Anarın “Qatardan qalan adam” hekayəsi barədə əvvəlki statusumda yazmışdım: “Hekayə həqiqətən dərin mülahizələrə, müxtəlif versiya və yanaşmalara imkan verən, çoxlu və fərqli nəticələrə gətirib çıxaran dəyərli bədii nəsr nümunəsidir”. Düzü, hekayənin bu qədər böyük reaksiya doğuracağını gözləmirdim. Həddindən artıq çoxlu rəylər oldu. Bəzi özünü ciddi ədəbiyyat adamları sayanların Anara qarşı içinin xıltını gizlədə bilmədən primitiv, üzdən tənqidlərini, yaxud hekayəni qaçaraq oxuyub mədhiyyə yazanların təriflərini qoyaq qırağa. Fərqli qənaətlər də rastıma çıxdı. Yazıçı Mehriban Vəzir bir məqamı tutaraq öz mövqeyindən irəli gələn qənaətlər söyləmişdi. Feysbuk bu statusu niyə sildi, bilmədim. Burda bəlkə hansısa siyasi məqamlar, ölkə adları çəkilmişdi ona görə. Amma ədəbiyyatşünas alim Asif Hacılının əsasən elmi yanaşmadan ibarət məqaləsi niyə yox oldu, bilmədim. Yaxşı ki, sayta vermişdik. Sosial media üzrə mütəxəssis Fərid Pərdəşünasdan da səbəblərini öyrənməyə çalışdım. Bəzi incə detalları söylədi və bu iki yazının niyə silinməsinə gümanlarım yarandı. Yazıçı Sərdar Amin də hekayə barədə məqalə yazdı. Sərdarın müşahidə etdiyi bir detalı Mehriban Vəzirin tutduğu nadir fərqli qənaətlər sırasına əlavə etdim: “Qatardan qalan adam”ın bizə yalnız ismi, bəllidir. İshaq! O da “Salmanzadə” soyadını Amerikada yəhudilərin biznesdə uğur qazanması zərurətindən “sünnət” edib “Salman” etmək istəyir. Mətnin ən uğurlu təqdimatı da elə bu istəyin sondakı cəzasıdır; öldüyü qəsəbədə müsəlman qəbiristanlığı olmadığından yəhudi məzarlığına təhvil verilir, yəhudilərə uyğun heç bir sənədi olmadığından yandırılaraq külü göyə sovrulur. Biznesə görə soyundan keçmək istəyən şərqli yandırılmalıdır. Bu, kiçik ideya deyil! Ömrünün bir qərinəsini Yazıçılar Birliyində anarxiyanın qarşısını almaqla məşğul olan Anarın 86 yaşlı qəlbində belə bir iddia varsa, təbii alqışlanmalıdır”. Görünən odur ki, hekayə təsadüfən bu qədər reaksiya doğurmayıb. Üzdən oxuyanlar da nəsə qeyri-adi məqamlar olduğunu hiss ediblər.
İshaq Salmanzadə türkiyəli şəriki Ədhəm bəylə Budapeşt dəmir yolu vağzalında vidalaşdı. Ədhəm bəy onu Egerə ötürməyə gəlmişdi. Türkiyə adətiylə bir-birinə sarıldılar, yanaqlarını bir-birinə yapışdırdılar.
Ədhəm bəy:
– İnşallah mayısın 5-də Nyu Yorkda görüşürüz – dedi.
İshaq:
– İnşallah – deyib vaqonun pilləsiylə qalxdı, kupesinə girdi, pəncərədən şərikinə əl elədi. Bir an sonra qatar tərpəndi, İshaq Ədhəm bəyin çevrilib uzaqlaşdığını gördü.
Avropa qatarlarına xas olan oturaq kupeni bütünlüklə almışdı ki, yol-yoldaşı olmasın, tanımadığı adamlarla ünsiyyəti sevmirdi. Həm də onsuzda axı macar dilini bilmirdi, Egerə dörd saatlıq yolda özü-özüylə, xatirə və arzularıyla tək qalmaq istəyirdi.
Qalstukunu açdı, şalvar-pencəyini, köynəyini soyunub mavi idman paltarını geyindi. Bir az dar çəkmələrini çıxardı. Ayaqları yumşaq şap-şapları içində xeyli rahatlaşdı. Vərdişli hərəkətlə qol saatına baxmaq istədi, dərhal da yadına düşdü ki, dünən axşam bahalı “Roleks” saatını Ədhəm bəyə bağışlamışdı. Ədhəm bəy bahalı hədiyyəni heç cür qəbul etmək istəmirdi. Nəhayət, bir şərtlə qəbul etdi:
– Söz verin ki, siqara içmeyi burakacaqsınız, Amerikada siqara yasaqı pek ciddidi. Saatlarla çəkən danışıqlarda siqar içmeden dözmeli olacaqsınız.
Otuz iki yaşlı İshaq bir çox ölkələrdə olmuşdusa da, ABŞ-a yolu düşməmişdi. Odur ki, şəriki Ədhəm bəylə bu işgüzar səfəri səbirsizliklə gözləyirdi. Yeni iri bir inşaat layihəsini amerikalı işdaşlarıyla razılaşdırıb imzalamalıydılar. Amerika şirkətiylə əməkdaşlıq təklifi Ədhəm bəydən gəlmişdi və İshaq dərhal razılaşmışdı.
Yeniyetməlik çağından Amerikanın heyranı idi. Ekranlarda gördüyü Amerika filmləri, Dyuk Elinqtonun, Erol Qardnerin, Stiv Vanderin, Sten Kentonun və neçə-neçə başqalarının caz və rok ifalarından ibarət zəngin fonokolleksiyası vardı. Oxuduğu kitablar – əvvəllər Cek Londonun, Drayzerin, Mark Tvenin, daha sonralar Heminqueyin, Folknerin, Skott Fitsceraldın rus dilində çıxmış romanları İshaqı bu ölkəyə valeh etmişdi. İldən-ilə müxtəlif səbəblərdən təxirə saldığı niyyəti ingilis dilini öyrənmək idi. Bu il bu işə mütləq ciddi girişəcəkdi. Ədhəm bəy də “uğurlu biznes üçün bu, ən önəmli şərtdir” – deyirdi. Ədhəm bəyin yarızarafat-yarıciddi bir tövsiyəsi də vardı.
Amerika biznesində yəhudilərin çox mühüm nüfuzu olduğunu bildiyinə görə İshaqa təklif edirdi ki, soyadı Salmanzadənin “zadə”sini atsın. Adı da münasibdir, İshaq Salman tam bir yəhudi kimi səslənir. İshaq Salmanın həqiqi mənşəyini müəyyənləşdirənədək onu yəhudi biləcəklər, ona münasibət də özəl olacaq. Ədhəm bəy qəhqəhə çəkib:
– Tabii, şaka yapıyorum – desə də, bu sözlər İshaqın yadında qalmışdı.
Ədhəm bəylə iki il öncə Soçidə işgüzar bir toplantıda tanış olmuşdular. İkisi də inşaatçı və eyni yaşda olduqları üçün dərhal dil tapmış, yaxınlaşmışdılar. Ədhəm bəy İshaqı macar iş adamı Lasloyla da tanış etmişdi və elə indi Budapeştdə də birgə lahiyələri dolayısıyla görüşmüşdülər. Amma o Soçi görüşünün İshaqçün daha önəmli bir cəhəti də vardı. Soçidə Laslonun tərcüməçisi tatar qızı Kamilla Kadırovayla tanış olmuş və nağıllarda deyildiyi kimi, bir-birinə bir qəlbdən min qəlbə aşiq olmuşdular.
Kamilla Moskvada Xarici Dillər İnstitutunda macar dilini öyrənmiş, kurs yoldaşı Qaborla ailə qurmuş, institutu bitirdikdən sonra Eger şəhərində yaşamağa başlamışdılar. Az sonra hansı səbəbdənsə (səbəbini İshaqa deməyi lazım bilməmişdi) nigahları pozulmuş, amma artıq Macarıstanda rus dilindən tərcüməçi kimi tanınan və müxtəlif şirkətlərin işinə cəlb edilən Kamilla elə Egerdə də qalmışdı.
İshaq da arvadından bir neçə il qabaq ayrılmışdı. Ərkinazla uğursuz nigahları cəmisi bir il çəkmişdi. Ərkinazın səbəbsiz, mənasız və İshaqı dığ edən qısqanclığına yalnız bircə il tab gətirə bildi. İşdə, ya hansısa tədbirdə qarşılaşdığı, telefonla danışdığı, ya ismarış aldığı hər qadın heç bir əsas olmadan Ərkinazçün qısqanclıq obyektinə çevrilirdi. Yersiz şübhələriylə İshaqı çərlədirdi.
Ərkinaz dünyada bütün qadınlara nifrət edirdi. Bir yarısına ona görə ki, onun fikrincə, həddən artıq gözəl idilər, o biri yarısına da, onun rəyincə yaman kifir olduqlarına görə.
Əlqərəz, göz yaşları, bayılmalar, hədələr, qara-qışqırıqlardan keçərək axır ki, üzülüşdülər.
Bu qısa sürən uğursuz nigahı İshaq vahiməli yuxu kimi, qarabasma kimi xatırlayırdı. Sonralar ara-sıra müxtəlif qadınlarla görüşsə də, bütün varlığıyla qurşandığı biznes aləmi ona şəxsi həyatıyla uğraşmağa macal vermirdi. Hannan-hana ağlına belə fikirlər gələndə, düşünürdü ki, daha heç vaxt sevə və sevilə bilməyəcək. Ta Kamillaya rast gələnəcən.
Neçə il macar qürbətində yaşayan tatar qızının öz millətinə doğma olan bir insanla rastlaşması, keçmiş həyatıyla bağlı nostalji hisslər, ya kim bilir daha nələr Kamillanın elə ilk günlərdən ovqatına hakim kəsildi və bu hisslər İshaqın da qarşılıqlı duyğularına tuş gəldi.
Müşavirə sona yetən günlərdə İshaq dəqiq başa düşdü ki, daha Kamillasız yaşaya bilməyəcək. Lasloyla Ədhəm bəyin şərikli şirkətlərinə Macarıstanı da qoşmaq təklifi bu ölkəyə səfərlə bağlı olduğuna görə dərhal İshaq tərəfindən sevinclə qarşılandı. Və budur, Kamillayla – İshaq ona bizimcə Kamilə deyirdi – ayrıldıqlarından üç ay sonra, Budapeştdən Egerə, onunla görüşə gedir. Dörd saatdan sonra Kamilə onu Eger vağzalında qarşılayacaqdı.
