“XƏZAN” və “YAZARLAR” jurnallarının kollektivi şair Elşən Əzimə qardaşı Gündüz Əzimovun vəfatından kədərləndiklərini bildirir, dərin hüznlə başsağlığı verirlər. ALLAH RƏHMƏT ELƏSİN!
… “Açıq Kitabxana”ya keçir, buradakı açıq rəflərdə olan kitablara göz gəzdirirəm. Bu zaman gözlərimə “Karantin zədəsi” adlanan nəfis bir kitab sataşır.
“Karantin zədəsi” kitabı son illərdə ərsəyə gətirilmiş möhtəşəm sənət nümunələrindən biridir. Kitabın adını sosial şəbəkərdən tez-tez eşidirdim. Çevrəmdəki yoldaşlarımın bir-birinə ötürərək oxuduğu, ağız dolusu danışdığı kitablardan biri idi. Kitabın adı ilə ilk dəfə tanış olanda, sözün düzü, həmin dövrdəki işlərimin çoxluğu ilə əlaqədar olaraq, onu oxumağa tənbəllik göstərmişdim. Lakin indi qarşıma çıxanda kitab məni oxumağa sövq etdi. Yaxşı ki, oxudum… Kitabı vərəqlədikcə mənə elə gəlir ki, müəllifin obrazı gözümdə get-gedə daha aydın görünür. Onun poetik varlığının uzaqdan, az tanışlıqdan yaxşı görünməyən cizgiləri aydınlaşır, qabarır, daha görkəmli olur. Elə bil ki, uzaqdan, kölgədən çıxıb yavaş-yavaş işıqlığa gələn bir adamı görürsən. Kitabın içindəki hekayələr, məqalələr, şeirlər təmkinlə, həvəslə, qürurla, nigaranlıqla yaxın bir insan qəlbinin gözəlliyindən xəbər verir. Kitab haqqında müxtəlif səviyyələrdə dəyərli fikirlər söylənilib. Hər biri də öz tutumu, deyim tərzi, sanbalı ilə diqqəti çəkəndir. Yazıları insan duyğularına məlhəm və məhrəm olan Pərvanə Bayramqızı yaradıcılığı haqqında və bu kitab haqqında hələ çox fikirlər söylənəcək və yazılacaq. Mənim yazdığım isə sadəcə dəryadan damla timsalında bir yazı idi.
Lev Tolstoyun “‘Kreyser Sonatası’ novellasındakı Fəlsəfi Aspektlər: Mənəvi Çatışmazlıqlar və Əxlaqi Çökmənin Fəlsəfəsi
Lev Tolstoy, 19-cu əsr Rus ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri olaraq, insanların daxili dünyasını, mənəvi dəyər və əxlaq prinsiplərini dərin təhlil edən əsərlər yazmışdır. Onun “Kreyser Sonatası” novellası, insan münasibətləri, sevgi, ailə və sənət anlayışlarını irəliləyərək müzakirə edir.”Kreyser Sonatası”, adi bir sərnişin qatarında baş verən dialoq ətrafında cərəyan edir.Tolstoy oxuculara cəmiyyətin təzyiqi altında yaşayan fərdlərin psixoloji və mənəvi çırpıntılarını göstərir. Əsas qəhrəmanı olan Posdnişev, həyat yoldaşı ilə münasibətlərini və insan duyğularını dərin şəkildə müzakirə edir. Əsərin fəlsəfəsi, sevginin yalnız fiziki tərəflərinin deyil, həm də mənəvi bağlılığın əhəmiyyətini vurğulayı. Onun xatırlamaları, sevgi və ehtiras haqqında geniş bir fəlsəfi çərçivə təqdim edir. Əsər, lirik bir parçanın, Beethovenin “Kreyser Sonata”sının təsiri altında cərəyan edir; bu musiqi əsəri, sevginin, kədərin və heysiyyatın narahatlıqlarını yansıdır Posdnişev obrazı, cəmiyyətin və evliliyin çürümüş dəyərlərini simvolizə edir.Onun xatirələri vasitəsilə Tolstoy, müasir dünyadakı insanların bir-birinə olan soyumasını və istehlakçı