəyyən bir auditoriyaya sahib şair kimi tanınan” Fazilova (Rəhimova) Nuranə Rafail qızı Azərbaycnın barlı-bəhərli diyarı Göyçay bölgəsində dünyaya göz açmışdır, orta təhsil almış, Odlar Yurdu Universitetinin “Müalicə işi” fakültəsini bitirərək həkimlik peşəsinə yiyələnmiş. 2007-ci ildən ixtisası üzrə Göyçay Rayon Mərkəzi Xəstəxanasında həkim vəzifəsində çalışır…
Ədəbi fəaliyyətə erkən, orta məktəb illərindən başlayaraq, tez-tez rayon və məktəb tədbirlərində öz şeirləri ilə çıxış etmiş, rəğbətlə qarşılanmışdır.. Şeirləri ilk olaraq Nuranə Rafailqızı imzası ilə “Milliyyət” qəzeti, “Herba-flora”, “Yazarlar” jurnallarında işıq üzü görmüşdür. Lap son çıxışı “Kredo” qəzetində olmuşddur. Onun Nuranə Fazilova (Rəhimova) imzası ilə də şeirləri dərc edilibdir. 2016-cı ildə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təşkil etdiyi “Kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəsr, nəzm və dram əsərləri” müsabiqəsində 4-cü yerə layiq görülmüş, qalib əsərlərin yer aldığı kitabda 18 şeiri çap olunmuş, məktəb kitabxanalarına paylanmışdır. 2018-ci ildə Göyçay rayonunda təşkil olunmuş “Beynəlxalq Nar Festivalında” şeir müsbiqəsində “Göyçayın narı” şeiri ilə iştirak etmiş, 3-cü yerlə mükafatlandırılmışdır. 2021 -ci ildə çapa hazırlanmış ”Həkimlərin söz dünyası” kitabında 10 şeiri ilə həmkarları arasında yer almışdır. 2021-ci ildə “Gəlirik Qarabağ” poeziya antologiyası kitabında 13 şeir və “Kimlərə qaldı dünya”, “Nizami Gəncəvi – 880” antologiyasında 15 şeiri dərc olunmuş, həmçinin “Həyat bizi səsləıyir” antologiyasında şeirləri yer almışdır. Nuranə Rafail qızı Azərbaycan Kütləvi İnformasiya Vasitələri İşçiləri Həmkarlar İttifaqı tərəfindən “Qızıl qələm” media mükafatı laureatı (15.04.2021.) olmuş, eyni zamanda, KİV tərəfindən “Fəxri şair” diplomuna layiq görülmüşdür. Bu faktlardan da, göründüyü kimi, Nuranə poetik yaradıcılıqla ardıcıl məşğul olmuş, müəyyən müvəffəqiyyət əldə edə bilmiş, onun yaradıcılığı haqqında mətbuatda müsbət rəylər də dərc edilmişdir.
İndi onun “Həkimlər depresiya deyir…” adlı ilk şeirlər kitabı nəşr üçün hazırlanır və bu ilk kitaba xeyir-dua vermək üçün istedadına və xeyirxahlığına inandığım şair-publisist, naşir Zaur Ustac mənə müraciət etdi, Nuranənin yaradıcılığı ilə ətraflı tanışlıqdan sonra, onun poetik “dünyası” barəsində fikir və düşüncələrimi bildirmək qərarına gəldim…
Nüranə Rafailqızı əslində, ədəbiyyatla heç bir əlaqəsi, həmçinin filoloji təhsili olmayan, ədəbi əhatədən kənar, amma ədəbi-bədii düşüncəyə, poetik istedada malik yazarlar qurupuna daxildir. İstedadlı qələm sahiblərindən biri olan, şair-publisist Zaur Ustacın onun haqqındakı bu fikri ilə tam razılaşırıq: “…çox istedadlı qələm adamı… Nuranə Rafailqızı da ixtisasca həkim olmasaına baxmayaraq, artıq müəyyən bir auditoriyaya sahib şair kimi tanınmağa başlayıb…” Yuxarıda gətirdiyiiz faktlar da bunu təstiq edir.
Nuranənin şeirlərində onun bir qələm əhli kimi mərhəmətini, sədaqətini, sevgisini, dürüstlüyünü, paklığını görürsən. Görürsən ki, müəllifin də, müəllifdən sözə hopan ruhu da təmizdir, safdır, durudur… İç dünyası ilı dış dünyası müvazidir, aldadıcı deyildir, sünilikdən xeyli uzaqdır. Şeirlərində özünün, yaşadığı mühitin, ən ümdəsi isə göz açdığı, boya-başa gəldiyi bölgənin cazibədar ruhu, özünəməxsus söz düzümü, bu düzümün yaratdığı ahəng var və bunlar onun şeirlərinin spesifikası təkin qəbul edilə bilər…
Bu kitab şairənin ilk kitabıdır və müxtəlif mətbuat orqanlarında, toplularda, almanaxlarda dərc eddilən, oxucuları ilə üzbəüz qaldığı şeirlərinin bir qismidir… Bu şeirlərdə şairlik iddiasına düşməyən, təbii hissi ehtiyacdan yaranan, həkimlik peşəsinə yiyələnmiş incə, zərif təbiətli və həssas müşahidə qabiliyyəti olan bir şair qadının həyata münasibəti, yaşam tərzinin psixoloji məqamları, insani sevgisi, məhəbbəti, nifrəti, qəzəbi və s. doğru-dürüst, həzin bir lirizm ilə əksini tapıbdır və yaxşısı budur ki, bütün bunlar onun özününküdür. Özüdür, gəlmə, yapma, yamaq, yapalaq deyildir, səmimidir, poetik etiraflardır… ” Bircə sən yoxsan dünyamda” şeirində olduğu kimi:
Hər şeyim var..
Başımı salmağa evim-ocağım,
Qısılıb yatmağa küncüm-bucağım.
Halal zəhmət ilə rahat çörəyim,
Bir kitab yazacaq odlu ürəyim.
Bircə sən yoxsan dünyamda,
Yalnız arzumdasan, yalnız xülyamda…
Hər şeyim var…
Qızılım, mirvarim, incim-sədəfim,
Əqidəm, imanım, yönüm, hədəfim.
Başımın üstündə duran Allahım,
Xoşbəxt gələcəyə gedən sabahım.
Bircə sən yoxsan dünyamda…
Zənnimcə, bu lirizm mayasından mayalanan həyati faktlar, cizgilər, fraqmentlər bir insan taleinin sözdə reallaşan sinematik kadrlarıdır… Ümumiyyətlə, bu şeirlər bir həkim-şairənin həssaslıqla duyduğu, gördüyü, yaşadığı həyati faktların poeziyasıdır. Bir həkim kimi isə xəstəsinə həssas, qayğıkeş, məlhəm münasibəini, peşəsindən sıyrılan koloriti belə şeirləşdirir və bu özünəməxsus həkimanə ruhunun lirik bədii ifadəsidir.
…Kimi cavan, kimi qoca,
kimi körpə qucağında
Bir havanın həsrətində,
bir nəfəsin sorağında.
Gecələri sakit-səssiz
xəstəxana otağında
sübhə kimi cırıldayan
Bax,
həmən o yataq mənəm!
Yaxşı olan budur ki, müəllifin qarşılaşdığı, gördüyü, eşitdiyi əlahiddə hadisələr, nəsnələr onun könlündə, ruhunda əks-səda verir, misralara, obrazlara, şeirə çevrilir…
Şairdə, ümumiyyətlə qələm əhlində gərəkdir ki, fərqli düşüncə, dünyagörüş, zamanı vaxtında duymaq və gələcəyə yönəlik duyum, həssaslıq olsun. Nuranə Rafail qızı yaradıcılıqdan kənar sahədə, həkimlik peşəsində çalışmasına baxmayaraq (hərçəndi, mən həkimliyə, Hippokrat andlı həkimliyə yaradıcılıq sahəsi kimi baxıram və onu da bilirəm ki, bu peşənin adı hükəma, fikir, filosof anlamlarına müvazidir) içində həkimanə bir poeziya – şair ömrü də yaşayır… Mənə elə gəlir ki, həkimliyin şairliyə yaxın, doğma cəhətləri var. Əvvala, hər ikisinin obyekti İNSANDIR! Və hər ikisi, həkim də, şair də insanın sağlamlığı ilə məşğuldurlar, birisi fizioloji sağlamlığın, ikincisi isə mənəvi sağlamlığın keşiyindədirlər… Bu cəhətdən həkim də, şair də daim axtarışdadırlar. Boş yerə deyilməyibdir: “Sağlam canda sağlam ruh olar!” Məncə həkimlik də, şairlik də cididən-ciddi ruhsal aləmdir… Nuranə həkimin poetik “mən”i onun “Mən” şeirində həssas psixoloji çalarda belə təqdim edilir:
Bir ev var ki, uzaqlarda
hasarı yox, çəpəri yox.
Nə gələni, nə gedəni,
nə qalan bir nəfəri yox.
Bu günəşdən, bu səmadan,
bu həyatdan xəbəri yox
toz basmış, kifə bürünmüş
Bax,
həmən o otaq mənəm…
Əlbəttə, bu şeiri avtoportret də adlandırmaq olar. Lirik “mən”in – müəllifin keçirdiyi əhval-ruhiyyə əks olunubdur. Təsvir olunan bu metaforik obraz – ev, əslində insan ömrünün obrazıdır, onun keçirdyi ömür yolunun astanalarıdır, müxtəlif çətinliklərdir, psixoloji iztirablardır… Və yaxud “bu “mən” diqqətsiz misra, dərc olunmamış şeir, tənha fərd, ucqar kənd, oxunmamış kitab, tikilməmiş ev, uzun illərdir yanmayan soba”, bu qəbildən olan həyati məqamlardır, addamaclardır… Məsələn, “Bir az səssizlik, bir az sənsizlik” adlandırdığı şeirində olduğu kimi:
Bir stəkan çay istəyirəm,
yanında da limonu.
Bir qırıq qənd parçası,
bir kağız, bir qələm
cızmaqara edim onu…
Vəssalam,
mənə bu da yetər hələlik!
Gün batar, ay doğar,
bir az səssizlik, bir az sənsizlik…
Nuranə Rafail qızının bu qəbildən şeirlərində ihcə, zərif qadın həssaslığı ilə yoğrulmuş fəzilət, rəğbət, şəfqət, dürüstlük, fədəkarlıq, sədaqət, məhəbbət kimi insani əxlaqi keyfiyyətlərin öz istedadı, bacarığı gücündə vəsfi, tərənnümü daha qabarıqdır, öndədir… “Həkimlər depresiya deyir” şeiri bu cəhətdən səciyyəvidir:
Dünyanın rəngi də qaçıb,
ağ-qara şəkillər kimi,
Divardan bizə boylanan
70-ci illər kimi.