İshaq özünü xoşbəxt adam sayırdı. 44 günlük zəfər savaşından, 23 saatlıq möcüzədən sonra başqa heç bir dərd-səri, narahatçılığı, qayğısı qalmamışdı. Doğrudur, bir illik uğursuz nigahı və müdhiş boşanmanın fəsadları nəticəsində diabet qazanmışdı. Amma vaxtlı-vaxtında vurduğu insulin iynələri, atdığı həblər vasitəsiylə qanında şəkəri tənzimləyə bilirdi və bu xəbis xəstəlik hələ ki, ona ciddi problem yaratmırdı.
Tambura çıxıb siqaret çəkmək istədi, birdən yadına düşdü ki, vağzalda başı Ədhəm bəylə söhbətə qarışıb siqaret almağı unudub. Kupeyə qayıtdı, əlini şalvarının cibinə salıb bir neçə forint çıxardı, vaqon restorana getdi. Ədhəm bəy onu məzəmmət etməkdə haqlı idi. Bizneslə məşğul olasan, doğma dilindən və rus dilindən başqa heç bir əcnəbi dil bilməyəsən?
Macarstanda rus dilində bir şey soruşmaq isə əbəsdi. Hətta rus dilini bilən olsa da, bu dildə cavab verməyəcəkdi. Bunu Budapeştdə olduğu bir neçə gündə anlamışdı.
Vaqon restoranda bufetçiyə siqaret, siqar sözlərini ortaq bir dildə söyləsə də, adam başını buladı. Hətta jestlə siqaret çəkmək istəyini göstərsə də, bir nəticə hasil olmadı.
Bufetçi: elə hey “Ninç” deyirdi. Budapeştdə olduğu bu bir həftədə İshaq yalnız bu sözü öyrənmişdi: “Ninç”, yəni “yox”.
Bufetdə siqaret yoxmuydu, ya satılımırdımı, bunu anlaya bilmədi. Kupeyə əli ətəyindən uzun qayıtdı. Siqaret çəkmək ehtiyacı isə tərs kimi daha da şiddətlənirdi. Cib telefonunda saata baxdı səkkizə on dəqiqə qalırdı. Egere iki saat iyirmi dəqiqədən sonra çatacaqdılar. Bir təhər dözməliydi.
Bu fikirlər içindəykən birdən qatar dayandı. İshaq pəncərədən baxırdı. Düz onun vaqonun qarşısında köşkdə siqaret satırdılar. İshaq tələsik qatardan endi, köşkə yanaşdı, cibindəki forintləri uzadıb (artıq burda “Kent”in neçə forintə satıldığını bilirdi) bir qutu siqaret aldı. Çevrilib baxanda gördü ki, qatar hərəkət etməyə başladı. Hövlnak yüyürdü, ayağı büdrədi, yıxıldı, güc bəlayla ayağa qalxanda dəhşət içində gördü ki, qatarın son vaqonu uzaqlaşıb getməkdədir.
“Lənət şeytana” deyə bu işdə heç bir günahı olmayan şeytanı söydü. Bir müddət matı-qutu qurumuş halda qaldı. Vəziyyətin ciddiliyini get-gedə daha dərindən dərk edərək elə bil büdrəyən ayağının ağrısını da unutmuşdu. Vağzalın içinə girib qatarların getmə-gəlmə cədvəlinin qarşısında durdu. Egerə gedən qatarın da, Budapeştə gedən qatarın da bu adını bilmədiyi şəhərdə yalnız səhər saat yeddidə və yeddi otuzda duracağını təşvişlə müəyyənləşdirdi.
Narın yağış çisələməyə başlamışdı. Vağzalın içinə keçdi, taxta skamyada əyləşdi və düşünməyə başladı. Düşdüyü vəziyyətin çıxılmazlığı onu daha çox eyməndirir və təlaşlandırırdı. Neyləməli, necə etməli. Hafizəsinə arxalanmadığına görə bütün telefonlar, ünvanlar cib telefonunda, cib telefonu isə Egerə gedən qatarın kupesində idi. Nə qədər səy etsə də, nə Ədhəm bəyin, nə Laslonun, nə Kamilənin, nə də Bakıdakı telefon nömrələrinin heç birini yada sala bilmirdi. Bircə öz ev telefonunun nömrəsi yadındaydı, amma boş mənzildə kimə zəng edəcəkdi? Həm də burdan ora necə, neçəyə zəng edə bilərdi? Cibində bircə forinti də qalmamışdı. Tərs kimi aclıq da hiss etməyə başladı, axı iynəsinin vaxtını ötürmüşdü. İngiliscə cəmi iki-üç söz bilir, macarca isə “ninç”dən başqa bir kəlmə də bilmirdi.
Bu xudmanı vağzaldan aydın olurdu ki, kiçik bir əyalət şəhərində, ya qəsəbəsindədir. Çətin bu şəhərdə rus dili bilən ola, o ki qaldı türk, ya Azərbaycan dilinə. Düşdüyü vəziyyəti kimə və necə izah edə bilərdi. Bu vəziyyətdən hansı çıxış yolu vardı? Axşam saat səkkizdən sonra yəqin ki, bütün rəsmi idarələr bağlıydı. Hara üz tutsun, kimdən imdat diləsin?
Aclığı elə bil dəqiqəbədəqiqə şiddətlənirdi. Yadına düşdü ki, cəmisi iki dəfə iynənin vaxtını ötürüb və hər ikisində az qala koma vəziyyətinə düşmüşdü. Yaxşı ki, hardansa bir parça qənd tapıb ağzına qoymuş, özünü bir təhər iynəyə çatdırmışdı. Ətrafa boylandı. Hər hansı dükandan əsər-əlamət yoxdu. Ağzının içi qupquru qurumuşdu. “Nə olur olsun, ruhdan düşməyib iradəmi toplamalıyam. Ola bilməz ki bir çıxış yolu tapılmasın”.
Gözlərini yumub düşünməyə başladı. Az sonra arxadan iki əl onun başını qucaqlayıb gözlərini örtməsini hiss etdi, sərin qadın əlləri idi.
Kamillanın əlləri… Möcüzə baş vermişdi. Kamilla nə sayaqsa onun düşdüyü vəziyyəti duymuş, tələsik özünü bura yetirmiş, İshaqın gözlərini əlləriylə qapamışdı. Yumşaq hərəkətlə sərin əlləri gözlərindən araladı qanrılıb geriyə baxdı. Qarşısında saçları yaşıl rəngə boyanmış, qalın sürməli gözləri və al qırmızı dodaqları olan qadın dayanmışdı. Qadın ona göz vurdu. İshaq başını buladı. Aydındı ki, fahişədi. Qadın diliylə dodaqlarını yaladı və bir daha İshaqa işarə etdi. İshaq: – ninç – dedi. Qadın gülümüsəyib onun saçlarını qarışdırdı və əliylə idman paltarını sığalladı. İshaq başa düşdü ki, əl çəkən deyil və onu cəlb edən yəqin ki, bahalı idman paltarıdır. Durub şalvarının boş ciblərini çevirdi.
Qadın:
– Fu – deyib burula-burula uzaqlaşdı.
İshaq gözlərini ovuşdurdu, yuxuydumu gördüyü, ya həqiqətdi? Əlbəttə, qadının Kamilə olduğunu zənn edəndə mürgüləyirmiş. Amma sonra olanlar real idi. Bəlkə bu qadını tale göndəribmiş, nə şəkildəsə onu çıxılmaz vəziyyətdən qurtara bilərmiş? Bu absurd fikri dərhal beynindən qovdu. Aclığı isə daha da çox hiss edirdi. Bütün vücudunu müc edən, taqətsizləşdirən, qanını soran bir zəliydi sanki…
Niyə vaqon restorona getmişkən vaxtından bir az qabaq nahar eləmədi? Niyə telefonu yanında deyil? Niyə milyonlarından ən çoxu iki yüz dolları götürmədi ki, taksi tutub Egere çatsın? Niyə? Niyə? Niyə? Cavabsız suallar beynini deşirdi.
Çıxılmazlıq az qala onu dəli edəcəkdi. Bir yandan da dəhşətli işəmək ehtiyacı hiss edirdi. Ətrafa boylanıb tualet lövhəsini axtardı, tapdı və ora tələsdi. Kəsilə-kəsilə gedirdi, özünü tualetə güclə çatdırdı. İçəri keçmək istəyirdi ki, qapıda dayanan yaşlı gözətçi qabağını kəsdi. Əvvəl onu niyə saxladığını anlamadı. Hansı dildəsə nə isə demək istədi. Kişi divardakı yazını göstərdi. Tualetə girməyin qiyməti yazılmışdı. İshaq bu axşam ikinci dəfə idman şalvarının ciblərini çevirdi, yəni ki, pulu yoxdu: “Ninç”. Kişi laqeydcəsinə başını buladı və yenə yazını göstərdi. İshaq siqaret qutusunu kişiyə uzatdı ki, heç olmasa “Kent”in əvəzinə onu içəri buraxsın. İndi də kişi “ninç” dedi. İshaq özünü saxlaya bilməyəcəyindən, biabır olmaqdan qorxurdu. Daha dözə bilmirdi, kişini itələyib içəri keçdi, qapını bağlıyıb, yüngülləşdi.
Tualetdən çıxanda qapıçının yanında pəzəvəng bir polisi gördü. Polis vərdişli hərəkətlə İshaqın qollarını burdu və dartıb ardınca apardı. Elə buradaca vağzalın içində polis məntəqəsinə girdilər. Polis İshaqı qəfəsə salıb qapısını bağladı. İshaq azərbaycanca və rusca danışa-danışa əlinin işarəsiylə ac olduğunu bildirdi. Polis başını buladı. İshaq: Ay em diabet – dedi, qolunu göstərdi və iynə vururmuş kimi: – insulin – dedi. Polis “ninç” dedi. “İlahi, bu millət ninçdən başqa da bir söz bilirmi?” İshaq lap özündən çıxırdı. Polis bir stəkan su gətirdi və qol saatında 8 göstərdi. Təbii ki, səhər səkkiz. İshaq başa düşdü ki, onun məsələsi səhər səkkizdə həll olunacaq. Deməli, Eger, ya Budapeşt qatarlarına da çatmayacaq. Ancaq bunu polisə necə, hansı dildə izah edə bilərdi? Ona hansı cəzanı verə bilərlər? Cəriməylə canını qurtara bilməyəcək, çünki yanında bir qəpiyi də yoxdu. Səhər bir təhər başa salacaq ki, müstəqil Azərbaycan respublikasının vətəndaşıdır. Budapeştdəki səfirliyimizə müraciət olunmasını tələb edir. Amma hələ səhərə çıxmaq lazımdı. Aclıq şüurunu tamamilə dumanlandırmış, iradəsini müc etmişdi. Yox, bütün iradəsini toplayıb, bu gözlənilməz müşkül vəziyyətdən qurturmalıdır. Bəlkə yata, yuxulaya bilsə, aclığı hiss etməz. Divara yaslanıb gözlərini yumdu.
