Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Cənnət qəbzi” hekayəsinin fəlsəfəsi
Azərbaycan ədəbiyyatının nüfuzlu simalarından olan Yusif Vəzir Çəmənzəminli “Cənnətin qəbzi” hekayəsində insan varlığının, cəmiyyət quruculuğunun dərindən araşdırılmasını təklif edir. Bu əsər 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycan həyatının mürəkkəbliklərini əks etdirən mənəviyyat, əxlaq və reallığın təbiəti mövzularını araşdırır, oxucuları tale, iradə azadlığı, əxlaq və varlığın təbiəti mövzuları üzərində düşünməyə dəvət edən fəlsəfi şah əsər kimi xidmət edir.
“Cənnətin qəbzi” hekayəsinin mərkəzində taleyin iradə azadlığına qarşı əbədi fəlsəfi dilemması yatır. Hekayə, baş qəhrəmanın həyatındakı hadisələri diktə edən sirli qəbzlə mübarizə apararkən onun həyatını izləyir. Çəmənzəminli bu əsər vasitəsi ilə oxucuları düşünməyə sövq edir ki, bizim yollarımız daha yüksək bir güc tərəfindən müəyyən edilib, yoxsa bizim öz taleyimizi təyin etmək səlahiyyətimiz varmı? Hekayə Azərbaycanda siyasi təlatümlər və sosial dəyişikliklərlə yadda qalan bir dövrdə yaranıb. Çəmənzəminlinin “Cənnətin qəbzi” hekayəsi, molla və dərvişlərin dinin yanlış təfsirini necə manipulyasiya etdiyini və xalqı elm və təhsildən necə uzaqlaşdırdığını təsvir edir. Hekayədə usta Ağabalanın cənnətə olan sevgisi və mömin olmaq arzusu, onun həyatının bütün dövrlərini əhatə edən bir axtarışdır. Ağabala, kiçik yaşlarından İrandan gəlmiş bir mollanın yanına aparılsa da, heç bir şey öyrənmədiyi halda, dindar kimi öz vəzifələrini sadiqliklə yerinə yetirir. Bu, Çəmənzəminli tərəfindən dinin insanların düşüncə tərzinə necə təsir etdiyini göstərir.Hekayə, Ağabalının həyatının son günü ilə başlayır, lakin hekayə boyu okuyucuya onun uşaq yaşalarında atası Kərbəlayi Cahangir tərəfindən İrandan gətirilmiş mollanın yanına aparılması ilə keçmişi təqdim olunur. Buranın ironik cəhəti odur ki, Ağabala, molla yanında mütəmadi olaraq olsa da, bir şey öyrənməmişdir. Bu vəziyyət, dinin öyrənilməsinin daha çox rituallar etrafında döndüyünü və real bilik axtarışının, alimlərin verdiyi mesajların gerisində qaldığını əks etdirir. Ağabalanın dini vəzifələrini canla-başla yerinə yetirməsi, onun yalnız formal bir inancla yaşadığını göstərir. Dini ritual və inancın mahiyyətinin önündən keçməsi, Çəmənzəminli tərəfindən bir tənqid olaraq ələ alınır. Bu, cəmiyyətin dərin dini inanclarına zidd olan bir görünüş yaradır: insanlar mükəmməl din xadimləri olmağa çalışırlar, lakin bunun arxasında real inanc, bilik ya da mənəvi dərinlik yoxdur. “Ağ buxaqda qara xal” və “Mərsiyəxan” hekayələrində də oxşar motivlər müşahidə edilir; burada da molla və dərvişlərin davranışları, dini inancın manipulyasiyası və cəmiyyətin elmə olan münasibəti ortaya qoyulur. Hər üç hekayə, dinin və dini rəhbərlərin xalqın düşüncə tərzinə olan təsirini tənqid edir. Çəmənzəminlinin təcrübələri və müşahidələri onun fəlsəfi dünyagörüşünü formalaşdırıb, o, vətəninin ənənəvi dəyərlərini yeni yaranan müasir ideologiyalarla uzlaşdırmağa çalışır. Onun işi sadəcə bir hekayə yaratmaq deyil, həm də dövrünün ictimai normaları və ekzistensial suallarının əks etdirici tənqididir. Çəmənzəminli “Cənnətin qəbzi” əsərində insan varlığının ekzistensial dərinliklərinə varır, əsrlər boyu filosofları çaşdıran fundamental sualları araşdırır. Qəhrəmanın səyahəti vasitəsilə oxucular öz fanilikləri, həyatın əbədiliyi və zahirən laqeyd görünən kainatda məna axtarışları ilə üzləşməyə məcbur olurlar. Qəhrəmanın qəbzdəki proqnozları öz istəkləri ilə uyğunlaşdırmaq mübarizəsi bəşəriyyətin tale və seçim arasındakı tarazlığı anlamaq üçün əbədi axtarışını əks etdirir. Çəmənzəminli məharətlə oxucuları hərəkətlərin əvvəlcədən müəyyən olunduğu dünyanın nəticələrini və bu çərçivədə fərdlərin öz səlahiyyətlərinin sərhədlərini necə keçdiyini düşünməyə çağıran bir povest toxuyur “Cənnətin qəbzi” hekayəsinin əsasını varlığın tədqiqi təşkil edir. Çəmənzəminli həm Şərq, həm də Qərb fəlsəfi ənənələrinə əsaslanaraq, həyatın məqsədi və insan vəziyyəti ilə bağlı suallar verir. Onun personajları tez-tez şəxsiyyətləri ilə ikili mübarizəaparır, sürətlə dəyişən dünyada daha geniş məna axtarışını əks etdirir.