Saralıb, solub, köhnəlib
güllər də eyni rəngdədi
Bir sığala həsrət qalan
tellər də eyni rəngdədi.
Həftələr, aylar ötüşür
qoşulub dönür illərə
Eyni rəngdə, eyni tonda
ömrü veririk yellərə,
Qocalıq da astanadan
üzümüzə gülümsəyir.
Mən deyirəm kefim yoxdu,
Həkimlər depresiya deyir!..
Şairə-həkimin “Həkimlər depresiya deyir” bu şeirlər kitabını ömrün sevgi, qayğı, sevinc, iztirab, qəm-qüssəli anlarının şeirə çevrilmiş forması da adlandırmaq olar… Bu kitabın ilkin əlyazma variantına söz-rəy yazmış Zaur Ustac demiş, onun şeirləri “könül rahatlığı, ruh sakitliyi” kimi də maraqlıdır. Doğrudan da, bu maraqlı, hissiyyatlı, duyğulu şeirlər səmimiyyətdən doğulan isti, ilıq, estetik həzz yaradan təsirli poetik mətnlərdir:
… Ağzımızın ləzzəti yox,
dadı qaçıb, tamı qaçıb,
Dünyada adam qalmayıb,
sonuncu adamı qaçıb.
Gecələr yuxum da qaçaq
yorğan-döşək gəlir cana,
Elə hey, dönüb dururam
gözüm dikilir tavana.
Gündüzləri çalmaz qapım,
nə qonşum var, nə qonağım
Öz evimdə dəfn olmuşam
daş məzarım, daş otağım.
Qurda-quşa ehtiyac yox
öz içim özümü yeyir,
Mən deyirəm kefim yoxdu,
Həkimlər depresiya deyir!..
Bu şeirlər, poetik nümunələr boynuna müyyən bir estetik təhəddüd, missiya götürən qələm sahibinin deyil, həyata duyğusal, tənhalığın, dərdin içindən boylanan həyatsevər, insanın mənəvi aləminin gizlinlərinə dalmağı bacaran bir ziyalı xanımın özünəbənzər zərif duyğularının şeirlə tərcümanıdır, ifadəsidir, bir xanımın sevgi və sayğısıdır…
Hətta onun şerlərdə yurdadönüşün, Qarabağa dönüşün sevincindən yaranan işıq, şəfəq, nur selini də aşkar görmək mümkündür və doğrusu vətənsevər insanın sevinci hüdudsuzdur… Və bu Vətənsevərlikdə hər kəsin öz şəxsi payı var və bunu hərə bir cür ortaya qoyur:
Elə ki, mən boy atdım,
yeridim addım-addım,
Anam tutub əlimdən,
bu daşı, bu torpağı,
bu otu, bu yarpağı,
yaşadığım küçəni,
qızındığım ocağı
Göstərib Vətən deyib!
Əksər şairlərdə olduğu kimi, onun da lirikasının bir qismi sevgi, məhəbbət mövzularındadır. Bu şeirlərdə əksərən ayrılıq, hicran, kədər motivi, “sən gəlməz oldun” ovqatı, həsrət, yol gözləmək, ürək göynədən sevgi iztirabları və s. əksini tapıbdır. O şair yaradıcılıqda müəyyən nəaliyyət qazana bilir ki, yaşadıqlarını və yaşaya biləcəklərini qələmə almağı bacarır. Elə bil, olacaqlar öncədən onlara agah olur. Bu şeirlərin əksəriyyəti, elə bilirəm ki, iztirabların, faciəli anların yanğısını söndürmək, içini yandıran közü dışarı atmaq, ruh aləmindəki fırtınları sakitləşdirmək üçün yazılır və bu qəbildən olan duyğu və hislərin müəyən qismini gənclikdəmi, sonramı hamı keçirib… Hər kəsin içini yandıran belə duyğuları var… Ona görə də, belə duyğuları səmimi şəkildə əks etdirən şeirlər hamı tərəfindən qəbuledilən olur, tutarlı, təsirli poetik mətnə çevrilir… “Sev ki, sevən mərd olar!” (Hüseyn Kürdoğlu) poetik prinsipi bu qəbildən şeirlərdə gücə, enerjiyə, ehtizaza səbəb olur… “Ölümsüz sevgi” lirikası, balladası yaranır, “öyrətmə özünü, öyrətmə mənə” (Müsa Yaqub) serenadasına dönür…
Ey Fələk, bu gecə
könlümü gəl, dindir!
Bir sən ol, bir də mən,
bir də ki təkliyim,
Bitməsin sübhədək
əlindən çəkdiyim…
Durmadan özünə,
lap elə üzünə
eyləyim şikayət!
Ürəyim boşalsın nəhayət…
Vəssalam, mənə bu da yetər hələlik,
Gün batar, ay doğar,
bir az səssizlik, bir az sənsizlik…
Və yaxud, bu misralardakı hissin ecazı, poetik fikrin epitet səviyyəsində təqdimi yeni məhəbbət lirikasının nümunəsinə dönür, lirik xarakterin duyğuları “bir az səssizlik, bir az sənsizlik” – deyə, haray çəkir:
Yaradıcı adamların ömrü, əslində, insanlığa, bəşərə, əzan cümlə, Vətənə həsr olunmuş ömrlərdəndir. Çünki, insanların ünsiyyətini asanlaşdıran və həmişə canlı, dinamik saxlayan ədəbiyyatdır, incəsənətdir və doğrudan da bu bəşəri universal dəyərdir, dinindən, irqindən asılı olmayaraq hazıra və gələcəyə insanların birgə baxışıdır… Sənətin əsas missiyası adi insanların adi baxdıqları, hər gün gördükləri hadisələri, insanları, hətta əşyaları, ağacı, yarpağı, budağı fərqli şəkildə, daha gözəl ampulada təqdim etmək, sevdirmək, görünənin görünməz tərəflərini göstərməkdir… Hətta “Fələklə” belə, cəngi-cidala, çıxmaq, polemikaya girişmək gücüdür: “Ey Fələk, bu gecə könlümü gəl, dindir!”
Bu şeirdə “Fələk”qeyri-adi metaforik obrazdır. Əslində, bu poeziyanın (eləcə də bədii yazıların) metaforik təbiətə malik olmasındandır. Metaforik düşüncə estetik həzz yaradır, psixoloji enerji yaradır və burada – metaforik düşüncədə ağıl və xəyal gücü təbii, harmonik şəkildə birləşir… Sənətin, sənətkarın bacarığı, istedadı yeni və təsirli metaforalar yaradaraq, onlardan bacarıqla istifadə edərək yepyeni duyğular, hislər, dəruni fikirlər, gerçəkliyə bağlı xəyallar doğura bilməkdir. Şair, yazar, alimin yazdıqlarında, düşüncəsində metaforik güc, enerji olmasa, o zaman oxucuya lazımı təsir göstərə bilməz. Tanınmış dilçi, professor İsmayıl Kazımov yazır: “Metaforlar dilin dilidir. Dilin imkanlarını sərhədsiz bir duruma salır…” Belə götürəndə, Nüranə Rafailqızı bir qələm sahibi kimi metaforik düşüncədən, bədii-poetik vasitədədən xali deyildir, yerli-yerində istifadə edə bilir, lap, “Mənə bir az nağıl danış” şeirindəki kimi. Bu şeirdə müəllif folklor-nağıl motivlərindən metaforik qəliblərdə bacarıqla istifadə etmiş, günümüzün reallıqlarını canlandıra bilmişdir:
Mənə bir az nağıl danış,
ruhum bir az təzələnsin.
Səmadakı ulduzlardan
göydən yerə nur ələnsin.
Danışginən bədirlənmiş
14 gecəlik ayından,
Günəşin bizə verdiyi
bir ovuc ümüd payından.
Bir az külək, bir az çovğun,
bir az bulud, bir az yağış.
Başımı qoyum dizinə
mənə bir az nağıl danış!
…Mənə bir az nağıl daniş,
yuxum tökülür gözümdən.
Danış qoy başım qarışsın,
özüm bezmişəm özümdən.
Məcnun kimi dönə-dönə
dolanıram otaqları.
Lap əlimdən zara gəlib
evin bütün yataqları.
Göz dikdiyim tavan bezib,
bezib yorğan, bezib balış.
Başımı qoyum dizinə,
mənə bir az nağıl danış!
…Bir gecəlik uşaq olum
saçımda-dən, üzdə-qırış.
Başımı qoyum dizinə,
mənə bir az nağıl danış!
…Mən hələ də uşaq kimi
inanıram nağıllara…
Duyğularım, istəklərim
darma-duman, qarma-qarış.
Başımı qoyum dizinə,
mənə bir az nağıl danış!
Burada Nuranə Rafailqızı özünü sehirli nağıl dünyasında hiss edir, daxilindəki kövrək, təmiz uşaqlıq dünyasının ülviyyətinə dalır… Onun bir şair, bir yazar kimi bu xüsusiyyəti imkan verir ki, uşaqlar üçün də təsirli, səmimi, duyğulu şeirlər yazsın. Uşaqlar üçün yazdığı şeirlərdə müəllif bir qadın şair kimi daha həssas olur və uşaq dünyasının psixolojisinin duyumlu məqamlarını aşkarlaya bilir və folklor qaynaqlarından da bəhrələnir. Yaradıcılıq fəaliyyətinki faktlardan məlum olur ki, o, 2016-cı ildə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təşkil etdiyi “Kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəsr, nəzm və dram əsərləri” müsabiqəsində 4-cü yerə layiq görülmüş, qalib əsərlərin yer aldığı kitabda 18 şeiri çap olunmuş, məktəb kitabxanalarına paylanmışdır…
Qeyd edək ki, dəyərli ədəbi faktın, mövzunun reallaşması isə böyük mənəvi güc və peşəkarlıq, həm də sarsılmaz inam, əzm, iradə və əlbəttə ki, böyük sevgi tələb edir… Dövrdaşları arasında seçilə, fərqlənə bilər… O da, ilkin çağlarından poeziyaya sevdalanıb, şeirin sevdasına düşübdür… Şairə bu sevdası vasitəsilə oxucusuna könül dünyasını, duyğularını, düşüncələrini bəyan etməyə cəhd edir… Nuranə Rafail qızı bədii təsvir vasitələrindən dəyərincə istifadə edə bilir, müəllifin qəlbinəki incə, zərif duyğular, insani hissləri süsləyir, onları daha da ülvüləşdirir. İnanıram ki, o şair kimi püxtələşdikcə, daha maraqlı mövzuları əhatə edəcək, özü demiş – kitabı-qələmi din-imanı olacaq, şox-çox ağ vərəqləri söz yurduna çevirəcəkdir:
Gah deyirəm bədahətən,
gah yazıram kərən-kərən.
