“Bir fikir unudulan zaman hara gedir?” Ziqmund Freydə görə, düşüncə şüurlu fərqindəlikdən çıxdığı zaman varlığının yalnız qeyri-müəyyən izlərini buraxaraq yox olur. Ancaq unudulmuş düşüncənin səyahəti onun şüurlu düşüncədən itməsi ilə bitməyə bilər. Bunun əvəzinə o, zehnin labirintə bənzər dəhlizləri ilə gizli bir səyahətə çıxır.Ola bilsin ki, unudulmuş düşüncələr şüuraltına çəkilib bizim qavrayışlarımıza, duyğularımıza və davranışlarımıza təsir edir. Onlar bizim şüuraltı mənzərəmizi incə hiss olunmayan şəkildə formalaşdırmaq üçün yaddaşın digər fraqmentləri ilə qarışaraq morflaşa və inkişaf edə bilər. Alternativ olaraq, unudulmuş düşüncələr fərdi şüuru bütövlükdə aşaraq kollektiv şüursuzluqla – ortaq insan təcrübələri, arxetiplər və simvollar yığını ilə birləşə bilər. Burada həmin düşüncələr insan düşüncəsinin böyük bir yığınının bir hissəsinə çevrilirlər.Ancaq unudulmuş düşüncələr zehnimizin qavraması çətin hissələrini gəzərkən belə qeyri-müəyyən və mücərrəd olaraq qala, onları qavramaq və parçalamaq səylərimizə meydan oxuya bilirlər. Həmin düşüncələrin əlçatmaz təbiəti yaddaşın təbiəti, şəxsiyyət və insan şüurunun hüdudları haqqında dərin suallar yaradır : — Unudulmuş fikirlər həqiqətən də unudulur, yoxsa fərdi şüurun hüdudlarından kənarda hansısa formada davam edir? — Onlar yenidən üzə çıxmağı gözləyən yatmış toxumlardır, yoxsa təhtəlşüurun sonsuz genişliyinə dağılırlar?
Hansı ölkədə baş verməsindən asılı olmayaraq, amansız müharibə səhnələrindən birbaşa dinc həyata keçmək mümkün deyil. Müharibə nə qədər ədalətli olursa-olsun, bütün hallarda döyüşlərdə iştirak edən insanın psixologiyasına təsir göstərir, onun faktlara və hadisələrə münasibətini dəyişir. Müharibə insanı fiziki və psixoloji cəhətdən yorur. Hətta ən qısa zaman kəsiyində yaşanan həyacanlı anlar, sözlə ifadə edilməsi mümkün olmayan dəhşətli döyüş səhnələri belə uzun illər boyu unudulmur, yaddaşlarda iz buraxır. Məhz bu baxımdan, 30 ilə yaxın davam edən işğala son qoyan, bizə tariximizin şanlı qələbəsini yaşadan, qürur duyduğumuz qəhrəmanların dinc həyata reinteqrasiyasına yardım göstərmək təkcə dövlətin yox, hər birimizin müqəddəs borcudur. Postmüharibə sindromu haqqında bu günə qədər çoxsaylı əsərlər yazılıb, filmlər çəkilib və bundan sonra da yazılacaq, çəkiləcək. Müharibə və postmüharibə sondromu ilə bağlı yazılan bədii əsərlərin ən yaxşılarından olan Kevin Saytsın “Müharibə sindromu. Əsgərlərin danışmadıqları”, Anna Toddun “Ən parlaq ulduzlar”, Erik Remarkın “Üç yoldaş” əsərlərinin süjet xətti real həyatdan götürülüb və hər üç əsərdə müharibənin dəhşətlərindən keçən insanların gündəlik sarsıntıları, öz doğma ailələri, yaxınları ilə bağlı yaşadıqları problemlər reallığa daha uyğun şəkildə əks olunub. Amma müəlliflərin özlərinin də etiraf etdikləri kimi, qəhrəmanlarının bədiiləşdirə bildikləri yaşantıları reallığın