Bakıda, Ağ şəhərdə, yeddinci qatda, bütün mərtəbəni tutmuş mənzilində idi. Eyvana çıxdı. Qarşısında açılan mənzərə – geniş prospektlər, modern binalar, iri meydanlar, kölgəli yaşıl parklar və bir qədər aralıda mavi dəniz… Bol günəşli, mülayim iqlimli bir gün idi. Sərin meh saçlarını oxşayırdı.
Qəfildən evlərinin düz qənşərində, elə binalarının mərtəbələrinin sayı qədər sal bir divar əmələ gəldi. Bu divar yavaş-yavaş əyilib İshaqgilin binasının üstünə yeriməyə başladı. İshaq dərk edirdi ki, bir an sonra bu pəncərəsiz, qapısız məşum divar onların binalarının üstünə yıxılıb yerlə-yeksan edəcək. Eyni anda şəhərin bütün başqa binaları da alt-üst olacaq və dərhal bütün dünyada bütün evlər, şəhərlər, kəndlər tar-mar olacaq. Neçə vaxtdır gözlənilən nüvə müharibəsi belə başlayıb anındaca bitəcəkdi, zəncirvari reaksiya bütün yer kürəsini xarabaya çevirəcəkdi.
Ən qəribəsi oydu ki, İshaq bundan nə kədərlənir, nə vahimələnir, nə dəhşətə gəlirdi. Əksinə, içini qəribə bir fərəh hissi, bəxtəvərlik duyğusu doldurmuşdu. Bütün insanlığın bir an içində birlikdə həlak olması qəlbində bir arxayınlıq hissi oyatmışdı. Heç kəs, heç kəs qalmayacaqdı. Deməli, dünyanın sonu belə imiş, qiyamət günü dedikləri buymuş, tək, fərdi yox, hamılıqla birlikdə əbədi yoxluğa qovuşmaq nə xoş bir hissmiş.
Sübh tezdən polis qəfəsin cəftəsini açanda məhbusu yerə yıxılmış gördü. Nəbzini yoxladı. Tez polis həkimini çağırdı. Həkim adamın təqribən gecə yarısı keçindiyini müəyyənləşdirdi. Morqda məlum əlamətə görə meyitin müsəlman, yaxud yəhudi olduğu aydınlaşdı. Qəsəbədə müsəlman qəbiristanlığı olmadığı üçün yəhudi qəbiristanlığında basdırmağı qərarlaşdırdılar. Amma yəhudiliyini qəti təsdiq edən heç bir sənəd olmadığı üçün ravvin buna izin vermədi. Meyiti krematoridə yandırdılar və külünə yiyə duran olmadığına görə havaya sovurdular.
18 iyul 2024
Müəllif: ANAR Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri.
Doğum gününüzü və yubiley yaşınızı təbrik edirəm. 80 illiyinizə həsr etdiyim yazını Şuşaya qovuşmaq arzusuyla bitirmişdim. Nə xoş ki, o arzumuza yetişdik. Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyilə cəngavər ordumuzun dünyanı heyrətdə qoyan fədakarlığı sayəsində Şuşada, bütövlükdə Qarabağda qan ağlayan torpaqlarımızın həsrətinə son qoyuldu. Şuşamız yenə çal-çağırlıdır, yenə qonaq-qaralıdır. Xarı bülbül festivalı, Vaqif Poeziya günləri yenə Şuşada baş tutur.
Son 30 ildə ilk dəfə olaraq qalib ölkənin vətəndaşı, yazarı kimi yubileyinizi qeyd edirsiniz. Sizə-sevimli xalq yazıçımıza uzun ömür, sağlam canla yaradıcılıq uğurları arzulayıram.
80 illiyinizdə Sizə ünvanladığım təbriki yenidən oxucuların ixtiyarına verirəm.
Çox hörmətli Anar müəllim!
Elə bilirəm ki, Sizinlə müasir olmasaydım, ədəbi dünyamda bir boşluq olacaqdı. Mənim üçün yaşadığım dövrün ən qiymətli milli sərvətlərindən birisiniz. Özü də yüzillər keçəndən sonra daha qiymətli olaraq istifadə olunacaq milli sərvət…
Biz zahirən o qədər də yaxın deyilik. Qəlbimə yaxın olan ən əziz ziyalılardan olsanız da, tədbirləri nəzərə almasaq, Sizi tanıdığım uzun illər ərzində qapınızı heç 5-10 dəfə döyməmişəm. Qıymamışam. O mənada ki, Sizin üçün ən qiymətli nəsnələrdən olan vaxtınızı almaq istəməmişəm. Yazıçılar Birliyinin üzvü təkcə mən deyiləm axı… Hər gələn qayğısı, problemi ilə Sizi nə qədər yükləyir? Lazım oldu-olmadı ilhamlı anlarınızı əlinizdən alanların sayı bir deyil, beş deyil… Yaxşı yadımdadır. Nədən ötrüsə qəbulunuza gəlmişdim. Söhbət əsnasında Yazıçılar Birliyinin üzvü olmadığımı biləndə təəccübləndiniz. – Ədəbi jurnalın baş redaktoru çoxdan Birliyin üzvü olmalıydı, yazılarınızı da oxuyuram, – dediniz. – Anar müəllim də Birliyin üzvü, mən də… utana-utana söylədim. Güldünüz.
Həmin il qəbul müvəqqəti dayandırılmışdı. Amma məni Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvlüyünə növbəsiz qəbul etdiniz. Buna görə hər zaman Sizə minnətdaram. Həmin gün Sizin təşəbbüskarlığınız olmasaydı, yəqin ki, bu günə kimi Birliyin üzvü deyildim.
Hörmətli Anar müəllim!
Nə yaradıcılığınıza qiymət vermək səlahiyyətindəyəm, nə də oxuduqlarımı təhlil etmək fikrində… Dəfələrlə haqqınızda nəsə yazmaq istəmişən. Cürətim çatmayıb. Bu yazını yazmağa isə məni yubiley yaşınız sövq etdi. Öncədən deyim ki, kitabla, bədii ədəbiyyatla təmasda olduğum zamandan oxuduğum nasirlər sırasında birincilərdənsiniz. Neçə onillərdir ki, fikir dünyamı zənginləşdirənlər arasında Sizin öz yeriniz var. İstər nəsr, istər dramaturji, istər publisistik əsərlərinizin hər birini neçə dəfə oxuduğumu xatırlaya bilmirəm. Amma hər dəfə ilk dəfə oxuyurammış kimi başlayıram. Bu yazını yazanda nə Sizin kitablarınızı vərəqlədim, nə də haqqınızda yazılanları. Açığı, təsir altına düşməkdən qorxdum. Öz tanıdığım Anarı yazmaq istədim. Amma bu ərəfədə hörmətli qələm sahibi Arif Əmrahoğlunun Sizin haqqınızda yazdığı “Mən xoşbəxtəm ki, anlamağa qadirəm” kitabı əlimə düşdü. Qələminə qüvvət, mənim ürəyimdən keçənləri istədiyimdən də yüksək səviyyədə yazıb çap etdirib. İstər-istəməz yazdıqlarının təsiri altına düşdüm. Bu mənada Arif Əmrahoğlundan dönə-dönə üzr istəyirəm. Fikirlərimizin üst-üstə düşməsi hər ikimizin Sizə hörmət və məhəbbətdən irəli gəlir. “İstedadlı bədii əsər yazmaq sevincdir, amma sağlığında əsərinin, əməlinin bənzərsizliyi ilə tarixə çevrildiyinə müasirlərinin etirafına şahid olmaq xoşbəxtlikdir.” Nə qədər haqlı fikir!
Hələ yazıb-oxumağı bacarmadığım zamanlarda Sizin hekayələrinizin ləzzətini radio dalğalarından duyurdum. Yazıb-oxumağı öyrəndim. İbtidai sinfi də bitirdim. Səməd Vurğundan, Şəhriyardan, Rəsul Rzadan, Mikayıl Müşfiqdən, Nigar Rəfibəylidən, Mirvarid Dilbazidən, Bəxtiyar Vahabzadədən, Nəriman Həsənzadədən, Məmməd Arazdan … bir az aralandım. Nəsrə keçdim. Bu sırada İlyas Əfəndiyev, Elçin və Siz öndə idiniz. Ədəbiyyatda mühüm bir mərhələni təşkil edən altmışıncı illərdən bu yana mənim üçün canlı bir epoxasınız. Radioda telefonla bağlı bir hekayənizin radio tamaşasını tez-tez verərdilər. O qədər təsirlənmişdim, sonralar mən də bir hekayə yazdım (Siz Allah, “hekayə yazdım” ifadələrinə görə məni bağışlayın). Hətta Sizdən bir epiqraf da gətirdim: “Dünən sənin telefonun öldü.”
Hötmərli Anar müəllim!
Təəssüf ki, yaradıcılığınız elə ilk gündən istedadsızların əbədi mövzusudur. İstedadlılar istedadsızlara hər zaman əlçatmaz zirvə olduğundan gücləri yalnız paxıllıq hissləri ilə ürək bulandırmağa çatır. Günahkarsınızmı, zamanına sığmayan, sözü ötkəm Rəsul Rzanın, ipək kimi yumşaq Nigar Rəfibəylinin ailəsində dünyaya göz açmısınız?! İki böyük istedadın başqa cür barı ola bilərdimi?! Doğulduğunuz ailə mühitinə uyğun olaraq yəqin ki, uşaqlığınız da, gəncliyiniz də başqalarından fərqli keçib. Ədəbi, yaradıcı mühit, hər zaman nəinki Azərbaycanın, dünya xalqlarının, keçmiş SSRİ məkanının tanınmışları ilə zəngin ünvan. Ata-ananızın əbədi ayrılığından sonra ürək ağrısı ilə qələmə aldığınız “Sizsiz”in yazılıb dərc olunma tarixi mənim tay-tuşlarımın yaxşı xatirindədir. Jurnal variantından sonra əl-əl gəzən kitab hər ailənin stolüstü kitabına çevrilmişdi. Sənədli xatirələrlə dolu “Sizsiz”də belə valideynlərin övladı – özü də oğul övladı olmaq məsuliyyətini daşıdınız. “Sizsiz”də mənim fikrimcə, Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli Sizin valideynləriniz olmaqdan daha çox, Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyliyə oğulluq missiyyasını daha çox yerinə yetirmisiniz. Arif Əmrahoğlunun fikirlərinə yenə istinad edirəm: “Doğmaların itkisi insanı silkələyən fərdi bir ağrıdır, faciədir. Hərənin öz dərdi var, insanın insanlığı bir də öz dərdinə hörmət etməsilə ölçülür. Gözlənilməyən və çağrılmayan itki Anarın şəxsi dərdilə yanaşı həm də bütün Azərbaycan xalqının dərdidir. “Sizsiz” şəxsi itki haqqında elegiya deyil, valideynlərin ölümü haqqında göz yaşları deyil. “Sizsiz” həyat, insan ömrünün mənalılığı, ölümün qaçılmazlığı haqqında düşüncələrdir.