Bir şeirəm qafiyəsi,
hecaları pərən-pərən.
Şairlərin din-imanı,
quranı, kitabı-qələm,
ağ köksündə qara yazı
Bax,
həmən o varaq mənəm!
Mənə elə gəlir ki, bu şair xanım – Nuranə Rafail qızı öz bildiyi, bacardığı, qavraya bildyi işlərlə məşğul olur və bu cəhət onun şeirlərindən boylanır… Elə bil ki, şeir yazmaq da onun alın yazısıdır… Əgər bu cəhəti dürüst duymuşamsa, gəlin, birlikdə onun alın yazısının ilk kitabına mübarək deyək…
QISA ARAYIŞ:Qurban BAYRAMOV – Bayramov Qurban Fərman oğlu — Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü (1985), Respublika Qarabağ Ağsaqqallar Şurasının üzvü (2001), Azərbaycan Ziyalılar Hərəkatı Ali Şurasının üzvü (2003), filologiya üzrə fəlsəfə doktoru (1979), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi.
Həyatı Qurban Bayramov 1946-cı il mayın 30-da Azərbaycanın Ağdam rayonunun Əlimədədli kəndində anadan olmuşdur. Orta təhsilini burada almış, indki N.Tusi adına ADPU-nin filologiya fakültəsini (1963-1967) bitirmişdir. Orta məktəbdə müəllim, tədris işləri üzrə direkor müavini vəzifələrində çalışmışdır (1967-1971). Hərbi xidmətdə olmuş (1967-1968), aspirantura təhsili almışdır (1970-1974). 1972-ci ildən Ədəbiyyat İnstitutunda baş laborant, elmi işçi, baş elmi işci olmuşdur. Hazırda həmin institutda aparıcı elmi işçi vəzifəsində fəaliyyət göstərir.
1979-cu ildə “Səməd Vurğun poeziyasında lirik qəhrəman problemi” mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Dövri və elmi mətbuatda 300-dən çox məğalə dərc etdirmiş, “Vurğun poeziyası”, “Lirik qəhrəman və zaman”, “Yaşar Qarayev: Milli yaddaş təlimi – Azərbaycançılıq” elmi-nəzəri, “Yaralı Vətənin yaralı övladları” bədii-publisist kitabları var. Onun “Müasir Azərbaycan poeziyasında üslubi meyillər”, “Azərbaycan ədəbiyyatında tarixilik və müasirlik”, “M.Ə.Sabir ənənələri və Azərbaycan ədəbiyyatı”, “Səməd Vurğun dünən, bu gün və sabah”, “M.H.Şəhriyar poetik üslubu”, “Qarabağ ədəbi mühiti – uzaq keçmişdən bu günümüzə qədər” təkin maraqlı tədqiqat işləri vardır.
Azərbaycan ədəbiyyatının əksər nümayəndələri barəsində məqalə yazmış, fikir söyləmiş, elmi və bədii kitabların redaktoru olmuş, onların bir çoxuna ön söz yazmış, xüsusən, “Azərbaycan poeziyası”na həsr etdiyi ədəbi icmalları maraq doğurmuşdur.
Uzun illər “Gənclik” nəşriyyatında rəsmi rəyçi, Azərbaycan Dövlət Televiziyasında “Ədəbiyyatşünaslıq və zaman”, “Ədəbiyyat” (1982-1992) elmi-kütləvi, tədris televiziya verilişlərinin müəllif-aparıcısı, Ədəbiyyat İnstitutu Elmi Şurasının, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin bir illik fərdi təqaüdçüsü(2011)olmuşdur.
Azərbaycan MEA-nın Rəyasət Heətinin (2016), Azərbaycan Yazıçılar Birliyi İdarə Heyətinin (2011), Azərbaycan Respublikası Həmkarlar Konfederasiyasının Fəxri fərmanlarına(2016, 2019), “Tanınmış Vurğunşünas alim”(2011), “Fədakar alim”(2011), “Elm fədaisi”(2012) fəxri diplomlarına, “Səməd Vurğun mükafatı”na(2011), “Avropa Nəşr Mətbu Evi”nin “Qızıl medal”ına (2011), AMEA-nın Azad Həmkarlar İttifaqının “Fəxri fərmanı”na (2016),Beynəlxalq statuslu “Vintsas” Mükafatı diplomuna (2020) layiq görülmüşdür.
Lirik qəhrəman və zaman (Səməd Vurğun poeziyasında lirik qəhrəman problemi.), B., Elm, 1986, 140 səh., 1.200 nüs.
Tarixilik və müasirlik – “Sosialist realizmi müasir mərhələdə” kitabı (kollektiv), B., Elm, 1988, 388 səh., 1.800 nüs.
Yaşar Qarayev: Milli yaddaş təlımi – azərbaycançılıq, (Jalə Qurbanqızı ilə birgə) B.,BDU-nun nəşriyyatı, 2001, 138 səh., 500 nüs.
Poeziyanın sirri: Çaylar geri axmır, dənizə can atır və yaxud, qəlbini nar təkin kağıza sıxan şair Şahməmmədin poeportreti (mini-modern monoqrafiya), B., “MBM”, 2009, 104 səh., 500 nüs.
Əli İldırımoğlunun yaradıcılıq yolu: milli-mənəvi dəyərlərin bədii salnaməsi və yaxud, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında avtobioqrafik roman janrının təkamülü (monumental monoqrafiya), B., “Nurlan”, 2009, 560 səh., 500 nüs.” və s.
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə (Jalə Qurbanqızı ilə birlikdə), Bakı, “Yazıçı”, 2014, – 272 səh.
Xalq şairi Nəriman Həsənzadə (akademik İsa Həbibbəyli ilə birlikdə). – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, I c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.529-560. – 800 s.
Şeirlərindən görünən şair – Musa Yaqub. – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, I c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.623-638. – 800 s.
Hidayətin poeportretindən cizgilər. – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, II c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.29-48. – 1088 s.
Çağdaş poeziya – ədəbi istiqamətlər, mövzu aktuallığı, sənətkarlıq məsələləri. – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, II c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.548-563. – 1088 s.
Sonsuzluğun ahəngini yazan şair – Əhməd Qəşəmoğlu. – “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” 2 cilddə, II c., (kollektiv), Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, s.714-724. – 1088 s.
Yaşar Qarayev: Azərbaycan istiqlalı – yaxın və uzaq tarixlər… (Jalə Qurbanqızı ilə birlikdə), – kollektiv, Bakı, “Sabah” nəş., 2016, s.162-186. – 404 s.
Məqalələri
(Qeyd:Burada verilən məqalələr tam siyahı deyil seçmədir.)
Aşıq gördüyün çağırar.(Qasım Qasımzadənin eyni adlı əsəri barədə), 1970. Məqalə ilk dəfə Şahməmmədin “Şəxsiyyətin böyüklüyü, böyüklüyün şəxsiyyəti” monoqrafiyasında çap edilibdir, Bakı,”MBM” nəş.,2011, s.137-144. – 428 s.
Ədəbi düşüncələr (Bəkir Nəbiyevin eyni adlı əsəri barədə), “Azərbaycan gəncləri” qəz.31.IX.1971.
Səməd Vurğun poeziyasının novator xüsusiyyətləri.AEA,Nizami ad.Ədəbiyyat İnstitunun Elmi konfrasının materialları, 1973, s.19.
Yaradıcılıq əlaqələri möhkəmlənərsə. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəz.,19.V.1973.
Səməd Vurğun poeziyasında emosionallıq və rasionallıq.Azərb. EA-nın “Xəbərləri” (Ədəbiyyat ser.),№ 4,1975.
Şair haqqında ilk söz. (S.Vurğun) “Ədəbiyyat və incəsənət” qəz.,O9.IX. 1975.
Алега Кюрчайлы, Нариман Гасанзаде, Hakime Bulluri.(портрет очерки, КЛЕ,№9, Москва, 1978. 8.Təbiiliyin poetik dərki (Cabir Novruzun yaradıcılığı), “Bakı-axşam” qəz.,13.01.1979.
Şəxsiyyət və yaradıcılıq.(Kamal Talıbzadə), “Ədəbiyyat və incəsənət” qəz.,20.04.1979. 11.Лирический герой в поэзии Самеда Вургуна. Автореферат. Баку,Елм, 1979, 21 с. 12.Mənəvi saflığın bədii təcəssümü. (Elçin Əfəndiyev).),”Bakı” qəz., 19.02.1979. 13.Arazın nəğmələri (Naxçıvan şairlərinin yaradıcılığı). “Azərbaycan gəncləri” qəz.,13.12.1979. 14.Gerçəklik poeziyası (Qasım Qasımzadə), “Azərbaycan gəncləri” qəz., 15.05.1980.
Söz – abidə (Adil Babayev), “Ədəbiyyat və incəsənət” qəz., 25.07.1980. 16.Ədəbiyyatımızın böyük dostu (Nikolay Tixonov), “Ədəbiyyat və incəsənət” qəz., 14.11.1979. 17.Hamı elə bilirdi (Seyran Səxavəti nəsri), “Kommunist” qəz., 10.03.1981.
Выдающейся поэт современности. (Самед Вургун -75), Газ. “Баку”, 20.03.1981. 19.Yazıçı şəxsiyyətilə bədii obrazın qovuşuğu.(Əli Vəliyevin yaradıcılığı),”Ulduz” jurn.,say:4;, 1981. 20.Tənqidçi xarakteri. (Qulu Xəlilov), “Ədəbiyyat və incəsənət” qəz., 21.05.1982. 21.Ədəbiyyata tükənməz məhəbbətlə.(Kamal Talıbzadə). “Bakı” axşam qəz.,30.09.1983. 22.Ədəbi irs və ədəbiyyat (Qulu Xəlilov). “Kitablar aləmi” jur. № 03, 1984. 23.Bir ürəyin söhbəti (İbrahim Göyçaylı),”Ədəbiyyat və incəsənət” qəz.,20.09.1985. 24.Ədəbi tənqidimizin bu günü və gələcəyi.”Azərbaycan gəncləri” qəz., 06.06.1985.
Əxlaqi münasibətlərin bədii təqiqi(Əzizə Əhmədovanən nəsri), “Azərbaycan gəncləri” qəz., 22.06.1985. 26.История Азербайджанской критический мысли.(Кяамал Талыбзаде),”Баку”, вечер.газ.,23.04.1986.