cüzi bir hissəsini təşkil edir. Gerçəklik daha amansızdır və onu bədiiləşdirmək mümkün deyil. Və bu amansız gerçəklik mahiyyət etibarilə humanist olan yaradıcı insanın təxəyyülünün sərhədlərinə sığmır. Eyni fikirləri çox sevdiyim rejissorlar – Klint İstvudun “Qran Torino”, Cim Şeridanın “Qardaşlar”, Ketrin Biqelounun “Fırtınalar hökmdarı” filmləri haqqında da demək olar. Heç bir film amansız döyüş səhnələrinin real qəhrəmanlarının daxili yaşantılarını olduğu kimi, bütün incəliklərinədək əks etdirmək gücündə deyil. Səbəbini bilmirəm, amma Devid Morellin əsərləri əsasında çəkilmiş “Rembo” döyüş filmləri silsiləsi, daha dəqiq desəm, filmin qəhrəmanının öz komandirinə verdiyi sual yaddaşımda daha çox iz buraxıb: “Bizə hər zaman deyirdilər ki, Vətəni sevmək lazımdır… Bəs Vətən bizi nə vaxt sevəcək?” Ola bilsin ki, iqtibas gətirdiyib sözlər kimlərəsə ritorik sual təsiri bağışlasın… Amma öncədən deyim ki, Vyetnam müharibəsinin qəhrəmanı Con Rembo yaşadıqlarına görə, kimsəni ittiham etmir, dövləti qınamır, sadəcə Vətən və qəhrəmanın sevgisinin qarşılıqlı olmasının vacibliyinə toxunur. Vətən isə bizik! Yəni hər birimiz…
Xudbin xislətin aynası
…Arabir özünün mövcudluğunu uğursuz bir şəkildə gözə soxmağa çalışsa da, düşmən darmadağın edilib. O indi, sadəcə çırpınır, bir vaxtlar uşaq və qadınları, ahılları, silahsız insanları alçaqcasına qətlə yetirən və bütün bu rəzilliklərdən özlərinə mifik “məğlubedilməzlik” donu biçən müharibə cinayətkarları və onların törəmələri Azərbaycan əsgərinin qarşısından tülkü kimi qaçmasının izahını verə bilmir, öz gerçək siması, obrazı, xarakteri, bütövlükdə kimliyi ilə qarşı-qarşıya gəlməkdən qorxur. Azərbaycan Ordusunun şərəfli əsgər və zabitləri erməniliyin saxta tarix kitablarının, oğurluq mədəniyyətlərin içərisindən çıxarılan obrazını alt-üst edib və onun separatçı, işğalçı mahiyyətinin hansı natamamlıq komplekslərindən qaynaqlandığına aydınlıq gətirib. Birinci və ikinci Qarabağ müharələri, işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdəki xarabalıqlar xəstə ultramillətçi ideyalarla zəhərlənmiş erməniliyin xudbin xislətinin aynasıdır. O, hələlik bu aynaya baxmaqdan, gerçək kimliyi ilə qarşı-qarşı gəlməkdən qaçır. Amma haraya qədər… Qaçacaq, qovacağıq. Ta ki öz real obrazını qəbul edənə və bu rəzalətdən xilas yolu tapmaq haqqında düşünməyə qadir olanadək…
İnsan amili
Bizim isə haqqında düşünəcəyimiz məsələlərin sayı yetərincədir. Ən önəmliləri isə işğaldan azad edilmiş yurd yerlərimizin yenidən qurulması və bərpası, qazilərin, müharibə iştirakçılarının cəmiyyətə reinteqrasiyası… Hər ikisi önəmlidir. Çünki hər iksində insan amili var! İşğaldan azad edilən yurd yerlərimizdə yenidənqurma və bərpa sürətlə işləri gedir. Amma uzunmüddətli, obyektiv və subyektiv səbəblərdən vaxt tələb edən bir prosesdir. Məhz bu baxımdan da, Vətən müharibəsi qaziləri