Anarın Nigar Rəfibəyli haqqında xatirələri öz həyatı haqqında xatirələrə çevrilir. Xatirələrlə tanışlıq göstərir ki, ölümlü insanlar kimi R.Rza və N.Rəfibəylinin poeziyadan başqa, ANAR adlı başqa sevimli əsərləri varmış.”
Hörmətli Anar müəllim!
Yazını yazdıqca qəlbimdə yaxın-uzaq xatirələr, xəyalımda quş kimi uçan illər… 1981-ci ilin aprelin ikisində Rəsul Rzanın vida mərasimi və dəfni… Tələbə idim. Ömrümdə ilk dəfə belə nəhəng izdiham görürdüm. Sonralar da vida və dəfn mərasimlərində iştirak etmişəm. Amma o izdihamın əzəməti hələ də yaddaşımda yaşayır.
Anar müəllim!
Sizin haqıqnızda yazdığım anlarda unudulmaz Həsənağa Turabovun 75 illiyi ilə əlaqədar televiziyada verilişlər gedirdi. Yaşıd olduğunuzu bilmirdim. Ruhu şad olmuş Həsənağa Turabovu niyə xatırladım?… 1982-ci illərin əvvəlləri idi. Milli Dram Teatrında aktyorun yaradıcılıq gecəsi keçirilirdi. O zaman belə görüşlərə təşnə idik. Dəvətnamə tapmaq müşkül məsələ idi. İndi dəvətnamələri də rahat tapırıq, biletləri də. Təəssüf ki, həmin ovqatda deyilik… Dəvətnaməni bizə unudulmaz yazıçı-publisist Mailə xanım Muradxanlı vermişdi. Yoldaşımla getdik. İki ildi ailəliydik. Hər ikimiz tələbəydik… Yaradıcılıq gecəsində çoxları söz dedi. Amma etiraf edirəm ki, heç biri yadımda qalmayıb. Amma Sizin dedikləriniz indiyə kimi xatirimdədir. Gecəni indi xalq artisti olan Firəngiz Mütəllimova aparırdı. Ağ paltarda idi. Sizin dediklərinizdən: “Həsənağa Turabovun yaradıcılıq gecəsini məhz Firəngiz xanım aparmalıydı. Özü də beləcə ağ paltarda… “Şəhərin yay günləri”nin məşqləri gedirdi. Rejissor Tofiq Kazımov Həsənağa Turabovun oyunundan necə riqqətə gəldisə, ani olaraq məşqi dayandırdı. Hamımız onun nə deyəcəyini gözləyirdik. Tofiq müəllim vəcdə gələrək: “Həsənağa, qayıt gəl teatra, bu səhnə sənə yaraşır, sən bu səhnəyə,” dedi.
Bu həmin illər idi ki, Turabov teatrdan uzaqlaşmışdı.
İlk kitabım olan daxili xidmət general-mayoru Aydın Məmmədovun ömür yolunu yazırdım. Nədənsə bir-iki gün fasilə verdiyimdən fikirlərimi toplaya bilmirdim. Ağ vərəqlər qarşımda, qələm əlimdə… Səssizliyin bu yerində unudulmaz maestro Emin Sabitoğlu haqqında televiziyada veriliş başlandı. Siz danışdınız. Dost itkisinin ağrı-acıları içinizi göynədirdi. Hər kəlməniz iliyimə işləyirdi…
Gəl qoşulaq durnalara,
Vətən sarı uçaq, uçaq…
Göy boşluqdan gəmi üzər,
Yada düşər mavi Xəzər.
Altmış yaş necə yaxın
On beş yaşım necə uzaq.
Sözləri Sizin, musiqisi Emin Sabitoğlunundur. Maestronun öz səsiylə, öz müşaiyətilə mahnı səsləndi. Mahnı bitdi. Siz isə xatirələrainizi davam etdirdiniz.
Hər ikisinin taleyinə 63 illik ömür qisməti yazılıbmış. Kitabın elə yerində qalmışdım ki, 15 yaşında artıq Astaraya sığmayan Aydın Məmmədov evdən xəbərsiz qatara oturub Bakıya gəlmişdi. Adi dəniz matrosluğundan daxili işlər nazirinədək yüksəldi, ləyaqətli, şərəfli bir ömür yaşadı.
Sizin televizyadakı söhbətinizdən, daha doğrusu, “On beş yaşım necə uzaq…” misrasından sonra sanki itmiş açarı tapdım. Kitabı böyük həvəs və sürətlə yazıb başa çatdırdım.
Anar müəllim!
“Söz” jurnalında müsahibələrdən birinə verdiyiniz cavab belə idi. “Ən çox sevdiyim iş yaradıcılıqdır”. Bakıda 10-15 il əvvəl baş verən sonuncu (təki sonuncu olsun) ağır zəlzələ zamanı evdən çıxanda kimi pullarını, kimi qızıllarını götürüb qaçıb. Siz isə əlyazmalarınızı. Nə dərəcədə həqiqətdir, deyə bilmərəm, çünki gözümlə görməmişəm. Amma yüz faiz inanıram.
Sevimli Anar müəllim!
Son illər çoxlarının düçar olmuş yaddaşsızlıq problemindən mən də əziyyət çəkirəm. Amma Sizinlə olduğum tədbirlərdə və ya televiziya verilişlərində mübaliğə olmasın, bütün dedikləriniz yaddaşıma yazılıb. Yəqin ki, bu deyim tərzinizin orijinal, duzlu olmasından irəli gəlir. Çoxları Sizi qaraqabaq kimi qiymətləndirir. Amma elə bir çıxışınız olmur ki, ora incə yumorunuz qatılmasın. Ciddi adamların yumoru da ciddi olur axı… “Poeziya” verilişinin növbəti sayı poeziya nəhəngi Rəsul Rzaya həsr olunmuşdu. Qonaqlarınız xalq şairi Fikrət Qoca və akademik Rafael Hüseynov idi. Yaşdan, müdriklikdən söz düşdü. Üçünüz də qeyd etdiniz ki, Rəsul Rza hələ cavanlığından yaşından böyük, müdrik olub. Rafael müəllim Fikrət Qocanın “Qoca”sı ilə əlaqədar nəsə dedi. Siz “Fikrət işini vaxtında tutub” dediniz. Başqası bu sözləri söyləsəydi, bəlkə də dodağım qaçmazdı. Amma Sizin dediyinizə ləzzətlə güldüm.
Uzun illər köməkçiniz işləyən Tovuz Teymurovanın Tacmahal şadlıq sarayındakı toy məclisinə astaralı rəfiqəm Sakitə Ülvi ilə gəlmişdim. Bizdən bir qədər sonra Siz ömür-gün yoldaşınız Zemfira xanımla gəldiniz. Qonşu stollarda idik. Sakitə xanım sizinlə şəkil çəkdirmək istədiyini bildirdi. Durub Sizə yaxınlaşdım. Daha doğrusu, Zemfira xanıma. Həmin ərəfədə yenicə akademik seçilmişdi. Təbrik elədim və sizlərlə şəkil çəkdirmək istədiyimizi bildirdim. Zemfira xanım etiraz etmədi. Siz isə – sizə heç nə demir, davası mənimlə evdə olacaq – söylədiniz.
Zarafatınıza hamımız güldük. Belə yumor və zarafatlarınızla iştirakçısı olduğunuz tədbirlərdə çox rastlaşmışam. Xüsusilə Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda. Haqqında tədbir olan yubilyarın və ya hər kimsənin ən orjinal dəst-xəttini xarakterini açmaqla tədbirdə xoş əhval-ruhiyyə yaradırsınız.
Anar müəllim!
Bəlkə də, tay-tuşlarınız olan digər qələm adamları kimi ehtiyacın, kasıbçılığın nə olduğunu bilməmisiniz (Deyim ki, təmtəraqlı, qeyri-adi geyiminizi də heç vaxt görməmişik). Amma istər ata, istər ana – Məmmədxanlılar və Rəfibəylilər tərəfindən acı repressiyalar, nigaran ömürlər, üzüntülər, faciələr Sizin nəslin taleyindən yan keçməyib. Nəslin sağalmayan ağrı-acıları bu günədək ürəyinizi göynədir.
Sadə geyim tərzi şəxsiyyət üçün o qədər də önəmli deyilmiş. Önəmlisi odur ki, hər hansı bir oxucunuz Sizinlə adi kostyumda rastlaşsa belə, Sizi sevən digər dost tanışına fəxarətlə bildirir: “Mən bu gün Anarla rastlaşdım” (Əvvəllər belə hallar tez-tez olurdu. Çünki çox zaman piyada gəzirdiniz).
Anar müəllim!
Ömrü boyu əyalətdə yaşayıb-yaradan şair-dramaturq Şəkər Aslana xüsusi diqqət göstərirdiniz. 1985-ci ilin fevral ayı idi. O zaman yerli qəzetdə işləyirdim. Siz xalq şairi Fikrət Qocayla Lənkərana Şəkər Aslanı görməyə gəlmişdiniz. Şəkər müəllim qəzetin yaradıcı kollektivini çağırıb sizinlə görüşdürdü. Yadigar olaraq şəkil də çəkdirdik.
1995-ci ilin yayında Şəkər Aslanın 60 illik yubileyinə hazırlaşərkən şair qəflətən dünyasını dəyişdi. Lakin bir neçə ay sonra indi haqq dünyasında olan Lənkəran Şəhər İcra Hakimiyyətinin başçısı Dilruba xanım Camalova yubileyi keçirməyə nail oldu. Bakıdan xeyli qonaq gəlmişdi – bütün Qafqazın şeyxi Hacı Allahşükür Paşazadə, Milli məsələlər üzrə dövlət müşaviri Hidayət Orucov, Mədəniyyət və İnformasiya nazirini əvəz edən xalq şairi Nəriman Həsənzadə, xalq artisti Canəli Əkbərov, professor Gülrux Əlibəyli və başqaları. Şəkər Aslanın yubiley gcəsində də, qəbri üstündə də kövrək xatirələr söylədiniz.