Çəmənzəminli, “Cənnətin qəbzi” hekayəsində mollalar və dərvişlər arasında gedən ikili münasibətləri tənqid edir. Onun əsərlərində molla obrazları, bir tərəfdən inanc simgəsi, digər tərəfdən isə cəmiyyətin dinlə olan münasibətini manipulyasiya edən şəxsiyyətlər kimi təqdim edilir. Mollaların cəmiyyəti elm və təhsildən uzaqlaşdırması, insanları cənnət-cəhənnəm məsələləri ilə buxovlayaraq, onları geridə qoymağı hədəflədiyi vurğulanır. O, mənəvi dəyərlərin maddi işlərdən üstün olduğunu vurğulayır. Bu durum, hakim dairələrin dini inanc vasitəsilə insanları manipulyasiya etməsi və bu prosesdə şəxsi maraqları ön planda tutması ilə nəticələnir. Çəmənzəminli, dinin sərfəli tərəfinin istifadə edilməsi və cəmiyyətin geri itilərək istismar edilməsi məsələlərini açığa çıxarır. Beləliklə, yazıçı oxucuları dinin gerçək mahiyyətini dərk etməyə və toplumda müsbət dəyişikliklər yaratmağa çağırır. Çəmənzəminlinin tədqiqatının mərkəzində əxlaq mövzusu və onun nəticələri dayanır. Qəhrəman qəbzin göstərişlərinə əməl etdikcə, o, etik dilemmalar və məqsədlərin vasitələrə haqq qazandırıb-haqq verməməsi ilə bağlı qalıcı sualla qarşılaşır. Qəhrəmanın hərəkətləri və onların təsirləri vasitəsilə əsər oxucuları əxlaqi qərarların qəbulunun mürəkkəbliyi, seçimlərinin özünə və başqalarına təsiri haqqında düşünməyə sövq edir. Başlıqdakı “cənnət” anlayışı sadəcə ölümdən sonrakı həyatı deyil, etik yaşayış və introspeksiya yolu ilə əldə edilə bilən bir varlıq vəziyyətini simvollaşdırır. Müəllif oxucuları ictimai xaos şəraitində mənəvi həyat sürməyin nə demək olduğunu düşünməyə çağırır. “Cənnətin qəbzi” oxucuları ayıq-sayıq reallıqla qarşı-qarşıya qoyur ki, hətta ən nəcib niyyətlər belə gözlənilməz nəticələrə gətirib çıxara bilər, adi doğru və yanlış anlayışlara meydan oxuyur. Çəmənzəminli bizi hərəkətlərimizin bir-birinə bağlılığını və insan təcrübəsini müəyyən edən əxlaqın mürəkkəb qobelenini nəzərdən keçirməyə dəvət edir. Hekayə sərvət və statusu fəzilət və şəfqətdən üstün tutan ictimai normaların tənqidi rolunu oynayır. Çəmənzəminlinin personajları tez-tez fərdi istəklər və kollektiv məsuliyyətlər arasındakı gərginliklə üzləşir, uğurlu həyatın nədən ibarət olduğunu yenidən qiymətləndirməyə çağırırlar.