və iştirakçılarının cəmiyyətə reinteqrasiyası, onların sosial qayğılarının öz həllini tapması daha öncül məsələdir və dövlətin də yanaşmasında bu məqam özünü büruzə verir. Şübhəsiz ki, çatışmazlıqlar var və media mənsubu kimi mən də bəzən subyektiv amillərdən, məhdud düşüncəli, problemlərin mahiyyətinə varmağı bacarmayan, həssaslıqdan uzaq, başqasının ağrısını öz ağrısı kimi qəbul edə bilməyən kiçik çaplı korafəhimlərin günahından qaynaqlanan narazılıqlar barədə müraciətlər alıram. Və təbii ki, belə hallara qarşı, problemin mahiyyətinin obyektiv şəkildə araşdırılması, təhlil edilməsi şərti ilə mübarizə aparmaq hər birimizin vətəndaşlıq borcudur. Lakin təəssüf ki, bir çox hallarda araşdırılmamış, yaxud mənbəyi bəlli olmayan, bəzən isə xeyli öncə öz həllini tapmış problemləri əhatə edən məlumatlar əsasında, dövlətin gözdən salınmasına xidmət edən kampaniya xarakterli fəaliyyətin şahidi oluruq. Adətən belə “məlumatlar” daha çox sosial şəbəkələr üzərindən yayılır. Prosesin önündə isə hər zaman olduğu kimi sosial şəbəkələrin Azərbaycan seqmentinə soxulmuş erməni trolları və erməniliyin nüfuz müvəkkilləri dayanır. Məqsəd isə milli birliyimizə, həmrəyliyimizə zərbə vurmaqdan, cəmiyyətimizi parçalamaqdan, Ermənistan cəmiyyətini depressiyanın dibinə yuvarladan postmüharibə sindromunu ölkəmizə tranfer etməkdən, Vətən müharibəsindəki böyük Zəfərin cəmiyyətimizə bəxş etdiyi yaradıcı, qurucu enerjini məhv etməkdən ibarətdir.
P S. Qazilərimizin, Vətən savaşında iştirak bütün əziz həmvətənlərimizin döyüş meydanında olduğu kimi, mülki həyatda da numunə olacaqlarına inanıram! Onlar bütün sahələrdə cəmiyyətimizin lokomativlərinə çevriləcək, Azərbaycanımızın inkişafına böyük töhfələr verəcəklər.
Bir insan və şəxsiyyət, AYB-nin və AJB-nin üzvü, özü kimi əməli də bütöv olan, təvazökar və aristokrat xasiyyəti ilə seçilən Hüseyn İsaoğlu (Məmmədov) ilə tanışlığımızdan çox vaxt ötməyib. Çörək kəsmişik, ədəbi mülahizələr söyləmişik, bizi bürüyən çətinliklərdən söz açmışıq. Qısası, fikirlərimizin üst-üstə düşməsi bizi dostluqda daha da möhkəmləndirib. Aprel ayı idi. “Azərbaycan” Nəşriyyatının 2-ci mərtəbəsinə qalxan kimi ilk növbədə “Bütöv Azərbaycan” qəzetinin redaksiyasının qapısını döyüb içəri keçdim. Təzə dəmlənmiş kəkotu çayının ətri məni bihuş etdi. Hüseyn müəllim təcrübəli jurnalist, yazıçı-publisist Sabir Hüseynovla yanaşı əyləşmişdi. Onlarla görüşüb hal-əhval tutdum. Söhbətimiz müxtəlif sahələrə yönəlsə də daha çox kitab və yazıçı məsələsinin üzərində gəzişirdi. Mən bir qədər kitaba və yazılara fərqli yanaşaraq dedim:
– Düşünürəm ki, kitabın kəşfi bəşəriyyətin, insanın ən kamil kəşfidir. Necə ki, riyaziyyatda, kimyada, fizikada, mikrobiologiyada, təbabətdə zaman ötdükcə belə əvəzolunmaz kəşflər edilir. Məncə, bu kəşflər içərisində kitabın özünəməxsus yeri var. Kitab bütöv halda müəllifin əsrlərə, nəsillərə vəsiyyətidir. Ümumən isə, əgər bir xalqı tanımaq istəyirsənsə onun ədəbiyyatını, tarixini, etnoqrafiyyasını, adət-ənənələrini bilməlisən… Bayaqdan məni sakitcə dinləyən yazıçı-jurnalist dostum Sabir Hüseynov sanki kitab barədə fikirlərimin davamı olaraq dedi:
– Kitaba, yeniliklərdən xəbər tutmağa gəncliyimizdə necə həvəs göstərirdik. Ürəyimdən keçirdi ki, görəsən, mən də kitab yaza bilərəm? Yazıçılara möcüzəli sənət adamları kimi baxırdıq. On illər ötdü, yeni texnologiyalar, ritual aləm kitabı əvəz edə bilmədi. Necə ki, yüz illərdir xarici ölkələrdə qəzet, kitab və s. dərgilər nəşr olunur, kitab yenə də qiymətini, məna yükünü itirmir, indi də elədir… Hüseyn İsaoğlu da söhbətə qoşularaq dedi:
– Dediklərinizlə həmfikirəm. Həyatda nəyə nail olmuşuqsa kitaba borcluyuq. Kitab rəfləri bəzəmək üçün deyil, onun tozunu silib oxumaq lazımdır. Gərək hamı vəzifəsindən, tutduğu mövqeyindən, kimliyindən, varlı-kasıb olmasından asılı olmayaraq kitab oxusun. Gündəlik həyat tərzimizə çevrilmiş kitab sabaha, gələcəyə, tərəqqiyyə açardır…
– Hə, dostum, – dedim. Peşəkarların kitabları əsrlərlə yaşamalıdır. Kitab yaddaşdır, elm və tarixdir, mədəniyyətdir, etika və estetikadır, bəşəri sevgidir, məntiqdir, fəlsəfədir, ədəbi dünyadır, dilimizin inkişafı, cəmiyyətdə baş verən qanunauyğunluqları öyrədən elmdir, siyasi baxışdır. Kitab əvəzi olmayan vasitədir, o, puldan da qiymətlidir. Satış qiyməti ucuz olsa da, ariflər üçün çox bahadır… Mən çap etdirdiyim “Hər yazılan kitabdırmı?” adlı məqaləmdə kitabın mahiyyətinə, onun indiki durumuna toxunmuşam. Bəli, bu qeydlərim dünyanın dərki mövzusunda bizə bilgi verən kitab və onun sahibləri barədə idi. Məlumat üçün deyim ki, yeni doğulan kitabların zəhmətkeş müəlliflərindən biri də Hüseyn İsaoğludur. Hüseyn müəllim Gədəbəyin Hacılar kəndində dünyanı tanıyıb. Təhsil aldıqdan sonra orada müəllimlik edib. 2012-ci ildən isə “Bütöv Azərbaycan” qəzetində şöbə müdiri işləyir. İstedadlı qələm ustası, peşəkar jurnalist Tamxıl Ziyəddinoğlu redaktoru olduğu qəzetdə Hüseyn İsaoğlu ilə çiyin-çiyinə işləməkdən, qəzetin yükünü birgə daşımaqdan məmnunluq duyur. Söz vaxtı yüyrək olar, deyiblər. Söhbətimizin sonunda Hüseyn müəllim təbəssümlə mənə qara cildli bir kitab uzatdı:
– Bu da sənə kiçik hədiyyəm, – dedi. – Vaxtın olanda oxuyarsan. İrad və təkliflərini, tənqidi qeydlərini bildirərsən. Kitabı ondan aldım, məmnunluq ifadə etdim. Axı, bizim dəyərli sözə, sözün gücünü, qiymətini bilənlərə həmişə ehtiyacımız var… Həmin an Hüseyn müəllim yəqin ki, hansı hisslər keçirdiyimin fərqinə vardı… “Anam yuxuma gəlmişdi”. Hüseyn müəllim yeni kitabına belə ad qoymuşdu. “İmza” Nəşrlər Evi həmin kitabı yüksək səviyyədə nəşr edib oxucuların ixtiyarına vermişdi. Qeyd üçün deyim ki, müasir dövrdə kitabın məzmunu ilə yanaşı tərtibatı, xüsusən, üz qabığı da oxucuya estetik zövq verməlidir.