Müəllifi və aparıcısı olduğunuz “Poeziya” verilişinin bir sayını Şəkər Aslana həsr etmişdiniz. Xatirə söyləmək üçün şair İltifat Salehlə məni dəvət etmişdiniz. Xatirələrimiz çox uzandı. Düşündüm ki, dediklərimizi kəsib doğrayacaqlar.
Narahatlığımı Sizə də bildirdim. Dediniz, darıxma, 2 veriliş edərlər.
Belə də oldu.
Sevimli Anar müəllim!
XX əsrin altmışıncı illərindən XXI əsrə pərvazlanan sənət nurunuz yarım əsrdən artıqdır ki, milyonların qəlbini işıqlandırır.
“Qobustan” dərgisini – gözəl sənətlər toplusunu 1969-cu ildən yaratsanız da, mən dərgini 1979-cu ildən izləməyə başlamışam və o zamandan “Qobustan”ın orbitindəyəm. İtirdiyim illərin saylarını sonralar əldə edib istədiyim yazıları oxumuşam. Rafael Hüseynovun və digər sevdiyim qələm sahiblərinin yazılarını məhz “Qobustan”ın səhifələrində tapmışam. Fərqli dərgi olan “Qobustan”da fərqli üslubunuz nəzərə çarpırdı. Dərgi elə bir dörvdə nəşrə başlamışdı ki, mətbuatın hökmü məhkəmə hökmünə bərabər idi. Təzyiqlərə məruz qalsanız da, jurnalın orijinal yazı tərzini, mövzu orijinallğını qoruyub hifz edirdiniz.
Məlumdur ki, altmışıncılar nəsli arasında öncüllərdən biri Siz olmusunuz. Sizin nəslin yazarları sığmadığınız üfüqləri yeni yaradıcılıq tərzində tapırdı. Siz də özününzdən əvvəlkiləri bəyənmirdiniz. Fəqət bəyənmədiklərinizi nə söyür, nə də təhqir edirdiniz. Fikirlərinizin sübutu üçün yeni formalı, yeni deyim tərzi olan əsərlər qoyurdunuz meydana. Tarix boyu heç zaman gənclik keçmişi bəyənməyib. İndiki nəsil isə həddən ziyadə azad, sərbəst bir mühitdə yaşayıb yaratsalar da, xəbis hisslərindən əl çəkmir. Şöhrətinizi qısqanırlar. Onların qərəzli mövqelərinə dözsəniz də, bütün bunlar içinizdən keçir, səhhətinizə təsirsiz ötüşmür.
Anar müəllim!
Azərbaycan xalqının ana kitabı olan “Dədə Qorqud” dastanına əbədi ekran həyatı bəxş etməyiniz bütöv türk dünyasına ən böyük töhfədir.
Doğma yurd haqqında bundan gözəl nə demək olar!?
Vətəni sevmək və ya qorumaq əlinə silah alıb təkcə düşmənlə döyüşməkmi? Qarabağ göynərtisi, Qarabağ ağrısı, bütövlükdə vətən obrazı yazılarınızda, filmlərinizdə elə yüksəkdədir, sözünüzün qüdrəti, sözünüzün hökmü milyonları ardıyca apara bilər.
Yaradıcılığını yüksək qiymətləndirdiyiniz mətbuatımızın Molla Nəsrəddini – Mirzə Cəlili “Qəm pənəcərəsi”ndə necə də ağrılı məhəbbətlə əbədiləşdirmisiniz.
Cavid əfəndini “Cavid ömrü”ylə yenidən xalqımıza qaytardınız.
Bütün teleflim, teletamaşalarınızın ərsəyə gəlməsində xalq artisti Ramiz Həsənoğlunun xidməti danılmazdır.
“Dantenin yubileyi” – Kəbirlinskinin saflığından doğan sadəlövhlüyünə hər baxanda ürəyim göyüm-göyüm göynəyib.
“Otel otağı”nı “Azərbaycan” jurnalından oxuyub ağlamışdım. Hətta Sizə bir məktub da yazdım. Amma göndərmədim. Sonra film… Müasir ziyalının real portreti… Hər birimizin uşaqlığını, gəncliyini əks etdirən nostalji hisslərlə dolu “Gün keçdi”… Ömrü boyu, hətta ölümündən sonra da böhtanlara, dedi-qodulara məruz qalan, qəlbi büllur kimi saf Təhminə…
“Ötən ilin son gecəsi” ən azı hər il elə yazıldığı tarixdə göstərilir. Hər dəfə kövrək, nostalji hisslərlə duyğulanırıq. “Evləri köndələn yar” otuz ildən artıqdır, ruhumuzu saflaşdırır. Dəfə-dəfə baxsaq da, aktuallığını, reallığını, yumor hissini itirmir. Obrazların hər kəlməsi artıq aforizmə, zərb-məsələ çevrilmişdir… Bu yaxınlarda çox tanınmış bir şəxsin qırx mərasimində iştirak edirdim. Sanki “Evləri köndələn yar” tamaşasının elçilik səhnəsinin yas mərasiminə düşmüşdüm. Çoxları “məhzı” bu məclisə düşdüklərinə görə, axtardıqlarıyla burda rastlaşdıqlarına görə necə sevinirdilər.
* * *
Bəlkə də, bu mənim səhvimdir? – Ömrümdə nə bir xarici filmə baxmışam, nə seriala…
Amma “Üzeyir ömrü”nü əzbər bilirəm. Əgər bir gündə film televiziyanın 2-3 kanalından göstərilsə, heç birini ötürmərəm.
Yüz yaşayın, Anar müəllim!
Şuşa əvvəl-axır bizim olacaq. Amma həmin cənnətməkan olmayacaq axı… Qarabağın şah tacı Şuşa nankor erməni vandalizminə məruz qalmış bir şəhərə çevrilib. Nə yaxşı ki, o cənnətməkan diyarı vaxtında filmdə əbədiləşdirmisiniz. Deyərdim ki, bu gün əlçatmaz olan Şuşanı lentə alıb əbədiləşdirmək yüzlərlə döyüşən əsgərin qəhrəmanlığına bərabərdir.
Filmə baxıram… saralıb solmuş fotolar, qədim Şuşa, yerli şuşalılar… Üzeyir bəyin canlı görüntüləri, canlı səsi… Balaca Üzeyir Şuşadan gedir. Faytona oturur, Qori şəhərinə yola düşür. Şuşanın şöhrətini daha uzaqlara yaymaq üçün…
Sonralar yenə də Şuşaya qayıdır. Lakin qonaq kimi. Qulaqlarında Şuşa nəğmələri, göz yaddaşında Şuşa mənzələri. Ömrü boyu bütün yazıb-yaratdıqlarının qəhrəmanları bu şəhərin sakinləri oldular. Uşaqlıqdan yaddaşına əbədi yazdığı nəvalar üzərində kökləndi. İstər dramaturji, istər publisistik, ən başlıcası musiqi istedadının püxtələşməsi üçün məhz Şuşada boya-başa çatmalıydı Üzeyir bəy. Gövhər ağa məscidindən uzaqlara yayılan azan səsi, məhəccərli eyvanlardan körpələrin muğam üstə ağlamaları, İsa bulağının ətrafında ən məşhur ifaçıların oxumalarına heyranlıqla tamaşası, Xan qızı Natəvanla söhbətləri…
Sevimli Anar müəllim!
Sizə yubiley təbriki ünvanlayanda xəyalıma gəlməzdi ki, yazını Şuşa həsrətilə, Şuşa nisgililə bitirəcəyəm. Nə yaxşı ki, belə alındı. İnanıram ki, lap yaxın yubileylərinizin birində “Üzeyir ömrü”nə Şuşada baxacağıq. Amin!
Anar haqqında yazmaq, əslində, son 60 ilin ədəbi prosesindən, incəsənətimizdən (xüsusilə teatr və kinodan), bir sözlə, milli mədəniyyətimizdən söz açmaq deməkdir. Bu gün 81 yaşlı Anar Azərbaycan ədəbi-mədəni fikrinin öncüllərindən biridir. Bu fikri Anardan, onun şəxsiyyəti və çoxcəhətli yaradıcılığından söz açanların hamısı yekdilliklə təsdiq və etiraf etmişlər, təkcə indi yox, 10 il, 20 il, 30-40 il bundan əvvəl də və mən də bu millətin bir tənqidçisi kimi həmin fikri təsdiq və etiraf edənlərin sırasındayam. Və indi, onun bütün yaradıcı fəaliyyətini izləyəndən sonra fikrimdə yanılmadığımı duyuram. Deyim ki, 20-30 il əvvəl də Anar bir sənətkar ömrünə yetərincə bəs edən əsərlər yazmışdı, keçmiş SSRİ məkanında və türk dünyasında onun sözü və səsi eşidilirdi. 60 yaşından sonra bir çox tanınmış yazıçılar qələmi dincə qoyur, hətta nə yazırlarsa, özlərini təkrardan irəli getmirlər. Anar tək-tük yazıçılardandır ki, “ədəbi qocalıq” məfhumu ona aid deyil. Təsəvvür edin: Anar 76 yaşında Azərbaycan nəsrində ədəbi hadisə sayılacaq “Göz muncuğu” povestini çap etdirib. Bir il öncə Nazim Hikmət haqqında “Kərəm kimi” sənədli romanı “Azərbaycan” jurnalında işıq üzü gördü. Onun kinossenariləri də ikimininci illərdə yazılıb (Axundov və Cavid haqqında), mətbuatda klassik və müasir ədəbiyyatın müxtəlif problemlərinə, şəxsiyyətlərinə həsr etdiyi məqalələrin isə ardı-arası kəsilmir. Amma mən bu yazıda Anarın nə nəsrindən, nə də dramaturgiyasından söz açacağam, bu xüsusda çox yazıblar, qarşımda Anar müəllimin “Söz dünyası” durur.
Bu kitabda Anarın ta qədimlərdən bu günə qədər ədəbiyyat tariximizə, klassiklərə və çağdaşlara həsr olunmuş yazıları toplanıb və bu yazılar təkcə Azərbaycan ədəbiyyatına aid deyil, türk dünyasının görkəmli şəxsiyyətlərinin yaradıcılığına da aiddir.