münasibətlərin artmasını vurğulayır. Lev Tolstoyun “Kreyser Sonatası” əsərinin başlanğıcı olduqca təsirli bir səhnə ilə oxucunun diqqətini çəkir. Hadisələr bir qatar səyahəti zamanı baş verir. Bu təkcə povestin məkanı deyil, həm də əsərin fəlsəfi atmosferini yaradan simvolik bir elementdir.Qatar — daimi hərəkətdə olan, keçmişdən gələcəyə doğru gedən, lakin məkan olaraq məhdudiyyətlər qoyan bir mühit kimi — Pozdnişevin həyatındakı dönüş nöqtələrini əks etdirir. Bu giriş oxucunu əsərin mərkəzində dayanan sevgi, ehtiras, cəmiyyət və mənəviyyat mövzularına hazırlayır. Qatar səyahəti sadəcə fiziki bir məkan deyil, həm də psixoloji və fəlsəfi bir simvoldur. Bu səyahət Pozdnişevin həyatında bir növ “daxili səyahət” kimi başa düşülə bilər. Onun keçmişini açıb paylaşması və həyat yoldaşı ilə bağlı faciənin hekayəsini danışması bu hərəkəti mənəvi bir təmizlənmə prosesinə çevirir. Pozdnişev qatar vaqonundakı sərnişinlərin sevgi haqqında etdiyi ümumi söhbətlərə qarışır. Bu dialoqlar əsərin ilk fəlsəfi suallarını ortaya qoyur. Söhbətlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, cəmiyyət sevgini müəyyən çərçivələrə salır, onu ideallaşdırır, lakin əslində bu, çox vaxt yalnız ehtirasın və instinktlərin maskalanmış formasıdır. Pozdnişev isə bu mövzuda fərqli bir perspektiv təqdim edir. Pozdnişev qadınların geyimləri və davranışlarının kişiləri cəlb etmək üçün məqsədli olduğunu iddia edir.Onun fikrincə, qadınlar kişilərin ehtiraslarını oyandırmaqla, əslində, onlara hökm edirlər. Bu, cinslər arasındakı mürəkkəb güc münasibətlərini və cəmiyyətin qadına necə obyekt kimi baxdığını əks etdirir. Pozdnişev öz gənc illərindəki əyləncələrindən danışır. Bu xatirələr onun həyatında baş verən hadisələrin fonunu təşkil edir və onun xarakterindəki zəiflikləri göstərir. O, qadınlarla münasibətini yalnız ehtirasın idarə etdiyi bir təcrübə kimi təsvir edir. Pozdnişevin sərnişinlərlə söhbəti əsərin fəlsəfi və dramatik əsasını qoyur. Lakin əsərin daha sonra inkişaf edən hissələri onun öz həyat hekayəsini paylaşdığı bir sərnişinlə fərdi dialoq formasını alır. Bu sərnişin haqqında məlumat verilməsə də, onun varlığı hekayənin inkişafı üçün vacibdir. Pozdnişevin həyat hekayəsini paylaşdığı şəxs bir növ passiv dinləyici rolunu oynayır. Bu, Tolstoyun hekayənin fəlsəfi aspektini ön plana çıxarmaq üçün istifadə etdiyi bir ədəbi üsuldur. Oxucu, bu sərnişin vasitəsilə Pozdnişevin keçmişini, düşüncələrini və faciələrini dərk edir. Pozdnişev həyat yoldaşı ilə münasibətindəki səhvləri, qısqanclığın necə faciəyə səbəb olduğunu və öz davranışlarının məsuliyyətini qəbul etməyə çalışır. Onun monoloqları, keçmişdə etdiyi səhvlərin, qısqanclığın və ehtirasın necə ailəsini və özünü məhv etdiyini açıq şəkildə ortaya qoyur. Pozdnişev, bir tərəfdən, öz qəzəbini və qısqanclığını bəraətləndirməyə çalışır, digər tərəfdən isə etdiklərinə görə dərin peşmanlıq hissi keçirir.