Görkəmli yazıçı, alim, ictimai xadim. (Akademik, Xalq yazışısı Mirzə İbrahimov), Qasım Qasımzadə ilə birgə, “Elm” qəz., 23.10.1986. 28.Сегодния перо мае стало штыком (К 80 л. С. Вургуна), газ.”Вышка”, 23.10.1976. 29.Səməd Vurğun lirikasında müasirlik. Azərb.EA “Xəbərləri” (Ədəbiyyat ser.),№ 4, 1986. 30.Poema və qəhrəmanın fəal həyat mövqeyi.”Müasir ədəbiyyatın qəhrəmanı” kitabı, kollektiv,Bakı, “Elm”, 1986.
Süleyman Rüstəmin şeirində müharibə mövzusunun şərhi. “Süleyman Rüstəm” kitabı,kollektiv, Bakı, “Elm”, 1986. 32.Alman xalqının böyük nağılçıları-ön söz.”Dünya ədəbiyyatı kitabxanası” ser.,”Qrimm qardaşları”, Bakı, “Gənclik”, 1987. 33.Üslubi aydınlıq (Zeynal Xəlil), “Ulduz” jur.,say:05,1987. 34.Poeziya: tarixilik və müasirlik.”Sosializm realizm müsir mərhələdə” kollektiv, Bakı, Elm,1988. 35.Səməd Vurğun irsi və müasir nəzəri fikir. Azərb.EA Ədəbiyyat İnst., elmi konf. mater., Bakı, Elm, 1989. 36.İrəvanda qalmayan xalın nisgili (Hidayətin poeziyası), “Yeni fikir” qəz., 01.11.1990. 37.Məmməd Araz poeziyasında Vətən və vətəndaşlıq motivi.(Məmməd Araz-60),Azərb.EA Nizami ad. Ədəbiyyat İnstitutu, Ədəbiyyat Muzeyi və Azərb. Yazıçılar İttifaqının birgə elmi sessiyası. Məruzə.22.10.1993.
Milli azadlıq hərəkatı və Əhməd Cavad poeziyası. Gəncə şəhərində, Beynəlxalq səyyar elmi sessiyada məruzə, 20.03. 1993. 39.Ziyalı mövqeyi. “Doğru yol” qəz., 05.02.1993. 39a. Yaşayan sətrlər (Əhməd Cəmil), “Ədəbiyyat qəzeti”, 19.09. 1993. 39b.Maarif sahəsinə yeni baxış tələb olunur…,”Doğru yol” qəz., 02.07. 1993. 39c.Şamaxının yolları yastıdı…, “Meydan” qəz.,13.07.1994. 39.ç Həmişə bizimlə (Məmməd Cəfər-75), Azərb. EA Ədəbiyyat inst., elmi sessiyasında məruzə, 17.05.1994. 40.Ədəbi icmal əvəzi. “İcmal” qəz.,21.11.1995. 41.Səməd Vurğun lirikası…, “Ədəbiyyat qəzeti”, 09.05.1996. 42.Satirik şeirin imkanları. “Tək səbr” qəz.,05.09.1997.
XX əsr Göyçə aşıq mühiti. “Respublika” qəz.,27.07.1997.
“Qəzəldir güli-busitani hünər”, Kazım Ağa.”Bir gözəl, 200 qəzəl” kitabı. Redaktoru və ön sözün müəl. Qurban Bayramov, Bakı, “Şərq”, 1997, s.5-12. 45.Qəlbini nar kimi kağıza sıxan şair” (VI-məqalə), “Tək səbr” qəz., 15-08; 10, 22,30-09;10-10-1997; 11-10.1998. 46.Ədəbiyyat və zaman (IV məqalə), “Vicdanın səsi” qəz.,(say:12-15),1998. 47.Gənc şairin ilk kitabı və ilk söz.Qələndər Xaçınçaylı.”Qarabağın ağlar gözü” (şeirlər), Tərtibçi, redaktor və ön sözün müəllifi Qurban Bayramov, Bakı, “Şərq-Qərb” nəş., 1998, s.4-12. 48.Redaktor sözü. Elşin İsgəndərzadə. “Müqəddəs görüş” kitabı,(Ön söz- Məmməd Araz),Bakı, “Gənclik”, 1998, s.98-102. 49.”Ədəbiyyat generalları” və ya pərqu yastıq sindromu.”Çıraq” jur., 1999,№ 03,s.48-55. 50.Ədəbi proses-98. Poeziya. AMEA-nın Ədəbiyyat İnstitutu. İlin ədəbi yekunları, Elmi sessiya.Məruzə.1999. 51.Özgürlüyün olmasaydı özün olmazdın.(Vaqif Arzumanlı haq.) Vəli Həbiboğlu.”Azərbaycanı dünyaya tanıdan alim” kitabında, Bakı, “Qartal”, 2000, s.178-187. 52.Yazıçılar birliyində nə baş verir? (Açıq məktub).”Təzadlar” qəz.,12-19.10.1999. 53.Qarabağ ədəbi mühiti. Azərb.Respub. Təhsil Cəmiyyəti.Şuşanın 200 illik yub. həsr olunmuş elmi-prakt. konf. məruzə.(14 mart 2001).Həmin konfrasın “Materialları”, ,Bakı, “Təhsil”,2001, s.14-19.
O, bu gün də bizimlədir.(Yusif Əzimzadə)- AYB-nin plenar iclas. məruzə; “Ədəbiyyat qəzeti”, 23.02.2001. 55.Tale düyünlərindən keçən şair ömrü (Tale Həmid), “Mədəniyyət qəzeti”, 22.05.2002.
Nəsrimiz – yeni mövzunun yeni bədii həlli. AYB plenar iclasında məruzə. “Ədəbiyyat qəzeti”, 12.07.2002.
Ədəbi prosesin qayğiları polemik müstəvidə. “Sözün işığı” qəz.,04.04.2003.
Ölümündən doğulan şair (Zakir Fəxri). “525-ci qəzet”, 29.04.2003.
Şeiri tənqidə qurban vermişəm (müsahibə), “Sözün işığı” qəz., 10-17.05.2003. 64.”Qan içində xarı bülbül”, “Vətəndaş həmrəyliyi” qəz., 04-10. 05. 2003.
İstedadlı ədəbiyyat özü hər şeyi yerbəyer edir. “Vətəndaş həmrəyliyi” qəz., 11-17ş 05.2003.
Qəlbimizə açılan pəncərə-Qarabağ yanğısı (Yusif Kərimovun yaradıcılığı), AYB-nin plenar iclasında məruzə, “Ədəbiyyat qəzeti”, 15.08. 2003. 67.Şuşa elm və mədəniyyət mərkəzi kimi… “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” II Ümumrespublika elmi-əməli konf. mater.,Bakı, “Şuşa” nəş., 2003, s.140-147.
Qarabağ ədəbi mühiti – uzaq tarixi keçmişimizdən bu günümüzədək. Şuşa şəhərinin ermənilər tərəfindən işğalına həsr edilmiş II Ümumrespublika elmi-praktik konfransının materialları,Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi, Bakı, 2003,s.30-37. 69.Ədəbiyyat tarixi də Şumerdən başlayır. “Yeni Azərbaycan” qəz.,19.06.2004. 70.Şair ömrünün sirləri (Nazim Əhməd), “525-ci qəzet, 27.09.2004. 71.Ədəbi proses- ilin yekunları. 2004-cü ilin poeziyası. “Ədəbiyyat qəzeti”, 08.04.2005. 72.Müasir poeziya haqqında düşüncələr. (I-II məqalə),”Vətəndaş həmrəyliyi” qəz., 18-22; 22-25. 05.2005. 73.Kövrək hisslər şairi- Hidayət. “Zəngəzurda doğuldum” kitabında, Bakı, 2005, s.50-61. 74.Aydınların aydınlığı(Hüseyn Kürdoğlu). “Bir şeir kitabıydım” məqalələr toplusu, Bakı, “Sabah” nəş.,2005, s.92-99. 75.Poetik hissin palitrası (Nəriman Həsənzadə). “Ədəbiyyat qəzeti”, 17.02.2006. 76.Müasir nəsrin imkanları və yaxın tarixi keçmiş. (I-IV məqalə),”Kredo” qəz., 25.03; 01, 08,15.2006.
Çağdaş poeziya – ədəbi istiqamətlər və sənətkarlıq məsələləri (2005-ci il poeziya materialları əsasında), “525-ci qəzet”, 02.05.2006; “Ulduz” jurn.,2006, say.04,s.5-18. 78.Poeziyanın bu günü və perspektivləri.(I-III məqalə), “Açıq söz” qəz., 15.04; 06,12.05.2006. 79.Müasir poeziya – illər və nəsillər. (I-VI məqalə), “Kredo” qəz.,10,17,24-06;01,08,15-07-2006. 80.Искусство слова.”Литературный Азербайджан”журн.№8, 2006, ст.98-100. 81.Штрихи к портрету писателя и публициста Али Илдырымоглу. В кн. Али Илдырымоглу “Возрождение” (роман), предсловя, Баку,”Нурлан”, 2006, ст.3-28. 82.İbrahim Göyçaylının ədəbi portretindən cizgilər.(I-III məqalə), “Kredo” qəz.,29.07;08,12.08.2006. 84.Poeziyanın kredosu, “Kredo”nun poeziyası (2006-cı il poeziyası haqqında düşüncələr).AYB-də poeziya müşavirəsində məruzə. “Kredo” qəz.,30.06.2007, s.2-3,5. 86.Ömrün zirvəsindən baxanda…(Cəmil Əlibəyov-80), “Ədəbiyyat qəzeti”, 30.11.2007. 87.Seçmələrin seçməsi, poyezyanın çeşməsi, yaxud Hidayətin poeportretindən cizgilər. (I-VI məqalə), “Kredo” qəz.23.02; 01,08,15,20.03;05.04.2008. 88.Yazıçı ömrünün çəhlimləri (Yusif Həsənbəy-70).(I-II məqalə), “Kredo” qəz., 24, 31.05.2008. 89.Sahilsiz istedadın imkanları (Elçin-65)-ədəbi məktub, “Kredo” qəz., 31.05.2008.
İçində sufi ruhu gəzdirən şair (Zakir Fəxri-60).”525-ci qəzet”, 25.10.2008. 91.Arta juvantulu.Joteva amanunte despre portretue seriitorului Ali ildaraoqlu.(rumın dilində ön söz.),Ali İldaramoqlu.Rasplata(roman), İDEEA EUROPEANA,Budapeşt, 2008.s.5-23.- 455 s. 92.Ənənəvi üslubun müasirlik ladı (Ön söz). Şöhlət Əfşar.Dodaqdan könüllərə(şeirlər), Bakı, “Nurlan”, s.3-28.- 236 s.