Yazıları oxuyuram və Anarın bu il fevralın 27-də Yazıçılar Birliyində keçirilən müşavirədə dediyi bir fikri xatırlayıram: “Mən, adətən, “tənqid” terminini qəbul etmirəm. Mənə “təhlil” sözü daha yaxın və doğru görünür. Baxsaq, heç ciddi tənqid də görməyəcəyik. Hansı tənqidçi öz məqaləsində hansısa yazıçını sözün həqiqi mənasında tənqid edir. Sovet dövründə tənqid daha cəsarətli idi. İndi isə tənqid yox, təhlil var”. Əlbəttə, bu fikirlə razılaşmaq da olar, razılaşmamaq da. Doğrudan da, son otuz ildə cəsarətli tənqidi yazılara təsadüf olunmur. Sovet dönəmində tənqid daha cəsarətli idi, hətta bu sətirlərin müəllifi də belə cəsarətli yazılardan bir neçəsini mətbuatda çap etdirmişdi. Amma sonralar tənqiddə cəsarət alovu zəiflədi, Yəni hansı əsəri isə tənqid edən yazılar qeybə çəkildi. Anarın “tənqid yoxdur, təhlil var” fikri də bu mənada özünü doğruldur. Amma bu o demək deyil ki, ədəbi tənqid bir janr kimi (Ustad Məmməd Arifin sözlərini xatırlayaq: “Tənqid də bir yaradıcılıqdır” demişdi) yoxdur, sadəcə, tənqiddə təhlil prinsipi ön plana keçib. Çoxlu komplimentar yazıları nəzərə almasaq, bizim professional tənqidçilərimizin yazıları məhz maraqlı, düşündürücü təhlillərlə diqqəti cəlb edir. Professional tənqidçilər isə barmaqla sayılacaq qədərdir – Elçin, Nizami Cəfərov, Nizaməddin Şəmsizadə, Vaqif və Cavanşir Yusifli qardaşları, Tehran Əlişanoğlu, Şirindil Alışanlı, Elnarə Akimova, Məti Osmanoğlu, Azər Turan, Rüstəm Kamal, Əsəd Cahangir, Nərgiz Cabbarlı, Lalə Həsənova.
Mətləbdən uzaqlaşmaq istəmirəm. Anar müəllimin bütün yazıları təhlillər üzərində qurulub, amma təbii ki, o özünü qətiyyən tənqidçi adlandırmaz, “yazıçı tənqidi” ifadəsini də qəbul etməz. Bəs bu təhlillərin mexanizmi nədən ibarətdir? Məncə, Anarın “Söz dünyası”nda təhlilin başlıca arqumenti ədəbiyyat tarixçiliyi xəttilə sıx bağlıdır. Anarın “Söz dünyası”nda toplanan bütün yazıları məhz bu məqsədə xidmət edir: klassik və müasir ədəbiyyatımızı, folklor örnəklərimizi, Türk dünyasının ədəbi şəxsiyyətlərini – onların yaradıcılığını hamının başa düşəcəyi dildə təhlil etmək. Elə yazılar var ki, onları qeydsiz-şərtsiz olaraq, ədəbiyyat tarixinin I cildinə daxil etmək olar. Məsələn, “Əski yazılarımız” və “Dədə Qorqud dünyası”nı. Dədə Qorqud dastanları ilə bağlı onlarla, yüzlərlə elmi yazılar çap olunub, onların heç birinin əməyini yerə vurmaq olmaz. Amma Anarın “Dədə Qorqud dünyası” dastanla bağlı bütün bilgiləri əhatə edir və bu yazıda Anarın bizim epos mədəniyyətimizə necə bələd oduğu üzə çıxır. Anar dastanla bağlı bütün yazılan məqalələrə, söylənilən fikirlərə də istinad edir. Ümumiyyətlə, hansı mövzuya müraciət edirsə, o mövzuya həsr olunan bütün örnəklər Anara yaxşı məlumdur. Təbii ki, bu qədər yazıları oxumaq insandan vaxt tələb edir və Anar üçün vaxt problemi yoxdur demək istərdim.
“Söz dünyası”nda üç yazı üzərində xüsusi dayanmaq istəyirəm: “Şairin hünəri”, “Şairin zəfəri”, “Şairin kədəri” . Və mənim fikrimcə, bu yazılar da eyni missiyaya xidmət edir – ədəbiyyat tariximizin üç nəhəng, dahi şəxsiyyətlərinə həsr olunan bu yazılar Anarın klassik ədəbiyyatı bu günün – müasirliyin gözüylə fəhm etmək və mənalandırmaq istəyindən doğur. Və Anarın bu üç yazısında onun Azərbaycan və ümumiyyətlə, Şərq tarixini mükəmməl bildiyi də üzə çıxır. Anar çox yaxşı bilir ki, ədəbi şəxsiyyətlərin həyatı, yaradıcılığı onların yaşadığı tarixi şəraitlə sıx bağlıdır. Bir-birinə yaxın əsrlərdə yaşamış bu üç şairin hər biri özünəməxsus yaradıcılıq dünyası, dünyanı dərketmə prinsipi, gerçəkliyi inikas üsulları olub. Amma deyək ki, Nəsiminin Füzuli və Xətai yaradıcılığına təsiri daha güclü olub. Füzuli Nəsiminin bir neçə qəzəlinə nəzirə yazıb:
Səhərdə gül üzün şaha, çü gülşəndə gülab oynar,
Onu görsə səfasından, fələkdə afitab oynar.
Əcəb zati-mütəhhərsən, nəzirin yoxdur, ey dilbər,
Vücudun nuri-bərqindən, niqab oynar.
Fələk əksinə dövr eylər, məgər axirzəman oldu?
Qəfəsdə tutiyü bülbül, çəmənlərdə ğürab oynar.
Nəsimi uş bu ənvarın şüaindən münəvvərdir,
Ki, nabü nərdü, şətrənci olü yel, su, türab oynar.
Bu, Nəsiminin qəzəlidir. Gözəlin təsviri və eyni zamanda gözəllikdən zövq almaq nəşəsi bariz nəzərə çarpır. İndi isə Füzulinin eyni rədifli qəzəlinə müraciət edək:
Səbadan gül üzündə sünbülü-pirpiçü tab oynar,
Sanasan pər açıb gülşəndə bir mişkin qürab oynar.
Rüxün görgəc olur suzi-dəruni dudi-dil hasil,
Ğahar əyyamı sıçrar bərqi-rəxşəndə, səhab oynar.
İrağ olsun yaman gözdən, nə xoş saətdir ol saət
Ki, məşuq ilə aşiq eyləyib nazü itab oynar.
Bu qəmlər kim mənim vardır, bəirin başına qoysan,
Çıxar kafir cəhənnəmdən, gülər əhli-əzab oynar.
Füzuli, rəşkdən titrər dili-pirxunu üşşaqın,
Binaguşunda yarın hər zaman kim ləli-nab oynar.
Füzuli hansı şeirin şeirinə nəzirə yazıbsa, orijinalı ötüb-keçdiyini sübut etmək olar. Əgər Füzulinin Nəsmidən xəbəri olmasaydı, onun qəzəlinə nəzirə yazardımı? Anar yazır: “Füzuli Nəsiminin adını çəkməsə də, bu böyük şairin Füzuliyə təsiri danılmazdır”.
Xətai isə bir çox qəzəllərində məhz Nəsimi ideyalarını təbliğ edib. Amma məsələ təkcə bunda deyil. Bu şairlərin hər biri təkcə Azərbaycan ədəbiyyatına deyil, Şərq ədəbiyyatına da təsir göstəriblər. Anar yazır: “Nəsiminin şöhrəti ta əskidən bəri Vətənin hüdudlarını aşmaqla bərabər, dövrünün, zamanın çərçivələrini də qırıb keçmişdir. XV əsrdə Nəsimini hörmətlə dahi özbək şairi Əlişir Nəvai yad edir. XVIII əsrdə onu ehtiramla türkmən ədəbiyyatının klassiki Məhtimqulu xatırlayır. Nəsiminin poeziyası xaçpərəst Ermənistanda geniş yayılmışdı. Dindarlar – indi də xristian dindarları – Budax Amtesini “Nəsimi şeirlərini oxuyub camaatı qızışdırdığı üçün” yandırmağı fitva vermişdir. XVII əsrdə Ermənistanın başqa bir şairi Xaçatur Diqranakersi şəhər küçələrində gur səslə Nəsimi şeirlərini oxuyurmuş. Onun da aqibəti Nəsiminin aqibəti kimi olmuşdur”. İndi görəsən, bizim torpaqlara göz dikən ermənilərin Nəsiminin bu hünərindən xəbərləri varmı?
Anar Xətaini “Nəsimidən Füzuliyə gedən yolda” mühüm bir keçid hesab edir, xalq şeir formalarına Nəsimidən və Füzulidən artıq dərəcədə aludə olduğunu, qoşmalar, holavarlar, gəraylılar, varsaqlar yaratmaqdan başqa, qəzəllərini də eyni dərəcədə sadə, anlaşıqlı dildə yazdığını, əruzu mümkün qədər azərbaycanlılaşdırdığını qeyd edir. “Çünki Xətai gözünü açandan Azərbaycan dili mühitində – öz xalqının içində böyümüşdü, ana dilinin bütün incəliklərinə bələd olanlarçün yazırdı”. Bu yazıda Xətai ilə bağlı çox mətləblər nəzərə çarpdırılır. Onun milli mənsubiyyətini şübhə altına alanlara. Səfəvi dövlətinin İran dövləti deyil, məhz Azərbaycan dövləti olduğunu sübut edən alimlərin fikirlərinə şərik olur. Amma onu da qeyd edir ki, o dövrün ictimai şüuru hələ Qızılbaşlar dövlətinin milli Azərbaycan dövləti kimi dərk edə bilməzdi. İndi bəzi alimlər, yazarlar Şah İsmayılı və onun Səfəvilər dövlətini həddindən artıq “müasirləşdirirlər”, amma “Şah İsmayıl öz dövrünün oğlu idi, feodal cəmiyyətinin övladı idi. Odur ki, Şərq feodalizminin və İslam dininin bütün ziddiyyətlərini öz varlığında yaşadan bir şəxsiyyət idi. Onun siyasi fəaliyyətində siyasi məkr, dözümsüzlük və amansızlıq məqamları da var”. Amma onun bir insan və şəxsiyyət kimi ədalətli olduğunu, xüsusilə, rəiyyətlə rəftarında mülayim olduğunu, bir çox başqa hökmdarlar kimi harınlıq və fironluq etmədiyini, sənət adamlarına öz sarayında gözəl şərait yaratdığını (Şərq miniatür sənətinin ən parlaq çağlarından biri Səfəvilər dövrü idi) qeyd edən Anar yazının sonunda çox doğru bir qənaətə gəlir ki: “Şah İsmayılın sərkərdə zəfərlərinin tarixi əhəmiyyətini…danmasaq da, zənnimcə, zəfərlərinin bəlkə də, ən vacibi qılıncla deyil, qələmlə qazanılmış zəfərdir”. Elə buradaca klassik ədəbiyyat tədqiqatçılarına bir iradımı bildirmək istəyirəım: çox təəssüf ki, Şah İsmayıl Xətainin “qələmlə qazanılmış zəfərləri” haqqında Nəsimi və Füzuli ilə müqayisədə çox sanballı bir tədqiqatın olmadığını nəzərə çarpdırmaq istəyirəm.