Həmin kitab “Kədər tablosunda sevinc işığı” adlı povestlə açılır. Bu əsər barədə 2023-cü ilin martında “Kredo” qəzetində “Söz taxtında mülk sahibi” adlı məqalə çap etdirmişdim. O məqaləm də adıçəkilən kitabda yer alıb. Nəşrdə həmçinin, Hüseyn İsaoğlunun müxtəlif janrlı məqalələri, hakayələri oxucuya təqdim edilib. “Kədər tablosunda sevinc işığı” adı çox uğurlu seçimdir. Hüseyn müəllim əsərin qəhrəmanı Vəfanın səsini eşitmiş, duyğularını hiss etmişdir. Vəfanın ətrafında baş vermiş hadisələrin kədəri, dramatikliyi, həssas insan qəlbinin çəkdiyi iztirablar və bir insan taleyinin kədərdən sonrakı aqibəti povestin əsas leytmotivini təşkil edir. Deməli, Vəfa kiçik yaşlarında ikən bir qəza baş verir. O, hər iki ayağını itirir. Sonra yaxşı insanlar onu ümidsizliyin əlindən alır, tale Vəfanın üzünə gülür, böyüyüb, ayaqda qalır, ali təhsil alır, ailə həyatı qurur. Hər bir çətinlikdən, ağrı-acıdan mətanətlə çıxır, Tanrı onu səadətə qovuşdurur. Türkiyədə yaşayır, özünü tənhalıqdan qurtarır, adamların sevgisini qazanır. Fəlsəfə doktoru, alim-tədqiqatçı Şakir Əlifoğlu adını çəkdiyimiz kitabda “Mərdliyə və mübarizəyə səsləyən əsər” adlı məqaləsində yazır: “Hüseyn İsaoğlu əsərin adındakı məntiqi əsərin məzmununda da açıb göstərə bilib: “Kədər tablosu”ndakı “Sevinc işığının” nədən ibarət olduğunu Vəfa xanımın şəxsi həyatı fonunda təqdim edib. Tibb bacısı Mariya xanımın, ağır xəstə olanda Vəfaya verdiyi tövsiyə ona əslində “Sevinc işığı”nın yolunu göstərib… Bu tövsiyə sonrakı illərdə Vəfa xanıma həyatda sevinc işığı göstərən bir mayak olur… “Anam yuxuma gəlmişdi…” kitabının 111-ci səhifəsində dərc olunmuş hekayə duyğularımı tərpətdi. Hekayənin əvvəlində paytaxtdan xeyli aralıda yaşayan ağbirçək ananın son durumu haqqında oğluna telefonla xəbər verilir. Bundan sonra anasını son dəfə görmək ümidi ilə yola çıxan oğulun ürəyi titrəyir, gözlərindən yaş gilələnir. Son anda ana lal baxışları ilə oğlunu süzür, ruhu uzaqlara uçur… Əzablar içində ürəyi döyünən oğulun gözləri önündən analı günləri kino lenti kimi ötüb keçir, dünyanın etibarsızlığından gileylənir, gücü göz yaşlarına çatır, kədərlənir, anaya möhtac olduğunu hiss edir. Heyhat, alın yazısından qaçmaq olmur… Hekayə psixoloji sonluqla bitir: oğul anasını yuxuda görür. Yuxuda anasının qeybə çəkilməsi, oğulun nigarançılığı, anaya əlinin çatmaması hekayənin ən kəsərli ədəbi notlarıdır. Yazının əvvəlində kitabdan, onun insan həyatına təsir gücündən söz açmışdım. Əlbəttə, tanınmış yazıçı Hüseyn İsaoğlunun qələmindən süzülüb çıxan, oxucunun ixtiyarına verilən “Anam yuxuma gəlmişdi” kitabı da maraqlıdır, oxunaqlıdır, oxucuya ibrətamiz duyğular bəxş edir, onu yaşamağa sövq edir.
Hüseyn müəllimə uğurlar diləmək arzusu ilə… İdris Şükürlü, Əməkdar jurnalist
ƏMİRƏLİ LAHRUDİ – Fədai, 1979-2014-cü illərdə Azərbaycan Demokratik Firqəsinin (ADF) sədri, tərcüməçi, yazıçı, redaktor.