“Cənnətin Qəbzi”ndə təkrarlanan mövzu istək və reallığın üst-üstə düşməsidir. Çəmənzəminli fərdlərin can atdıqları ilə real olaraq əldə edilə bilənlər arasındakı tez-tez ağrılı uçurumu ifadə edir. Bu dissonans, həm gərginlik, həm də oxucunun öz arzularını və uğursuzluqlarını araşdıra bilməsi üçün əks etdirici obyektiv təmin edərək hekayə qövsünü gücləndirir. Təbiət həm ziyarətgah, həm də ilham mənbəyi kimi xidmət edən insan ruhunun əksi kimi təsvir edilmişdir. Çəmənzəminli təbiət aləminin gözəlliyi ilə personajlarının daxili mübarizələri arasında paralellər apararaq, təbiətlə harmoniyanın şəxsi və mənəvi dolğunluğa səbəb ola biləcəyini irəli sürür. Əsər başlığının özü əlçatmaz idealın – həmişəlik əlçatmaz olan cənnət vədinin metaforası kimi xidmət edir. Çəmənzəminlinin bu mövzunu tədqiqi təkcə fərdi miqyasda deyil, həm də daha geniş ictimai kontekstdə rezonans doğurur, çünki o, tez-tez uğur və yerinə yetirilmə ilə bağlı mədəni hekayələrin təbliğ etdiyi illüziyaları tənqid edir. Çəmənzəminli əsərin fəlsəfi əsaslarını gücləndirən zəngin, təsviri üslubdan istifadə edir. Onun simvolizmdən istifadə etməsi, xüsusən də cənnət və təbiətin təsvirində oxucuları daha dərindən düşünməyə dəvət edir. Personajlar arasında dialoq çox vaxt fəlsəfi diskurs üçün vasitə rolunu oynayır, insan təcrübəsini müəyyən edən fikirlərin toqquşmasını göstərir. Baş qəhrəman həm məna axtarışını, həm də həyatın absurdluğu ilə mübarizəni əks etdirən səyahətə çıxır. Çəmənzəminli oxucunun öz məqsəd axtarışı ilə səsləşən, bizi varlığın əsas sualları ilə üz-üzə qoymağa vadar edən əsər yaradır: Arzularımızın təbiəti nədir? Onlara nail olmaq mümkündür, yoxsa bunlar sadəcə illüziyalardır? Hekayə fərdin istəkləri ilə laqeyd kainat arasındakı gərginliyi nümayiş etdirərək mühüm ekzistensial mövzuları ortaya qoyur. Çəmənzəminlinin bu mübarizəni təmsil etməsi insan varlığına xas olan ziddiyyəti – ruhun transsendensiyaya can atması ilə yer üzündəki həyatın əsas reallıqları arasındakı ziddiyyəti vurğulayır.
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin “Cənnətin qəbzi” əsəri öz ədəbi formasını aşır, həyat, mənəviyyat, insan ruhu haqqında düşünülmüş təfəkkür təklif edir. Çəmənzəminli ekzistensial mövzuları tədqiq etməklə təkcə öz dövrünün mədəni və fəlsəfi cərəyanlarını əks etdirmir, həm də müasir oxucularda rezonans doğuran zamansız suallar yaradır. Cənnətin qəbzi” hekayəsi, dini inancın cəmiyyətə təmin etdiyi müsbət dəyərlərlə yanaşı, onun istifadəsi və manipulyasiyası məsələlərini şərh edir. Ağabalanın hekayəsi, inancın nə qədər dərin işlənməsini tələb etdiyini yalnız formalizmində deyil, həm də insanların dərin bilik və mənəvi axtarışlarına dəyəri vurğulayır. Çəmənzəminli, cəmiyyətin gerçək dərdlərini ortaya qoyaraq, oxucuları düşünməyə və dini inancların arxasında yatan daha mürəkkəb sosial əlaqələri anlamağa yönləndirir. Onun əsəri bizi introspeksiya, etik yaşayış və həm təbiətlə, həm də insanlıqla dərin əlaqə vasitəsilə öz “cənnət qəbulumuzu” axtarmağa dəvət edir.
Müəllif: Zəhra HƏŞİMOVA
“ARİSTOTEL POETİKASI” RUBRİKASI
Mustafa Müseyiboğlu adına kitabxana
===============================================
<<<< WWW.YAZARLAR.AZ və WWW.USTAC.AZ >>>>
Əlaqə: Tel: (+994) 70-390-39-93 E-mail: zauryazar@mail.ru