Mən füzulişünas deyiləm, ancaq Füzulini hər gün oxuyur və onun qırmızı cildli kitabı (Əsərlərinin I cildi) həmişə yanımda olur, evdə də, işdə də, hətta yatanda da. Və Füzuliyə, onun yaradıcılığına aid yazılan bütün tədqiqatlardan xəbərim var. Anarın “Şairin kədəri” məqaləsi də o tədqiqatlardan biridir. Məhz tədqiqat əsəri. Çünki bu yazıda Füzuliyə təkcə sevgilər, onun böyük sənəti qarşısında heyrət ifadə olunmur, məhz Füzuli yaradıcılığına müasir füzulişünas mövqeyi ifadə olunur. Anar Füzuli haqqında yazılanları çox diqqətlə oxuyub, amma bütün bu yazılanların heç birini təkrar eləmir, sadəcə, öz “Füzuli versiyasını” irəli sürür. Onun şeir dilindən, obrazlar sistemindən tutmuş, üslub və forma xüsusiyyətlərinə, “düşvarı asan eyləmək” hünərinə, Nizamidən və Nəvaidən fərqli daha lirik, daha faciəvi “Leyli və Məcnun” eşq dastanı yaratdığına qədər – bir sözlə, Füzuli mövzusu bitib-tükənməzdir və Anar bu mövzuların hər birinə obyektiv münasibətini bildirir. Bu yazının çox maraqlı iki nüansını qeyd etmək istəyirəm. Anar Füzulidə təsəvvüf ideyalarının olduğunu danmır, amma “bu gün biz Məcnunluğu sufizm simvolikasının gizli, dolayı, metaforik şifrələriylə açmırıq, insan psixologiyasına, duyğular aləminə bələdliyi ilə tanıyırıq” – deyir. Füzuli sənəti o qədər dərin, hüdudsuzdur ki, sufizm də məhz o dərinliyin içindədir. Anar “Bəzən Leyli və Məcnunu Şərqin Romeo və Cülyettası adlandırırlar” fikrinin yanlış olduğunu söyləyir və bununla bağlı çox geniş izahata da ehtiyac duymur.Vaxtilə böyük tənqidçimiz Məmməd Cəfər “Füzuli yaşayır” məqaləsində yazırdı ki: “Füzulini sevin, ancaq unutmayın ki, təkcə sevmək, sevib yüngülləşmək azdır. Böyük şairi başa düşməyə çalışın. Onu təkcə bir qəzəl ustadı, nəzm ustadı kimi deyil, bir filosof, mütəfəkkir kimi başa düşməyə, dərk etməyə çalışın”. Anar ustad tənqidçinin həmin fikrini tam mənası ilə həqiqətə çevirir, Fuzuliyə sevgisini bizə də aşılayır.
Mən Anarın “Söz dünyası”nda “Üç Leyli, üç Məcnun”, “Koroğlu-Goroğlu”, “Nəşədən ələmə”, “Əhməd Yasəviylə bağlı düşüncələr”, “Çağdaşımız Mövlana”, “Türkçülüyün banisi”, “Türkün sözü” yazılarından da çox şey öyrəndim. Amma daha çox bəyəndiyim üç yazı üzərində dayandım.
Amma Anarın söz dünyası bircə bu kitabdakı yazılarla məhdudlaşmır. Anar müasir ədəbiyyatımızın müxtəlif problemləri ilə bağlı xeyli sayda yazıların da müəllifidir. Ədəbiyyatda elə bir istedadlı şair və nasir yoxdur ki, onların yaradıcılığı Anarın fikir sücgəcindən keçməsin. Xatırlayıram onun 1984-cü ildə “Azərbaycan” jurnalında çap etdirdiyi “Nəsrin fəzası” məqaləsini – bu yazı “altmışıncılar”a həsr olunmuş ilk və sanballı bir yazı idi. Xatırlayıram onun Vaqif Səmədoğlu, Yusif Səmədoğlu, Fikrət Qoca, Ramiz Rövşən və digər şair və nasirlərin yaradıcılığı ilə bağlı portret yazılarını. Bu yazıları oxuyandan sonra fikirləşirsən ki, daha Anardan sonra nə yazmaq olar? Amma bir dəfə Anar müəllim mənə dedi ki, Vaqif Səmədoğlu haqqında yaxşı bir yazı yazmısan. Sevindim. Ona görə sevindim ki, Anarın V.Səmədoğlu haqqında yazısı mənim yazımdan xeyli əvvəl yazılmışdı.
Yazımı bitirirəm və Anarı doğum günü* münasibətilə təbrik edirəm…
Görünür bu gün çoxumuzun vicdanı susub, ya da nəsə kimə görəsə susub…
Öncədən deyim ki, mən mustəqil bir azərbaycanlı olmaqla yanaşı, 33 ildir vətəndən uzaqlarda yaşayıram…
Son illər və bu günlər sosial şəbəkələrdə Yazıçı Anara qarşı tərbiyyəsiz hücumlara dözə bilməyib bir neçə söz demək istəyirəm.
Öncədən bildirim ki, nə yazıçılar, nə də jurnalistlər İttifaqının üzvü deyiləm. Hərçəndi 50 il fasilədən sonra Azərbaycan Qürbət mətbuatının davamçısı olan Xudafərin (www.xudaferin.eu) jurnalının təsisçisi və baş redaktoruyam. Anarın nə vəkili deyiləm, nə də ruporu.
Bizim gəncliyimiz vahabzadələrin, anarların yaradıcılığı ilə milli-mənəvi dəyərlərlə qidalanıb. Bizim tərbiyyəmizdə onların bizdə milli süurun formalaşmasında xidmətləri valideynlərimizin əməyindən qat-qat çoxdur.
Anar bizim gəncliyimiz və milli sürumuzun şəxsiyyət vəsiqəsidir. Mən hələ də inana bilmirəm ki, özünü azərbaycanlı sayan kimsə Anara dil uzada.
Ancaq sosial şəbəkələrdə nə görürük?… Nəyinki Anarın özü, atası, anası, ovladları müzakirə mövzusu olub. Özüdə xaincəsinə, paxıllıqsasına.
Rəhmətlik Heydər Əliyev səsi olmasada Azərbaycan mahnılarına sevgisin “Küçələrə Su Səpmişəm” mahnısı ilə izhar elədi hamı bəyəndi, Anar musiqimizə olan sevgisim “Laçın” mahnısı ilə bildirdi, sos-şəbəkələr ələ salir ki, “Anar müğənnilik eşqinə düşüb… Bu nə qədər ədalətli yanaşmadır?…
Anar sovet totalitar rejimi zamanı Azərbaycanın haqq səsi olub. Anar həmişə Azərbaycan olub və gəncliyi buna kökləyib, azərbaycançılığa.
Anara hücum çəkənlər AYIBDIR!!! Siz düşməni bizə güldürürsünüz…
Anar ən çətin anlarda bizim milli heydiyatımız olub və bizim milli heysiyatimizla oynamaq olmaz!!!!
Məndən bu qədər…
P.S. Bilirəm məni də söyəcəksiniz, söyün, ancaq Anarı yox!!!
Anar bizim heysiyatımızdır.
Çox istərdim məni səmimi və anlayışla qarşılayaydınız…
Azərbaycan Yazıçılar Birliyində birliyin sədri, Xalq yazıçısı Anarın Cəfər Cabbarlı adına Respublika Gənclər kitabxanasının direktoru Aslan Cəfərov, Elmi işlər üzrə direktor müavini Günay Həsənova və İnformasiya və media ilə iş şöbəsinin müdiri Səadət Şəfiyeva ilə görüşü təşkil olunub. Görüşdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədrinin baş müşaviri Rauf Aslanov, sədr müavini, Mətbuat Şurasının sədri Rəşad Məcid, “Ədəbiyyat” qəzetinin baş redaktoru Azər Turan və “Ulduz” jurnalının baş redaktoru Qulu Ağsəs iştirak ediblər.
Görüşdə müasir dövrdə kitabxanaların qarşısında duran vəzifələr, kitab və mütaliə mövzusuna innovativ yanaşma, kitabxanalarda elektron xidmətlərin göstərilməsi, elektron kataloq və kitabxana sistemlərinin təkmilləşdirilməsi, elektron dövrü mətbuat nəşrlərinin bazalarının yaradılmasının əhəmiyyəti müzakirə edilib.
Görüşdə Respublika Gənclər Kitabxanasının əsas fəaliyyət istiqamətləri, həyata keçirdiyi layihələr, hazırladığı elektron məlumat bazaları haqqında məlumat verilib. Kitabxana əməkdaşlarının Xalq yazıçısı Anarın 85 illik yubileyi münasibətilə elektron məlumat bazası yaratdıqları diqqətə çatdırılıb.
Görüşdə “Kitabxana elektron resursların saxlayıcısı və qoruyucusu kimi” layihəsi çərçivəsində Respublika Gənclər Kitabxanasının “Ədəbiyyat” qəzeti və “Ulduz” jurnalı ilə 2022-2023-cü illəri əhatə edən nömrələrinin rəqəmsal nüsxələrinin kitabxananın fonduna verilməsinə dair müqavilə imzalanıb. Dövrü mətbuat nəşrlərinin rəqəmsal nüsxələrinin heç bir ixtisara və dəyişikliyə yol verilmədən kitabxananın rəsmi saytında mühafizə olunmasının çox əhəmiyyətli olduğu və bu vasitə ilə internet istifadəçilərinin istənilən an istədikləri məqaləni və ya qəzetin hansısa nüsxəsini rahatlıqla əldə edə biləcəkləri vurğulanıb.
Yazılarıma maraq göstərən çoxsaylı oxucularla bərabər bir-iki nəfər qulp qoyan da olur. Şübhəsiz, “Təhminənin son sirri” hekayəsinə ağız büzənlər kimi bu yazıma da irad tutanlar tapılacaq. “Təzə bir şey yaza bilmir, odur ki, köhnə yazılarını istismar edir” deyəcəklər.
Desinlər.
Mən qəhrəmanlarıma canlı insanlar tək yanaşıram. Onlar sevirlər, sevilirlər, sevinirlər, kədərlənirlər, əzab çəkirlər və zamanında, bəzən də zamanından çox əvvəl, vaxtsız vəfat edirlər.
Qəribə görünsə də, mən bir müəllif kimi bəzən özümü personajlarım qarşısında günahkar hiss edirəm. Bu hissi izah da edə bilmirəm.