Pozdnişevin həyat yoldaşı əsərin ən tragik obrazıdır. Onun haqqında məlumatı yalnız Pozdnişevin prizmasından əldə edirik, bu isə onun necə bir insan olduğunu tam anlamağı çətinləşdirir. O, ailə daxilində həm ehtirasın, həm də qısqanclığın qurbanına çevrilir. Həyat yoldaşının sakit və təmkinli xarakteri onun daxili dünyasını ört-basdır edir, lakin bu səssizlik qadınların o dövrdəki məhdudiyyətlərini simvolizə edir. Onun həyat yoldaşı, musiqiçi ilə olan münasibəti sayəsində azadlıq və şəxsiyyətini ifadə etməyə çalışsa da, bu cəhdlər onun üçün faciəli nəticələr doğurur. Muzikant — Skripkaçı obrazı, Pozdnişevin qısqanclığının əsas mərkəzində dayanır. O, həyat yoldaşı ilə heç bir açıq münasibət içində olmadığı halda, Pozdnişevin gözündə ailəni dağıdan bir simvola çevrilir. Onun obrazı daha çox Tolstoyun musiqiyə və sənətə münasibətini ifadə etmək üçün istifadə edilir. Tolstoy skripkaçı obrazı vasitəsilə musiqinin insanın hisslərini necə gücləndirdiyini göstərir. Pozdnişev üçün musiqi həyat yoldaşı ilə skripkaçının yaxınlaşmasının və ehtirasın oyandırılmasının bir vasitəsidir. Bu isə onun faciəsinin katalizatoru olur. Lev Tolstoyun “Kreyser Sonatası” əsərindəki obrazlar bizi insan təbiəti, sevgi, ehtiras və mənəviyyat haqqında düşünməyə məcbur edir. Bu obrazlar vasitəsilə Tolstoy sadəcə hekayə danışmır, həm də oxucunu öz daxili ziddiyyətləri ilə üzləşdirir. Əsər bizi ehtirasın və qısqanclığın həyatımızı necə məhv edə biləcəyini dərk etməyə və ailə münasibətlərindəki əxlaqi məsuliyyətlərimizi sorğulamağa çağırır. Tolstoyun obrazları, sadə sözlərlə desək, cəmiyyətin güzgüsüdür Lev Tolstoyun “Kreyser Sonatası” əsəri, yalnız bir ailə faciəsinin hekayəsi deyil, həm də insan münasibətləri və cəmiyyətin əxlaqi çöküşü haqqında dərin fəlsəfi bir təhlildir.Tolstoy oxucunu mənəvi dəyərləri sorğulamağa və daha təmiz, əxlaqi həyat tərzinə doğru yönəlməyə çağırır. “Kreyser Sonatası” bu baxımdan həm ədəbi, həm də fəlsəfi dəyərini qoruyub saxlayan nadir əsərlərdən biridir.
11.01.2025-ci ildə “Kitabçı” kitab evində Nicat Həşimzadənin yeni nəşr olunmuş “Sərhədsiz yazılar” kitabının möhtəşəm təqdimati məndə əminlik yaratdı ki:
Nicat gənc olmasına baxmayaraq, ədəbi mühitdə, diqqətli oxucu auditoriyasında, pedaqoji fəaliyyət göstərdiyi Azərbaycan Dillər Universitetinin rəhbərliyi, müəllim və tələbələri içərisində, elm adamlarının əhatəsində özünün sadələyi, cəsarəti, hədəfi, inamı ilə nüfuz qazanıb. Bunu təqdimatda iştirak edənlərin əhval-ruhiyyəsindən, çıxışçıların səmimi sözlərindən, 3 saat yorulmadan ayaqüstə dayanıb imzalama növbəsi gözləyənlərin simasından hiss etdim.
Yaşlı nəsillərin uzun illər “gənclər kitab oxumur” kimi arqumentsiz fikrini Nicat bu görüşdə alt-üst elədi. Yeni kitabında Azərbaycan klassik və çağdaş ədəbiyyatının, eləcə də 15-ə yaxın dünya ədəbiyyatı nümayəndəsinin əsərlərini sətir-sətir oxuyub, oxuduqlarını fikir süzgəcindən keçirib yanaşma tərzi, baxış bucağı ilə özünəxas mülahizələrini oxucularına təqdimi uğurludur.
Cəsarət uğurun təməlidir. Nicat cəsarətlidir. İki ədəbi düşüncəsinin adı bunu sübut edir: “Faciələrimiz nağıllardan başlayır” və “Kitablar bizi aldadırmı?” Niyə Nicat bəzi nağıllarımızın qəhrəmanlarını qınayır? Kitabı oxusanız bu maraqlı suala cavab taparsınız. Bir də onu əminliklə bildirirəm ki, “Sərhədsiz yazılar” sizi aldatmayacaq.
Nicatın bir neçə ay bundan əvvəl “dəm qazı” adlı kəmfürsət kabusun qurbanına çevrilən 23 yaşlı gənc istedad, poeziyamızın gələcəyi kimi təqdim etdiyim Rauf Ranın xatirəsinə ehtiramla çap etdirdiyi kitab onun dosta sadiqliyinin, sayğısının, ehtiramının, qədirbilənliyinin bariz nümunəsidir.