(Bu rubrikanı babam İsmayıl Paydarın timsalında bütün həmşərilərimə həsr edirəm)
1924-cü ildə Meşkin mahalının Lari kəndində doğulan, 1943-cü ildə Hizbi Tudeyi İran təşkilatına üzv olan Əmirəli Lahrudidən yazmağa bir borc kimi baxmıram.Əsla! Çünki “borc” kəlməsində bir təmənna var: Sən mənə, mən sənə…Bir də boyun məsələsi, minnət məsələsi.O isə məhrəm, doğma insanlar üçün nə minnət, nə sünnət?! Ancaq sünnətdən yan keçib, vacibata baxsaq, lap yaxşı olar. 1944-cü ildə partiyanın Şərqi Meşkin mahal komitəsinin sədri kimi çalışan Lahrudi, artıq 1945-ci ildə ADF-nin üzvü və Meşkin mahal komitəsinin sədr müavini idi. -Nə tez? deyə sual edəcəksiz? Vəzifə yollarında bu sıçrayış nə? -Heç Əmirəli “nə tez?!” deyə sual vermirdi çərxi-fələyə.Doğru-dürüst anasının üzünü də görməmişdi.Xatirə kimi anasından bir yadigar şəkil də (güneylilərin təbiri ilə desək əksi) qalmamışdı.Vur-tut bir sənəd üçün anasının şəkli varmış, o da qaçaqaçda harda yox olmuşdu Allah bilir! 22 yaşında atasından da ayrı düşür Əmirəli. Fədai dostlarının ömrünün son çağlarına kimi yuxuda görərdi.Elə doğulduğu kəndi də görmək murazı yuxusunu tez-tez qaçırardı.Evin tək övladı, ailənin madarı olan Əmirəlini oxutmaq atasının ən böyük istəyi idi. Gənclik illərindən böyük dövlət xadimlərilə təmasda olacaq, Güney Azərbaycanın, bütün İranın səfalət çəkdiyi çağlarda sovet Bakısının “gözəl-göyçək” beynəlmiləlçilik sədalarına qol götürüb oynayacaqdı…
Haşiyə: Elə İsmayıl babam da atama danışarmış ki, biz o tayda eşidərdik ki, Şurəvidə krandan da süd axır, biz məşəqqət içində olanda bu taya gəlmək üçün tamahlanardıq.
Elə hamı orada bu cür düşünürmüş.İnsafən, Şurəvidəki dolanışıq güneydəkidən xeyli yaxşı idi.
Qeyd: Söhbət sırf dolanışıqdan gedir.Buradakı repressiya dalğası, təzyiqlər, təqiblər, hökumət xofu, mənəvi keyfiyyətlərimizin aşınması, milli dəyərlərimizin qamçılanması, məscidlərin söküntü yarışlarını tərəziyə qoysaq, “hansı tərəf daha ağır gələr?” sualına geniş üfüqlər açılar.
Bütün hallarda, şimalda zavod-fabrik işləyir, sahələrdə texnikalar görünür, stabil məvaciblər yaşam üçün kafi sayılırdı. Təbrizdə fədailərə qoşulmaq isə kafi gəlmirdi gənc Əmirəli üçün. S.C.Pişəvəri ilə görüşə zərurət yaranır. Təbrizdə Firdovsi xiyabanının qurtaracağında mehmanxanaların birində otaqlardan biri Seyid Cəfərin idi.Orada həm yaşayır, həm də işləyirdi. Ə.Lahrudi Pişəvərini ilk dəfə elə orada görür və söhbətləşir. Milli Hökumət devrilən zaman, Əmirəli gecə yatıb səhər qalxarkən gördü ki, hər şey viranədir. Meşkində çalışdığı üçün Təbrizdə onun simasını çox tanımırdılar.Mehmanxanadan bayıra çıxanda bir nəfər onu tanıyır.Lahrudini təqib edirmiş, sən demə. -Ağayi-Əmirəli, sənsən? Bu qəfil sual fədaimizi şaşırır, ancaq özünü çox itirmir.İkinci sual, ikinci zərbə: -Meşkin şəhərində sədr müavini olmusan? -Sabah danışarıq. Cəld 500 tüməni ona uzadır, ona yanlış bir ünvan verir. Dabanqırma həmin yerdən uzaqlaşır. Silahdaşları deyir ki, tez qaç buralardan.Bu xəna o xənadan deyil. Qəhrəmanımız Təbriz bələdiyyəsinin qabağından şütüyən maşınlardan birinə minir. Astaralı bir yoldaş tapıb onunla sərhədə gəlirlər.