Bəlkə Təhminənin etibarına şübhəylə yanaşmaqda yanılmışam. Bəlkə Kəbirlinskiyə qarşı çox insafsız olmuşam.
Bəlkə bu hekayə də elə günah hissini yumaq üçün yazılıb. Hər halda bu iki hekayəylə – “Təhminənin son sirri” və “Kəbirlinskinin son etirafı”yla mən bu personajlarımın taleyinə son nöqtə qoyuram.
Hekayəylə tanış olacaq oxuculardan bir xahişim var. “Dantenin yubileyi” povestimi oxumayıblarsa, əvvəlcə onu oxusunlar. Çünki orada cərəyan edən hadisələri bilmədən, ordakı xarakterlərlə tanış olmadan bu hekayənin mətləbi və məqsədi açılmayacaq.
Kəbirlinskinin son etirafı
Hekayə
Xəstəxananın iri qapılarından içəri girən kimi Həcər bura xas olan iyi duydu. Nə qoxusu idi bu? Dərman, formalin, irinli yaraların, ya yarılmış meyitlərin qoxusu? Yaxud xəstələrin özünün yodlu sarıqlarından gələn özəl bir qoxu?
Pilləkanların başında kiçik meydança və dəhliz adamla dolu idi. Bu insan qalabalığında əlil arabasında əyləşmiş, başı sarıqlı, yaxud qolu gipsli xəstələr də, onlara dəyməyə gələnlər kimi bikef və ümidsiz görünürdülər. Ailə üzvlərini, qohumlarını yoluxmağa gələnlər üzlərinə saxta mehribanlıq, nikbinlik masqası taxsalar da xəstələrin özləri kimi yorğun və bezikmişdilər. Hər kəs bu icbari görüş vaxtının tez bitməsini, yenidən min qayğıyla dolu olsa da, adət etdikləri həyata, televizor proqramlarıyla, telefon söhbətləriylə keçən ömürlərinə qayıtmağa can atırdı. Xəstələr rəngi qaçmış bozumtul pijamalarda idi. Üzlərinə ağrı və əzab izləri çökmş xəstələrlə də, onların yorğun, müalicə qayğılarından bezmiş müsafirləriylə də yaşıl xalatlı, hamar, rahat sifətli tibb bacıları təzad təşkil edirdi. İti, qıvraq addımlarla oradan buraya şütüyən gənc həmşirələrin sağlamlığı sanki xəstələrin taqətsizliyinə acıq verirdi. Həcər adamların arasından birtəhər keçərək Baş həkimin otağına yanaşdı. Katibəsi harasa çıxmışdı və Həcər fürsəti fövtə verməyib Baş həkimin otağına daxil oldu. Baş həkim orta yaşlı, tosqun və daz bir kişi idi. Daz başında bircə tükü qalmışdı, Həcərin haçansa eşitdiyi lətifə yadına düşdü. Bir kişinin başında yalnız iki tük qalıbmış, birini sağa, birini sola darayırmış. Bir gün tüklərin biri də düşəndə: – eybi yox, pırpız başla gəzərəm, – deyə özünə təsəlli verirmiş.
Hafizəsində qəflətən bu lətifənin canlanmasına özü də mat qaldı. Heç lətifə yeridi, sən Allah?
Baş həkimin masasının üstünə sərilmiş kiçik süfrədə çörək parçaları, kotletlər və bir baş soğan vardı.
Həcər:
– Olar? – deyə soruşdu.
– Day gəlmisən də, nə “olarbazlıqdı?”
– Mən Kəbirlinskinin arvadıyam.
– Kimin?
– Kəbirlinskinin – dedi və əlavə etdi, – məşhur teatr artist Feyzulla Kəbirlinskinin.
– Buyur, sözün nədi?
– Ərimin halını soruşmağa gəlmişəm. Yaxşılığa doğru bir irəliləyiş var?
– Çalışırıq. Hansı palatadadı?
– Yeddinci palatada. Yəni sağalmasına bir ümid var?
– Əlimizdən gələni edirik, bacı – telefon zəng çaldı. Baş həkim dəstəyi qaldırdı.
– Salam, salam, – dedi – nə oldu? – qulaq asdı – Əla. Mən deyirdim də…
Başının işarəsiylə Həcərə bildirdi ki, gedə bilər.
Həcər əlindəki zəmbili göstərib:
– Alma şirəsi gətirmişəm – dedi – olar da?
Baş həkim cavab vermədən başıyla razılıq işarəsi verdi, sonra telefona: – Yox əşşi? – deyə şaqqanaq çəkib güldü.
Əslində, Həcər ərinin halını soruşmağa gəlməmişdi Baş həkimin yanına. Vəziyyətini onsuz da bilirdi. Xahiş etmək istəyirdi ki mümnkünsə ayrı palataya keçirsinlər. Son iki gündə o palatadan iki nəfər ölü çıxmışdı.
“Bədbəxt kişi, – deyə düşündü – vaxtında zvaniyadan – zaddan bir şey versəydilər, indi daha yaxşı palatada qalardı. Ya elə daha yaxşı xəstəxanada yatardı.
Həcər palataya girdi. Buranın havası daha da boğuq, kəsif idi. Palata cürbəcür səslərlə doluydu: aramsız öysürən kim, kəsik-kəsik xoruldayan kim, zarıyan, arabir mamasını çağıran kim?
Feyzulla sistem altında gözüyumulu uzanmışdı. Həcər bilirdi ki, gözləri açıq olanda da hər şeyi duman içində görür, sifətləri güclə sezir.
Həcər:
– Xoş gördük, Feyzulla, – dedi – Necəsən? – Maşallah, qıvraq görünürsən. Həkim də dedi ki, tezliklə duracaqsan.
Feyzulla gözlərini açıb zəif səslə:
– Hardan? – dedi – Day mənim hay-hayım gedib, vay-vayım qalıb.
– Elə danışma, sağalacaqsan da, yenə teatr çıxaracaqsan da.
– Düz-əməlli vaxtında teatra lazım olmadım. İndi lazım olacam? Kor ərəbin mahnısını oxumağa?
– Niyə elə deyirsən? Teatrdan zəng etmişdilər. Halını soruşurdular. Dedilər nə lazımdı, çəkinməyin, deyin. Dedim sağ olun. Heç nəyə ehtiyacımız yoxdu.
Feyzulla:
– Kim zəng eləmişdi? – deyə soruşdu.
– Kim? Nə bilim, tanımadım.
– Kişidi, arvaddı?
– Hm. hə… yox, kişi idi. Dedi bir ehtiyacınız varsa…
Feyzulla:
– Sağ olsunlar – dedi
Sükut çökdü, xəstənin zarıltısı eşidilirdi:
– Öldüm, ay məmə…
Anaxanım:
– Bilirsən Anaxanımgildə nə həngamə qopub?
Feyzulla dinmədi.
Həcər davam etdi:
– Sultan arvadına ad günündə çox bahalı bilərzik alıb…
– Sultan kimdi?
– Buy… Anaxanımın oğludu da, diş həkimi. Anaxanım bir mərəkə qoparıb, gəl görəsən. Deyir biz bacının cehizini yığa bilmirik, sən yad qızına belə bahalı hədiyyə alırsan. Sitarə də…
– Kim?
– Sitarə də, Sultanın arvadı… demə bu söhbəti öz qulağıyla eşidib, yığışıb gedib dədəsigilə.
Fərrux da ki…
– Fərrux kimdi?
– Oyunun olsun, Feyzulla, gəl məni də tanıma, Anaxanımın əridir də, qapıbir qonşumuz. Onunla o qədər nərd atmısan ki…
Feyzulla:
– Qonşuların dərdini çəkəsi halım yoxdu, Həcər – dedi. – Buranı görürsən də, Həcər, sən də çox – yubanma, get…
– Sənə alma şirəsi gətirmişəm. Həkim də icazə verdi. Dedi xeyri olacaq.
– Sağ olun, sən də, həkim də.
– Tamam yadımdan çıxmışdı. Bir şad xəbər də var axı…. Eldar institutu əla diplomla qurtardı. Sabah gəlir Moskvadan.
– Sağ olsun. Di get, Həcər. Yuxum gəlir, yatacam.
– Eldar da gələcək sənə dəyməyə.
– Eldarı mənim adımdan təbrik elə.
Feyzulla gözlərini yumdu. Həcər vidalaşmadan asta addımlarla (guya kimisə narahat etməməkçün) otaqdan çıxdı.
Az sonra Kəbirlinski doğrudan da yuxuya getdi, yuxu gördü. Gördü ki, Eldar ona dəyməyə gəlib, amma sifəti tamam dəyişib. Saqqal saxlayıb. Eldarı belə aydın gördüyünə təəccüblənirdi, axı son vaxtlar hər şeyi duman içində azacıq sezərək görürdü. Təbii, yuxuda dərk etmirdi ki, yuxudadır. Yuxuda hər şeyi, hər kəsi əvvəlki kimi aydın görürdü.
Düşündü ki, Eldara bunu mütləq deməlidir. İndi də deməsə haçan deyəcək? – Eldar, bilirsənmi mən sənin atan deyiləm. Sənin atan məşhur alim İsgəndər Muradəliyevdir. Anan yazıqla avtomobil qəzasında həlak oldular. Sən körpəydin, salamat qalmışdın. Səni Həcər xalanla biz böyütdük.
Eldar gözünü qırpmadan:
– Təzə xəbər! – dedi. – Mən bunu çoxdan bilirdim.
– Bilirdin?
– Əlbəttə, amma mənim atam sənsən, anam də Həcər.
Feyzullanın boğazı tutuldu. Udqundu.
– Mən?
– Əlbəttə… ata
Feyzulla qəhərdən kəsilə-kəsilə:
– Sağ ol… – dedi
Bir müddət hər ikisi susdu.
Sonra Eldar qəfilcə:
– Mən həmişə səninlə qürur duymuşam – dedi.
Feyzulla hələ də yuxudaydı. Amma gözlərindən iki damla yaş yanaqlarına süzüldü. Sifətində xoş bir təbəssüm əmələ gəldi.
Qonşu yataqdakı kişi hələ də zarıyırdı:
– Hardasan, ay məmə, öldüm axı…uuuuu…
Gecə saat iki radələrində Feyzulla Kəbirlinski keçindi. Üzündə elə həmin xoş təbəssüm qalmışdı.
Azər Turan “Səməd Behrəngi” adına mükafata layid görülüb. Mükafat bu gün AYB sədri, Xalq yazıcısı Anar tərəfindən tənqidçi, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Respublikası Əməkdar Mədəniyyət İşçisi. “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktoru Azər Turana təqdim olunub.
YAZARLAR olaraq, AZƏR müəllimi təbrik edir, yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq! Uğurlarınız bol olsun, Azər müəllim!