“Ədəbiyyatın təəssübkeşi, həqiqi dostu və xeyirxah məsləhətçisi” (Mehdi Hüseyn – 100), “Kredo” qəzeti, 17.10. 2009, № 39(558),s.3.5. 97.“Müasirliyin epik-lirik dərkində mənsur şeirin imkanları”, “İslam Ağayevin elmi və bədii yaradıcılığı” kitabı: (tərtibçi Fərhad İslamoğlu, red., Qurban Bayramov), Bakı-2009, “Qarabağ” nəş., s.298-310.
“Tale çiçəkləri”, “İslam Ağayevin elmi və bədii yaradıcılığı” kitabı: (tərtibçi Fərhad İslamoğlu, red., Qurban Bayramov), Bakı, 2009, “Qarabağ” nəş., s.271-273.
“Zəngəzur dağlarından car olan poeziya çeşməsi” (Hidayət – 65), “Ədəbi İrəvan” (almanax), Bakı-2009, “Nurlan”, s.377-410.
“Ana südü, dağ çiçəyi” və ya sözlə ucaldılan ana abidəsi”. Nailə Bayramqızı. “Anamla söhbət” kitabı, Mingəçevir-2009, “MMC” nəş., s.3-9. 101.“Ölməzliyə qovuşan şair ömrü…”, I məqalə, “Qarabağa aparan yollar” qəzeti, 20.01.2010, № 01(103), s.5.; “Ölməzliyə qovuşan şair ömrü…”, II məqalə, “Qarabağa aparan yollar” qəzeti, 30.01.2010, № 02(104), s.5.;“Ölməzliyə qovuşan şair ömrü…”, III məqalə, “Qarabağa aparan yollar” qəzeti, 11.02.2010, № 03(105), s.5.; “Ölməzliyə qovuşan şair ömrü…”, IV məqalə, “Qarabağa aparan yollar” qəzeti, 26.02.2010, № 04(106), s.5. (Əhməd Elbrus haq.) 102.“Şeyxülislam – ömrün salnaməsi: sözdə və şəkillərdə”, “Kredo” qəzeti, 09.09.2010,№32 (597), s.3-4-5. ( 1-məqalə); “Ömrün salnaməsi – sözdə və şəkillərdə” – (“Şeyxülislam – alın yazısı: kitab-albom, Bakı, 2009, – 296 səh., 156 şəkil), “Zamanın nəbzi” qəzeti, 15.09. 2010, № 01(027), s. 4-5. (2-məqalə). 103.“Əhməd Elbrus haqqında xatirələrim”, “Əhməd Elbrus dünyası” kitabı, Bakı, “Gənclik”, 2010, s.53-76. 104.İlin ədəbi yekunları (2010-cu ilin poeziyası), “Ədəbiyyat qəzeti”, 22.04. 2011, №14(3765), s.3. 105.“Müasir poeziya haqqında düşüncələr – Poeziyamızın bu günü…”, I məqalə, “Həftə içi” qəzeti, 29.04.2011, №075(2211), s.7.; “Müasir poeziya haqqında düşüncələr– Sənət həyatın güzgüsüdürmü?…”, II məqalə, “Həftə içi” qəzeti, 02.05.2011, №076(2212), s.10-11.; “Müasir poeziya haqqında düşüncələr – Epik poeziyanın imkanları.”, III məqalə, “Həftə içi” qəzeti, 04.05.2011, №077(2213), s.7. 106.“Hər şair ömrü bir taledir…”, “Həftə içi” qəzeti, 28-31.05.2011, № 095(2228), s.13-14. 107.“Müasir poeziyanın imkanları və imkansızlığı” (2010-cu ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş müşavirədəki məruzənin tam mətni), I yazı, “Kredo” qəzeti, 07.05. 2011, № 17(637), s.6; “Müasir poeziyanın imkanları və imkansızlığı” (2010-cu ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş müşavirədəki məruzənin tam mətni), II yazı, “Kredo” qəzeti, 14.05. 2011, № 18(638), s.3.; “Müasir poeziyanın imkanları və imkansızlığı” (2010-cu ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş müşavirədəki məruzənin tam mətni), III yazı, “Kredo” qəzeti, 21.05. 2011, № 19(639), s.3. ; “Müasir poeziyanın imkanları və imkansızlığı” (2010-cu ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş müşavirədəki məruzənin tam mətni), IV yazı, “Kredo” qəzeti, 28.05. 2011, № 20(640), s.3.; “Müasir poeziyanın imkanları və imkansızlığı” (2010-cu ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş müşavirədəki məruzənin tam mətni), V yazı, “Kredo” qəzeti, 04.06. 2011, № 21(641), s.3.; “Müasir poeziyanın imkanları və imkansızlığı” (2010-cu ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş müşavirədəki məruzənin tam mətni), VI yazı, “Kredo” qəzeti, 11.06. 2011, № 22(642), s.3. 108.“Şair Əli Rza Xələflinin poepoetik obrazından cizgilər…”, “Kredo” qəzeti, 19.01.2011, № 40,(660), s. 4, 6. 109.“Qorqudşünaslıq: Şakir Qabıssanlı – təzə tədqiqat üsulu…”. Şakir Qabıssanlının “Dədə Qorqud və Qabıssan” kitabı. Ön söz., Bakı, “Təkamül”, 2011, s. 10-28. 110.”Şair ömrü şeirdə, şeir ömrü şairdə”, “Bütöv Azərbaycan” qəz.,№ 25(157), 25-31 iyul 2012, s.7.
“Çağdaş mətbuatımızda Qarabağ mövzusu.”, “525-ci qəzet”, 12.04.2012, №061(3617), s.6. 113.“Azərbaycan türk dili tarixinə sevgi örnəyi”, I məqalə, “Kredo” qəzeti, 14.04. 2012, № 15(680), s.3.; “Azərbaycan türk dili tarixinə sevgi örnəyi”, II məqalə, “Kredo” qəzeti, 21.04. 2012, № 16(681), s.3. 114.“Qarabağ – Şuşa ədəbi-mədəni mühiti” (AMEA Nizami adına Ədbiyyat İnstitutunun elmi müşavirəsində məruzənin tam mətni), I məqalə, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 23-29.05. 2012, say: 17(149), s.6.; “Qarabağ – Şuşa ədəbi-mədəni mühiti” (AMEA Nizami adına Ədbiyyat İnstitutunun elmi müşavirəsində məruzənin tam mətni), II məqalə, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 30-05.06. 2012, say: 18(150), s.4.; “Qarabağ – Şuşa ədəbi-mədəni mühiti” (AMEA Nizami adına Ədbiyyat İnstitutunun elmi müşavirəsində məruzənin tam mətni), III məqalə, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 06-12.06. 2012, say: 19(151), s.6. 115.“Məhəmməd Hadi və mətbuat” (İslam Qəribli), “Türk dünyası” qəzeti, say: 01(149), s.5. 116.“Dünyamızın qara daşlarını göyərdən şair” (Musa Yaqub-75), “Ədəbiyyat qəzeti”, 26.05.2012, say: 19(4822), s.3. 117.“Mələklər də günahkar olmur, yaxud, dan üzünün sevgisinə bələnmiş şeirlər”, İslam Qəribli. “Gecikmiş görüş” (şeirlər) kitabı, Bakı, “Elmvə təhsil” nəş., 2012, s.3-36. ; “…Dan üzünün sevgisinə bələnmiş şeirlər”, “Kredo” qəzeti, 28.07.2012, say: 29(694), s.5-6-7. 118.“Şair ömrü şeirdə, şeir ömrü şairdə” (Şahməmməd-65), “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 21-31. 07.2012, say: 25(157), s.6-7.
“Poetik obrazdan cizgilər – Əli Rza Xələfli”, “Ulduz” jurnalı, 2012, say: 06, s.35-46. 120.“Məslək silahımsan sən poeziya” (Xəlil Rza Ulutürk-80) – Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizmi nazirliyinin elmi-nəzəri konfransındakı məruzənin tam mətni; “Ədəbiyyat qəzeti”, 12.10.2012, say: 38(4841), s.6. 121.“Milli müstəqilliyimizin mübariz şairi – Xəlil Rza Ulutürk”, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti,24-31.10.2012, say: 37(169), s.10, 14. 122.“Türk dünyasının türkçü şairi – Xəlil Rza Ulutürk”, oktyabr, 2012, “Kərkük” qəzetəsi, İraq. 123.“Türk dünyasının türkçü şairi – Xəlil Rza Ulutürk”, noyabr, 2012, “Türkün səsi” dərgisi, Qüzey Kıprız Cümhuriyyəti, Kıpır. 124.“Söz sənəti” (Əli İldırımoğu – 85), “Ədəbiyyat qəzeti”,16.12.2012, say: 42(4845),s.4. 125.“Kərkük məcnunu” (Qəzənfər Paşayev – 75), “Kredo” qəzeti, 08.12.2012, say:44(709),s.5. 126.“Kərkük sevdalı alim – Qəzənfər Paşayev”, “Kərkük qəzetəsi”,İraq, dekabr, 2012. 127.“Qəzənfər Paşayev fenomeni ədəbi mühitin gözündə və sözündə”, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 28-11, 04.12.2012, say:41(173), s.9. 128.“Ədəbi mühitin gözündə və sözündə”(Qəzənfər Paşayev) “Ədəbiyyat qəzeti”, 23.11.2012, say: 43(4846), s.6. 129.“Məhsuldar yaradıcı ömrü” (Yusif Həsənbəy-80), “Ədbiyyat qəzeti”, 21.12.2012, say: 47(4850), s.7. 130.“Şair ömrü, söz ömrü” (Şahməmməd-65), “Şahməmməd- kitabında, Bakı, “MBM” nəş., 2012, s..104-121. 131.Dünyamızın qara daşlarını göyərdən şair [Text] : Musa Yaqub – 75 / Q. ”’Bayramov”’ // Ədəbiyyat qəzeti. – 2012. – 26 may. – № 19. – S. 3 132.Rəsmi təşkilatlara “Açıq məktub” (yazıçı Aqil Abbas və şair Ənvər Əhməd haq.), “Bütöv Azərbaycan” qəzeti,№14(146),25-30 aprel 2012,s.2.; “Modern.az.”, “Kult.az.”. 133.“Vətəndaş alim”, Qəzənfər Paşayev. “Biblioqrafiya” kitabında, Bakı, “Təhsil”, 2013, s.99. 134.“Tanıdığımız və tanımadığımız Məsiağa Məhəmmədi”, “525-ci qəzet”, 01.05.2013, say: 076(3852), s.7. 135.“Tanıdığımız və ya tanımadığımız şərqşünas Məsiağa Məhəmmədi və ya Atlant əfsanəsi”, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 01-07.05.2013, say:15(191), s.6,14; “Tanıdığımız və tanımadığımız şərqşünas Məsiağa Məhəmmədi”, “Məsiağa Məhəmmədi – 50” kitabı, Bakı, “Bakı Çap Evi” nəş., 2013, s.18-32.