Gənc olsa da 8-dən çox kitabı, çoxlu ədəbi təssüratları müxtəlif mətbu orqanlarda işıq üzü görən Nicatı kaş şöhrətin şirinliyi, cazibədarlığı özünə dost eləyə bilməyə. Nicatın gələcəyinə və yeni-yeni uğurlarına inamım mənə diqtə edir ki, o, şöhrətə boyun əyməyəcək, həmişə qalib gələcək.
Rəhman Babaxanlının şeirindən… Cavanların ömür-gün uğurlarını, səhvlərini, acılarını xatırladım… Şeirdə gənclik illərinin, ömrün-günün qədrini bilməkdən söhbət gedir. İstisna hallar olsa da, düşünürəm ki, günübugün olduğumuz mühitdə bizim də cavanlarımıza ürək yandırmamız, sayğımız azalıb…
Bir bədii əsərə- deyək ki,şeirə ciddi yanaşarkən, o şeri dərindən təhlil edərkən Rəhman Babaxanlını xatırlayıram. Qədirbilən qələm sahibləri, oxucular da Rəhmanın milli-mənəvi düşüncələrdən yaranan, sadə, ancaq dolğun məzmunlu şeirlərini unutmazlar, elə bilirəm… 1985-ci ildə ilk kitabı, “Zaman heç nəyə baxmır” çap olunub. ( Daha doğrusu, bir kitabı nəşr olunub, o da 37 yaşında) Kitab “Analar”şeiri ilə açılır…
Analar, analar, gözəl analar!
Doğuma, ölümə dözən analar!
Oğul-oğul deyib gəzən analar!
O kimin oğludu, qurd ürəklidi?
O kimin oğludu, quş ürəklidi?
Analar, analar, əziz analar!
Gözünün qorası dəniz analar!
Ölsək, üstümüzdə ağlamayin siz.
Qara yaylıqları bağlamayın siz.
Biz qara yerlərə yem olmayırıq,
Vətən oğulluğa götürür bizi.
Vətən köynəyindən keçirir bizi.
Vətən köynəyindən qurdürəklilər
Keçirlər, vətənə oğul olurlar.
Vətən köynəyindən quşürəklilər
Keçəmmir,
Vətənin özündən keçir,
Bir tikə çörəyə boğaz olurlar.
Bu şeirdə bütün zamanlar üçün, önəmli, bu gün Vətənimiz üçün ən önəmli olan Vətən, Ana, Oğul gözləntiləri, ilgiləri bədii ifadəsini tapıb. Qurd ürəkli ifadəsi xalqdan gəlir, igidlik, cəsarət simgəsidi… Vaxt gəldi, qurdürəkli oğullar sözünü dedi!..
Şair analara üzünü tutur:
Qurd ürəyi verin gül balalara,
Yurd ürəyi verin gül balalara;
Vətən köynəyindən keçirsin bizi,
Vətən oğulluğa götürsün bizi!..
Rəhman da Qarabağ həsrəti ilə yaşayan şair idi…
Dünyasını dəyişməzdən bir az qabaq “Qarabağsız…” şeirini yazdı
Qarabağsız qara bayramdı bütün bayramlar,
Qarabağsız qara bayraqdı butün bayraqlar…
Qarabağsız qara niyyətdi bütün niyyətlər,
Qarabağsız qara şöhrətdi bütün şöhrətlər…
Qarabağsız qara yaylıqdı bütün yaylıqlar…
…Qarabağsız gora getmə, gora getmə, gora sən,
Qarabağsız qalacaqsan Qarabağsız hara getsən!..
Şeir müdrik şairin vəsiyyəti kim səslənir…
.Yeri gəlmişkən, heç təsadüfi deyil ki ustad Xalq şairi Rəsul Rza Rəhmana uğurlu yol yazıb, onu ədəbi içtimaiyyətə təqdim edib.
Rəhmanı tələbəlik illərindən tanıyırdım… Ədəbi dərnəklərdə də görüşürdük. Yataqxanada qaldığım 4 nəfərlik otaqda yataq dəsti olan bir boş çarpayı vardı. Ara-sıra Rəhman gəlib gecəni qalırdı. Səhər tezdən durub gedirdi. Bizə elə bir narahatlıq yaratmırdı. Universitet tələbələri, yataqxana işçiləri də onu tanıyırdı. Özü indiki İqtisad Universitetində oxuyurdu. İmkan olanda məndən təzə yazdığım şeirlərdən oxumamı istəyirdi. Tənqidi fikirlərini də estetik, uyarlı bir şəkildə deməyi bacarırdı. Özü şeir oxuyanda əsas fikri, ifadəni aydın tələffüzlə dinləyiciyə çox yaxşı çatdırırdı. Füzulini çox sevirdi, vəziyyətə uyğun Füzulidən dediyi misralar ünsiyyətə bir ayrı gözəllik gətirirdi Rəhman Babaxanlı 1948-ci ildə Ağdam rayonunun Böyükbəyli kəndində anadan olub. Uzun illər “Azərbaycan” radiosunda redaktor, AzTV-də “Ədəbi abidələr” verilişində rejissor və aparıcı kimi çalışıb.