“Sahilsiz istedadın imkanları” (Azərbaycanın xalq yazıçısı Elçinə ədəbi məktub), “Kredo” qəzeti, 11.05.2013, say: 19(729), s.4. 137.“Ədəbiyyatımızın xan çinarı” (Elçin – 70), “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 15-20.05.2013, say. 16(192), s.9; həmçinin “Modern.az” və “Kult.az” saytlarında yayımlanıb. 138.“Vətən daşını vətəndaşa çevirən Məmməd Araz”, I məqalə, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 25-30.09.2013, say.31(209), s.6.; “Vətən daşını vətəndaşa çevirən Məmməd Araz”, II məqalə, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 02-08.10.2013, say.32 (210), s.10.; “Vətən daşını vətəndaşa çevirən Məmməd Araz”, III məqalə, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 16-22.10.2013, say.33(211), s.9.
“Türkün milli mücadilə şairi – Məmməd Araz”, “Türkümcə” dərgisi, noyabr, 2013, Kosova. 140.“Söz içində söz”ə əlavə, yaxud, müəllif obrazının görünən tərəfləri…”, “Kredo” qəzeti, 12.10.2013, say: 39(749), s..8.
“Onun bir şeir dünyası da var…” (AMEA-nın müxbir üzvü Teymur Kərimli – 60), “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 06-12.11.2013, say:35(213), s.6, 11,12; həmçinin “Modern.az”, “Kult.az” sayıtlarında yayımlanıb. 142.“Toponimşünaslıq elminə yeni baxış”, Şakir Qabıssanlı. “Toponimlərin açılmayan sirləri” kitabı, Bakı, “Təkamül”, 2013, s.14-29. 143.“Qubada, Qaraçay sahilində Nazif alleyası” (xatirə), “Unudulmaz Nazif Qəhrəmanlı” (tərtibçi V.Arzumanlı) kitabı, Bakı, “Qartal” nəşriyyatı, 2013, s.221-229.) 144.“Mələklər də günahkar olmur, yaxud, dan üzünün sevgisinə bələnmiş şeirlər”, İslam Qəribli. “Gecikmiş görüş” (şeirlər) kitabı, Tehran (İran İslam Respublikası), 2013, s. 3-53. 155.“Bir ananın söz çələngi”, Hacıxanım Səmayyə. “Ana duası” (mənzumələr) kitabı, Bakı, “Oğuz eli” nəş., 2013, s.3-5. 156.“Poeziyanın kredosu…”, “Əlirza Xələfli – 60” (Ədəbi-tənqidi məqalələr, publisistik düşüncələr) kitabı, 3 cilddə, I cild, Bakı, “Vətən” nəş., 2013, səh.160-163. – 430 səh. 157.“Azərbaycanın xalq yazıçısı Elçinə təbrik məktubu və ya sahilsiz istedadın imkanları”, “Tənqid.net” dərgisi (heoakademik nəşr), Bakı, 2013,say: 10, səh.289-293. – 455 səh. 158.”Elmin və şeirin övladı – Hamlet İsaxanlı…”-Modern.az/articles/40454/1/19 июня 2013 г. 159.”Vətən daşını vətəndaşa çevirən Məmməd Araz”,[“Bütöv Azərbaycan” qəzeti] №31(209), 25-30 sentyabr 2013-cü il, s.6.
“Tanınmış mənbəşünas, mətnşünas alim (Asif Rüstəmli – 60), “Kredo” qəzeti, 15.02.2014, say:06(761), s.3; həmçinin “Modern.az” və “Kult.az” saytlarında yayımlanıb.
“Cabbarlısevərlərin sevimli tədqiqatçısı – Asif Rüstəmli və yaxud, elm fədaisi”, “Kaspi” qəzeti, 19.25.2014, say: 27(3121), s.14.
“Çırpdım söz qanadımı” Yusif Nəğməkar üçün və yaxud, poeziyanın söz ətri”, “525-ci qəzet”, 17.04.2014, say: 065(4082), s.8.; “Çırpdım söz qanadımı” Yusif Nəğməkar üçün və yaxud, poeziyanın söz ətri” (Yusif Nəğməkarın poeportreti), “Kredo” qəzeti, 26.04.2014, say: 17(772), səh. 3, 7, 9.
“Qəzənfər Paşayev fenomeni poeziyada” (ön söz), Vaqif İsaqoğlu. “Mənalı ömrün dastanı” (poema), məsləhətçi və ön sözün müəllifi Q.Bayramov, Bakı, “MBM” nəşriyatı, 2014, s.3-13.; “Kredo” qəzeti, say: 19 (774), 10.05.2014, səh. 6-7-8.
“Erməni məsələsi” ədəbi-bədii müstəvidə” (Azərbaycan və Türkiyə Yazıçılar Birliklərinin, “Gənclərin Elmi Araşdırmalarına Dəstək” İctimai Birliyinin birgə təşkilatçılığı ilə Bakı şəhərində keçirilən “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında erməni məsələsi” mövzusunda keçirilən Beynəlxalq Konfransda məruzə – 24-26.04.2014.) – “Kredo” qəzeti, 03.05.2014, say:18(773), səh.2, 4, 6.
“Bacısı Haykanuşu öz əli ilə Müəllimin maşınına mindirən Aşot – “Erməni məsələsi” ədəbi-bədii müstəvidə”. ( I məqalə) – “Ədalət” qəzeti, say.77(4345), 06.05.2014, səh.5.; “Bacısı Haykanuşu öz əli ilə Müəllimin maşınına mindirən Aşot – “Erməni məsələsi” ədəbi-bədii müstəvidə”. ( II məqalə) – “Ədalət” qəzeti, say.78(4346), 07.05.2014, səh.5.; “Bacısı Haykanuşu öz əli ilə Müəllimin maşınına mindirən Aşot – “Erməni məsələsi” ədəbi-bədii müstəvidə”. ( III məqalə) – “Ədalət” qəzeti, say.79(4347), 08.05.2014, səh.5.
“İrəvan türklərinin ədəbi mühiti yeni tədqiqatda”, “Kredo” qəzeti №21 (776) 24 may 2014-cü il. səh. 8.; və “Respublika” qəzeti №122 (4995) 11 iyun 2014-cü il. səh. 5.
”’Müasir poeziyanın problemləri (“Kredo” qəzeti, 24.07.2015, say.30(838), s. 8-9; “Media.info” 22.07.2015 . 169.”ÜZÜ XƏLƏFLİYƏ SÖZ YAĞIŞI, yaxud “həsrətdən üzü bəri…” Daha bir görüş”. “Kredo” qəzetində də dərc edilibdir. “Mediainfo.az” 07.08.2015; Əlirza Xələfli. Həsrətdən üzü bəri (şeirlər,poetik məktublar, esselər),redaktor və ön sozün müəllifi Qurban Bayramov. On söz:”ÜZÜ XƏLƏFLİYƏ SÖZ YAĞIŞI, yaxud “Həsrətdən üzü bəri…” Daha bir görüş”.s.5-42; Bakı,”Vətən” nəşriyyatı,2015-224 s.
Ədəbi hadisə: Poema-Trilogiya (“Modern.az.”. 16.09.2015; “Media.info”, 16.09.2015 13:56 {{!}} 369 dəfə oxunub; “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, 04. 11. 2015; “Kredo” qəzeti, 06.11.2015, say.45 (853), s. 8, 9; Şöhlət Əfşar. Poema triogiya. Ön sözün müəllifi Qurban Bayramov. B., “Nurlan”, 2015, s.7-13. – 176 c.) 171.”Şöhlət Əfşarın poema-trilogiyası”. www. kaspi. az. Ədəbiyyat səhifəsi. 19.09.2015. – 26.09.2015. say. 247,s.22. kaspiedebiyyat@gmail.com 172.Şəhriyar şeirinə yeni baxış. “525-ci qəzet”,30.11.15.
“Aydın Məmmədov – yeni tənqidçi tipi kimi və yaxud gerçəyin nağılı…” Aydın Məmmədov-70. (“Türkologiya” jurn, 2015, say. 2, s.12-25.) 174.Biz Azərbaycan dilinin saflığını təmin etməliyik . (AMEA-nın 70 illik yubley mərasimində Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin çıxışına münasibət.) “Həftə içi” gündəlik ictimai-siyasi qəzet, 11.11.2015, çərşənbə, s.3.
Müasir Azərbaycan nəsrində feminizm və yaxud professor Rəhim Əliyev neorealist yazıçı obrazında. ( Avanqard.az. saytı, “Kredo” qəzeti, 09.10.2015, say.41(849), s.05.- 1 məqalə; “Kredo” qəzeti, 16.10.2015, say 42(850), s.5, 7. – 2 məqalə.
Nuranə Nihan. “Bir qəlbin harayı” (şeirlər), Bakı, “Bakı Çap Evi” nəşriyyatı, 2015, kitabının redaktoru və ön sözün – “Kolanı ellərinin göyərçin qızı – sözləri çin-çin qızı…” müəllifi Qurban Bayramov. s. 4-8.
Sözlə xalça toxuyan tədqiqatçı. (Şakir Qabıssanlı (Həmzəyev), “Azərbaycan xalçalarının açılmamış sirləri”, Bakı, “Təhsil”, 2015, – 232 s. kitabına ön söz, s.3-18.
Alim Qasımov – səsin sehri. “Həftə içi” gündəlik ictimai-siyasi qəzet, 21.10. 2015, s. 12.
Məsiağa Məhəmmədi. Şəhriyar və zəmanəmiz. Redaktoru və ön sözün (“Şəhriyar şeirinə yeni baxış” – s.5-9.) müəllifi Qurban Bayramov.B., “ADMİU”, 2015, 80 s.
Poeziyanın söz ətri.Yusif Nəğməkar-60.Xüsusi buraxılış.№ 01.2015, s.11. 182.Aşıq sənətinin bilicisi Elxan Məmmədli. (70 illik jubiley). “Kredo” qəzeti, say 02(863),08.01.2016, s.5.
Təqdir olunmağa layiq ədəbi-poetik fakt. “525-ci qəzet”,14 yanvar 2016-cş il.№ 07(4503),s.8.
Sazın, sözün xridarı – Elxan Məmmədli… “Bütöv Azərbaycan” qəz.,say: 2 (286), 20-27 yanvar 2016-cı il, s.9, 13.
Ədəbi hadisə: poema trilogiya. “Aran” qəz., (Ağcabədi rayonunun ictimai-siyasi qəzeti, say: 01-02(702), 26 yanvar 2016-cı il, s.5.
Ədəbi hadisə : poema trilogiya. “Vətən səsi” qəz., (Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin orqanı),say: 01(1162), 15 yanvar 2016-cı il, s. 4.
Sozün Maradonası… “Modern.az” saytı, 02.02.2016, 12:58; Qurban Bayramov – Sözün Maradonası… “Avanqard.net” ədəbiyyat portalı, 03.02. 2016; Sözün Maradonası_ Qurban Bayramov, “Persona.az” saytı, 08.02.2016.
Əhməd Qəşəmoğlu = sonsuzluğun ahəngi. “Moderator.az.” saytı, 21/02/2016 [10:18] – Ədəbiyyat – (2925 dəfə baxılıb)
Ruhu göylərdən eşq içən şair. (Əhməd Qəşəmoğlu haqqında),”Bütöv Azərbaycan” qəzeti, say: 12(296), 14-20 aprel 2016-cı il, s.11, 14.
Jurnalistlərin ağsaqqalı Yusif Kərimov. azpress.az/index.php?lang=az§ionid…
Aşıq sənətinin bilicisi Elxan Məmmədli. “Elxan ömrü, saz ömrü” kitabı, Bakı, Ağrıdağ, 2016, s.44-49. – 336 səh.
Qurban Bayramov. Jalə Qurbanqızı. Ədəbi-nəzəri etüd. “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.4.
Qurban Bayramov: Jurnalistlərin ağsaqqlı Yusif Kərimov.Перевести эту страницу
Redaktordan. Ön söz əvəzi. (İsmayıl Kazımov.Müasirlik meyarı /Ağarəhimin yaradıcılıq potensialı/, Bakı: BQU nəşriyyatı, 2016,199 s. = s.3. 195.Həmişə müasir şair – Nəbi Xəzri. “Modern.az” saytı
80 yaşlı müqtədir alim = Qəzənfər Paşayevin yeni monoqrafiyası.
Dünyanın zərrəsi olmaq istəyi. “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, № 06(8722) 18.02.2017.
Ədəbi əlaqələrin “meqapolis” alimi – Vaqif Arzumanlı. “Bütöv Azərbaycan qəzeti”, №03(318), 23.02.2017., s.14.;
“Bakı xəbər” qəzeti, № 39(3472),02.03.2017. s.13.
Ədəbi əlaqələrin görkəmli tədqiqtçısı Vaqif Arzumanlı – 70. AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi-Prktik konfransın materialları (27 fevral 2017), Bakı, “Ozan” nəşriyyatı, s.34-40. – 52 səh.
İşıq adam – Aydın Dadaşov…(Vida sözü), “Ədəbiyyat qəzeti”,18.03.2017, şənbə, №10(5081), s.23.
Leylanın poeziyası və yaxud poetik … – MODERN.AZ.17.04.2017/
Poetik duyğuların zərif və səmimi ifadəsi, (Leylanın poeziyası). “525-ci qəzet, 25.04.2017.
Xəlil Rza Ulutürkün mübariz poeziyası. Miq.az. saytı, baxış sayı: 4917; 08.09.2017. 203.Molla Pənah Vaqif və Qarabağ ədəbi mühiti = M.P.Vaqif-300 məqaləm çapa təqdim olunmuş, Qazaxda keçirilən Ümumrespublika konfransında məruzə edilmiş, tezisləri nəşr edilmişdir. Bundan başqa: I məqalə, “Ədalət” qəz., say.234(5223), 21.12. 2017,s.7; II məqalə, Yenə orada, say.235(5224), 22.12.2017, s.7; Yenə orada, III məqalə, say.236(5225), 23.12.2017, s.4; IV məqalə, say.237(5226),26.12.2017, s.7; AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Əsərləri, XXXI cild, Bakı, Elm və Təhsil, 2017, s.28-43. – 354 səh.
Leylanın poeziyası və yaxud poetik hissin tərcüməsi (Leyla Əliyeva. Poeziya. Bakı, “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2016, 200 səh.) , “Modern. Az.” saytı, 17.04.2017; “Aziya.İnfo” elm və araşdırma portalı, 04.07.2017; “525-ci qəzet, 25.04.2017; “Təzadlar” qəzeti, 04.07.2017;
Xəlil Rza Ulutürk: O, bu gündür, o, gələcəkdir…, “Ədəbiyyat qəzeti”, (“Yurdum, sənin sağlığına” – Ulutürk – “1 şeir/2 rakurs” layihəsi), 30.09.2107, say: 34(5105), c.6-7.
O, təkcə şair deyil, həm də yazıçı-publisistdir. (Şahməmməd), “Paralel” qəzeti, 05.08.2017,say: 135(2690) s.13.
Ədəbi sözün sehrinə sığınanlar. “Media.İnfo.” saytı, 25.07.2017.
Tənqidçi-ədəbiyyatşünas Qurban Bayramovun “Leyla Əliyeva: ürək, mərhəmət və şəfqət” məqaləsindən bir fraqment. “Təzadlar” qəzeti, 06.07.2017.
Hikmət Ziya (radio-oçerk). Bu radio oçerk Mərkəzi Azərbaycan Radiosu = ” Gəl, səhərim” verlişində, 13 may 2017-ci ildə efirdə səsləndirildi və “Feysbuk”da 3700 dost arasında yayımlandı…
Öz yaradıcılıq iqlimi olan şair-yazıçı Yusif Həsənbəy. I məqalə= “Ədalət” qəzeti, say: 210(5199), 17.11.2017., s.3: II məqalə = 211(5200), 18.11. 2017., s.4; III məqalə = 212(5201), 19.11. 2017. 216.Ən qədim türk boylarından – Kolanılar.(Müəllif: Namiq Hacıheydərli), təqdim etdi- prof. Qurban Bayramov, I – IV məqalələr,”Ədalət” qəz., say. 217 – 221(6206 – 5209), 28, 29. 11. 2017; 01, 02. 12.2017-ci il saylarında., s.7.
Poetik fikrin təbiiliyi (Sahib Əliyev). “Ədalət” qəz., say. 229(5218), 14.12.2017.
“Həqiqəti, mənəviyyatı qorumaq istəyi… (Şair-publisist Nəcməddin Mürvətovun yaradıcılğı barədə düşüncələr…)”, “Kredo” qəzeti, № 04 (892), 15 mart 2018, səh. 6-7.
“Öz yaradıcılıq iqlimi olan – Yusif Həsənbəy”, 1-ci məqalə: “525-ci qəzet”, 30.01.2018. № 18(4996), s.06.
“Öz yaradıcılıq iqlimi olan – Yusif Həsənbəy”, 2-ci məqalə, yenə orada, 31.01.2018. № 19(4997), s.06.
“Öz yaradıcılıq iqlimi olan – Yusif Həsənbəy”, “Azərbaycan” jurnalı, 2017, say: 12, s.131-136.
“Şair, nə incədir rübabın sənin?!”. “Kredo” qəz., say: 19(907), 21 iyun 2018-ci il, s.6, 11.
“Sözün işığını tutub gedən şair…”, “Ədalət” qəz., say: 113(5343), 21 iyun 2018-ci il, s.8.
“Poeziya – zülmətdə işıq axtarmağa bənzər…”, (Məqalə – son söz əvəzi.) Vəliyulla Novruz. “Görmədiyim yuxular” (şeirlər), Bakı, “Elm və təhsil”, 2018, s. 183-184. – 200 səh.
“Hissin və idrakın vəhdətində”, “Kredo” qəz., say.20(908), 28 iyun 2018, s.10.
“Əkbər Bayramov : Azərbaycan psixologiyasının korifey – fenomenal şəxsiyyəti (xatirə-oçerk)”, Nigar Nəsirova.“Əkbər Bayramov: alim ömrü” kitabı. Bakı, “Mütərcim”, 2018, səh.54-83. – 216 səh.; Bax: Əkbər Bayramov: Azərbaycan psixologiyasının korifey – fenomenal şəxsiyyəti…(Xatirə-oçerk )”, ;
Qurban Bayramov. Şeirlər: “Bura vətəndirmi, balam?!”, “Bayram düşüncələri”, “Yollara bxma, quzum!”. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu “Ədəbiyyatşünaslıq, plyus” Yaradıcılıq Birliyinin “Ədəbi Almanağı”, II kitab, Bakı, “Elm və Təhsil” nəş., 2018, s.145-151. – 500 səh.
“Güllə işığında”, yaxud ölüm və qandan keçən azadlıq yolu…”, “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, № 14 (350), 27.09. 2018, s.6, 10.
Mənəviyyatı qorumaq istəyi… (Müstəqillik illəri poeziyası barəsində bir fraqmentlik düşüncə)”, “Dağdan dənizə doğru” kitabında, (Tərtibçi-müəllif Ə.Xələfli), Bakı, 2018, “3 saylı Bakı Mətbəəsi”, s.140-156. – 248 səh.
“Azərbaycan mədəniyyətinin litvadakı böyük elçisi – Mahiras Gamzayevas”, I məqalə, “Kreativ düşüncənin dəyərli nəticələri…” , “Ədalət” qəzeti, № 192 (5422), 31.10. 2018, s. 12;
“Azərbaycan mədəniyyətinin litvadakı böyük elçisi – Mahiras Gamzayevas”, I məqalənin ardı – “Kreativ düşüncənin dəyərli nəticələri”,”Ədalət” qəzeti, № 193 (5423), 01. 11. 2018, s. 12.
“Azərbaycan mədəniyyətinin litvadakı böyük elçisi – Mahiras Gamzayevas”, II məqalə, “Ədəbi əlaqənin “bumeranq effekti”, № 194 (5424), 02. 11. 2018, s.7.
“Azərbaycan mədəniyyətinin litvadakı böyük elçisi – Mahiras Gamzayevas”, II məqalənin ardı – “Ədəbi əlaqənin “bumeranq effekti”, № 195 (5425), 03. 11. 2018, s.7.