Kənddə orta məktəbdə müəllim işləyirəm… 80- cı illərin axırları olardı. Məktəb rəhbərliyi mənə :
-Get, “Araz” pavliyonunda qonaqlar var sənlə görüşmək istəyirlər.
Getdim. Pavilyon deyilən Baki yolunun kənarında, rəmə dediyimiz təpəliyin ətəyində, su arxının üstündə, söyüdlərin əhatəsində idi… Mənimlə görüşmək istəyən Rəhman Babaxanlı, onunla bərabər olan Zaman Qarayev idi… Onlar Ədəbiyyatı təbliğ bürosu xətti ilə rayonlara çıxmışdılar.
Tələbəlik illərində olan diqqətli, sayğılı münasibətimizi unutmamışdı Rəhman. Mənimlə görüşməyi, hal-əhval tutmağı bəlkə də özünə borc bilmişdi. Bir çay süfrəsi arxasinda hal-əhval tutduq, söhbətlər etdik. Ailə qurmağımla maraqlandı. Lətifələr danışdı… Rəhman qaraqabaq adam deyildi, məclis adamı olmağı bacarırdı. Rəhman:
-Musa, şeir oxu,- deyir.
Deyirəm ki, şeirdən bir az uzaqlaşmışam. Rəhman təkid edir. Əslində mən düz deyirəm, ancaq ailə qurandan sonra maraq yaranıb, əl yazmalarıma baxıram, düzəlişlər də edirəm. Rəhman bir az da ərklə məni yola gətirir. Yadımda olan şerimi deyirəm. Əslində bu şeir 80-ci illərin axırlarında yazılıb. Sonra cüzi dəyişiklik də olub.
Bir yol var-dirənir daşa, qayaya
Bir çay var-bağrımın başından keçir.
Xalqın bölünməsi soyuq su olub
Xalqın süfrəsindən,aşından keçir
Dost olan layiqdi dosta tən gələ…
Nə çox yolumuzda qurulur tələ…
Gör,kimlər dəyirman işlədir hələ,
Gör,kimlər dəyirman daşından keçir!
Bölündük düşmənin məharətindən,
Namərdin bulanıq xasiyyətindən.
Araz-Pyoturun vəsiyyətindən,
Nadirin gözünün yaşından keçir!..
Vətəndir hər qaya, hər daş, hər yazı!-
Yazılı daşları bir nur damlası…
Sular yağmalanıb, büllur damlası
Zümrüd üzüklərin qaşından keçir!..
Musa, sözlərini saxla yarıda,
Xalq öz sabahını gərək yarada.
Sənin də taleyin ulu dünyada
Xalqın baharından, qışından keçir.
Şeiri bəyəndilər… Rəhman tərifli cümlələr dedi:
– Əla!.. Biz bura sənin şeirləri dinləmək üçün gəlmişik, bir şeir də oxu,-dedı.
Olsun ki mən sıxılmayım deyə bir lətifə də danışdı.
Yaxın aylarda yazdığım tək bir şeir də yadımdaydı…
Qiymət tapa, dəyərlənə-
Ömür neçə il məskəni…
İşıqlana, kaş ki ola
Qədim yurdlar el məskəni…
Yolumuzda nahaq çoxsa,
Şər qalxınan ruhu boğsa…
Sınaqlardan çıxsın, yoxsa
Eşqim ancaq dıl məskəni?..
Sınan ümid nələr deyir…
Yoxa çıxdı neçə xeyir.
Toxum səpdim, nahaq, o yer
Sel ağzıydı, sel məskəni…
Sənmi mələk, sənmi pəri,
Kim bağlayar sınan pəri?..
Gəl sındırma şüşələri,
Qəlbim olar yel məskəni…
Yolum məslək, yolum məram,
Əyləncəylə yoxdu aram…
Mən bir gül var, axtarıram,
Tapsam, ömrüm gül məskəni…
Qonaqlarım şeirə qonaq olur… Sağollaşıb xoş ovqatla ayrılıram. Rəhmanın məni xatırlaması, sayğı göstərməsi də unudulmaz xatirəyə dönür…