“Şair Qələndər Xaçınçaylının “Güllə işığında” povesti və yaxud, ölüm və qandan keçən azadlıq yolu”, Kitaba ön söz. Qələndər Xaçınçaylı. Güllə işığında. Povest. “Zəngəzurda” çap evi, Bakı, 2018, s. 3-14. – 100 səh.
“Mahir Həmzəyevin 60 yaşına = Görünməz körpülərin Mahir memarı”, I məqalə, “525-ci qəzet”, № 200 (5178), 14. 11.2018, s. 6, 8.
“Mahir Həmzəyevin 60 yaşına = Görünməz körpülərin Mahir memarı”, II məqalə, “525-ci qəzet”, № 202 (5180), 16. 11.2018, s. 6, 8.
“Azərbaycan mədəniyyətinin Litvadakı böyük elçisi – Mahiras Gamzayevas.”,Ədəbiyyat.
“Əbülfət Mədətoğlu – poeportretdən fraqmentlər və yaxud, istəkləri çin olmayan, kədərlə ovsunlanmış şair…”, I məqlə, “Ədalət” qəzeti, № 229 (5459), 22.12.2018, səh. 8-9.)
“Əbülfət Mədətoğlu – poeportretdən fraqmentlər və yaxud, istəkləri çin olmayan, kədərlə ovsunlanmış şair…”, II məqlə, “Ədalət” qəzeti, № 230 (5460), 25.12.2018, səh. 6.)
“Əbülfət Mədətoğlu – poeportretdən fraqmentlər və yaxud, istəkləri çin olmayan, kədərlə ovsunlanmış şair…”, III məqlə, “Ədalət” qəzeti, № 231 (5461), 26.12.2018, səh.6.)
I məqalə: “Molla Pənah Vaqif və Qarabağ ədəbi mühiti” (oxucuların xahişi ilə təkrar dərc), “Kredo” qəzeti, say: 24 (949), 06 iyun 2019, s.8.
II məqalə: “Molla Pənah Vaqif və Qarabağ ədəbi mühiti” (oxucuların xahişi ilə təkrar dərc), “Kredo” qəzeti, say: 25 (950), 13 iyun 2019, s.10.
III məqalə: “Molla Pənah Vaqif və Qarabağ ədəbi mühiti” (oxucuların xahişi ilə təkrar dərc), “Kredo” qəzeti, say: 26 (951), 20 iyun 2019, s.10.
“Nazim Hikmət, Ceviz ağacı və Hidayətin essesi – Qurban Bayramov yazır.”, (oxucuların xahişi ilə təkrar dərc), “ONN media” informasiya agentliyi, 03 İyun 2019 – 10:30.ONN informasiya agentliyi.
“Tahirə İmanovanın “Unuda bilmirəm” şeirlər kitabı barəsində düşüncələrim…” , “Ədalət” qəzeti, 01.08.2019, № 129(5593), s.7.
“ELMİNİN KANI, MİLLƏTİNİN LİDERİ – KNYAZ MİRZƏYEV. Qəribə və maraqlı tale yolunun yolçusu.” (çapa təqdim olunub)
Söz hikmətindən, ana sevgisindən doğan nəğmələrə, oradan da, haqqa çağıran səsə – ruhun beşiyinə… (Mahirə Nağıqızının poeportreti…) , I məqalə. “Ədalət” qəzeti, 22.08.2019, № 137(5601), s.6;
Söz hikmətindən, ana sevgisindən doğan nəğmələrə, oradan da, haqqa çağıran səsə – ruhun beşiyinə… (Mahirə Nağıqızının poeportreti…) , II məqalə, “Ədalət” qəzeti, 23-24. 08. 2019, № 138(5602), s.12;
Söz hikmətindən, ana sevgisindən doğan nəğmələrə, oradan da, haqqa çağıran səsə – ruhun beşiyinə… (Mahirə Nağıqızının poeportreti…) , III məqalə, “Ədalət” qəzeti, 27.08.2019, №139(5603), s.6.;
Söz hikmətindən, ana sevgisindən doğan nəğmələrə, oradan da, haqqa çağıran səsə – ruhun beşiyinə… (Mahirə Nağıqızının poeportreti…) , III məqalə, “Ədalət” qəzeti, 27.08.2019, №139(5603), s.6.;
Söz hikmətindən, ana sevgisindən doğan nəğmələrə, oradan da, haqqa çağıran səsə – ruhun beşiyinə… (Mahirə Nağıqızının poeportreti…) , IV məqalə, “Ədalət” qəzeti, 29.08.2019, №140(5604), s.6.;
Söz hikmətindən, ana sevgisindən doğan nəğmələrə, oradan da, haqqa çağıran səsə – ruhun beşiyinə… (Mahirə Nağıqızının poeportreti…) , V məqalə, “Ədalət” qəzeti, 30-31.08.2019, № 141(5605), s.12.
“Körpə duyğulu, saf ürəkli, incə rübablı şair – Tofiq Mütəllibov…” (İncə rübablı şair) – şərikli – Tofiq Mütəllibov. Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə, I cild, Bakı, “Elm və təhsil”, 2019, s.3-34. – 712 səh.
Xalq yazıçısı Bayram Bayramovun ədəbi portreti. – Zaur Ustac. “Qələmdar” (məqalələr toplusu), Bakı, “Ustac.az.” nəşrləri, 2020, s.3-40. – 298 səh.
Mədəniyyətimizin və ədəbiyyatımızın yorulmaz tədqiqatçısı. (Dəyərli alim, şair və publisist Gülhüseyn Kazımlının 70 yaşına), “525-ci qəzet”, 01.02.2020, №12 (5393), s.20.
Dəyərli şair, alim və publisist. (Gülhüseyn Kazımlı – 70), “Kredo” qəzeti, 13.02.2020, №07(987), s.8-9.
Xalqın sözçüsü şair və yaxud şairliklə müəllimliyin vəhtəti. I – V məqalə, 1-ci məqalə: “Kredo” qəzeti, 17.02.2020, № 08(088), s.6.; 2-ci məqalə: “Kredo” qəzeti, 21.02.2020, № 09(089), s.6.; 3-cü məqalə: “Kredo” qəzeti, 26.02.2020, № 10(990), s. 6.; 4-cü məqalə: “Kredo” qəzeti, 06.03.2020, № 11(991), s. 5.; 5-ci məqalə: “Kredo” qəzeti, 11.03.2020, № 12(992), s. 6.
Haqqında
• Şahməmməd. Qurban Bayramov – şəxsiyyətin böyüklüyü, böyüklüyün şəxsiyyəti (essevari publisist tədqiqat) B., MBM, 2011, 480 səh., 1500 nüs. • Qurban Bayramov -70. Azərbaycan Yazıçıları Birliyinin təbrik məktubu. “Ədəbiyyat qəzeti”, 28.05.2016, şənbə, № 20(5039), s.4. • Mahir Qabiloğlu.Professor Qurban Bayramova təbrik-70. • Asif Rüstəmli. Tənqidçi səmimiyyəti. “Ədəbiyyat qəzeti”, 28.05.2016, şənbə, № 20(5039), s.4-5. • Qələndər Xaçınçaylı. Sözün qüdrətinə ilahi gözlə baxan alim. “Həftə içi” qəzeti, 27.05.2016. • Asif Rüstəmli. Ədəbi tənqidimizin fədaisi. “525-ci qəzet”, 04.06.2016,№ 100(4596), s.19; “Kredo”, № 22(883) 30.05.2016,s.13. • Ədəbi tənqiddə bənzərsiz ifadə tərzi. “AZER.TAG” xəbərlər, 06.06.2016. (Təqdim edən: Elçin Kamal.) • Rəhim Əliyev. Tənqidçi ürəyinin miqyası. “525-ci qəzet”, say.119(4615), 05.07.2016, s.7. “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, say:22(306),14-20.07.2006. • Mənzər Niyarlı. “Ah, bu nəvələr,bu nəvələr”, Qurban Bayramovun 70-illik yubileyinə sənədli hekayə. “Ədəbiyyat qəzeti”, 02.08.2016, say.25(5044), s.26-27. • Asif Rüstəmli. Təbrik məktubu= Qurban Bayramlı-70. • Müşfiq Borçalı. Yazıçılar Birliyində Yubiley tədbiri = Qurban Bayramov-70; • Aslan Salmansoy. Ruhların da, sevindiyi o gün… “Bütöv Azərbaycan” qəzeti, say 19(303), 9-15.06.2016., s.2.; “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.4. • Akif Bayram. Tanınmış tənqidçi, vətən sevdalı alim. “Respublika” qəzeti, say.131(5582), 19.06.2016, s.5. • Əlirza Xələfli. Tənqidçi meyarı – sözün əyarı.Söz içində sözü görmək, yaxud tənqidçinin adı, istedadı.”Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.1. • Qəzənfər Kazımov. Ustadları kimi. “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.3. • Qurban Bayramov – 70. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təbrik məktubu. “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.3. • İsmayıl Kazımov. Kimin kim olduğu bilinməlidir. “Kredo”, №21(882) 13.05.2016,s.8. • Şakir Qabbısanlı (Həmzəyev). Qurban Bayramov-70. Pərəstiş ediləsi alim = Nə yaxşı ki, sən varsan Qurban Bayramov. “Respublika gəncləri” qəzeti, № 78(699), 15.06.2016, s.8. • Şahməmməd. “Sözün də çəkisi var” (Tənqidçi haqqında poema), Bakı, “Ekoprint” nəş., 2017. – 143 səh. • Şahməmməd. Qurban Bayramovun yaradıcılığı və şəxiyyəti (müəllifdən), ( Sözün də çəkisi var (poema), Bakı, “Ekoprint” nəşriyyatı, 2017 kitabında, s.3-14. • İsa Həbibbəyli. Mən heç inanmırdım ki… (“Ön söz əvəzi), ( Sözün də çəkisi var (poema), Bakı, “Ekoprint” nəşriyyatı, 2017 kitabında, s.15-17. • Tahir Taisoğlu. Redaktordan son söz əvəzi. ( “Sözün də çəkisi var” (poema), Bakı, “Ekoprint” nəşriyyatı, 2017 kitabında, s.138-142. • Aqil Hüseynov . Şairin yeni poeması və onun qəhrəmanı (Yeni kitab təqdim edirik), “Təzadlar” qəzeti, 16.05.2017, say: 18(2114), s.15; “Zim.AZ.” saytı, 10.05.2017; “Media.İnfo.Az.”, 08.05.2017. • Asif Rüstəmli. Qurban Bayramlı tənqidinin, ədəbi düşüncəsinin keyfiyyət göstəriciləri. “Aziya.İnfo” elm və araşdırma portalı, 30-05.2017.