-Yolda baxdım ki, onun da bənizi qaçıb. Sən demə, o da gizlənirmiş.Şeytan körpüsündən özünü çaya atan yoldaşına Əmirəli də qoşulur.Sərhədi keçməyə müvəffəq olurlar. Əsgərlər bu tayda onlara pal-paltar verirlər.Gəlirlər Ləmkərana, iki ay orada qalıb, Gəncəyə yollanırlar. Bu tayda təhsil də alır, ev-eşikli də olur, amma böyük mənada götürəndə Vətənsiz olur Lahrudi.
Haşiyə: Əlbəttə, bura da vətəndir güneylilər üçün.Ancaq oradan bura pənah gətirənlər iki arada, bir dərədə qalmışdılar.”Bu gün gedirəm, sabah dönürəm” hissi ilə yaşamaq elə “vətənsizlik tərifi” -nin bir göstəricisi deyil, bəs nədir?!
İllər ötdükcə Lahrudinin də arzuları öləziyir, ülvi istəkləri şampun köpüyü kimi göyə sovrulurdu.Quzeydı ilk siyasi fəaliyyətini ADF-nin Ağdam və Quba təşkilatında davam etdirir.
46 yaşında ailə qurur ki, “daha dönəsi olmadıq” Lahrudi 1960-68-ci illərdə Almaniyanın Leypsiq şəhərində yerləşən partiyanın mərkəzində işləyib.Artıq Hizbi Tudeyi İran ilə Demokratik Firqə birləşmişdi. Lahrudi “Azərbaycan” jurnalının redaktoru kimi də fəaliyyət göstərib. Biz uşaq ikən onun “Mühacir” qəzetində silsilə yazılarının çıxdığını xatırlayıram. “21 Azər Hərəkatı” – nın bütün incəliklərini, təfərrüatını ən çox Lahrudidən öyrənmişik.
Lahrudi 1979-cu il İslam inqilabına kimi də bənzərsiz, qənirsiz fəaliyyət göstərib.Ərdəbildə, Sərabda, Miyanədə, Zəncanda, Əhərdə kitab mağazalarında Demokratik Firqənin işini aparan, guya alış-verişlə məşğul olan satıcı dəstələri vardı.Onlara koordinatları verir, himayədarlığını edirdi.Çünki Bakıda oturub xariclə əlaqələr quran, bir neçə il Almaniyada yaşayan Əmirəlinin bu mənada imkanları böyük idi. Ancaq 1979- cu il inqilabından sonra bu əlaqələri itdi. Bu münasibətlər itdi, əvəzində başqa imkanlar yarandı. Artıq İrana qayıtmaq yasağı aradan götürüldü, bir çox fədailər üçün Təbrizi görmək həsrəti gerçəyə çevrildi.Bu münasibətlə Ə. Lahrudinin rəhmətlik Heydər Əliyevə məktubu da var: ADF MK sədri Əmirəli Lahrudinin Azərbaycan Sovet MK-nin Birinci katibi Heydər Əliyev yoldaşa:
“İndi Vətənə qayıtmaq ərəfəsində 30 illik mühacirət dövrünə nəzər salarkən görürük ki, qan qardaşlarımız Sovet Azərbaycanının bizə bəslədiyi məhəbbət və göstərdikləri qayğı sayəsində yüksək ixtisaslı neft ustaları, mühəndislər, həkimlər, aqronomlar, müəllimlər və alimlərimiz var. Hörmətli Əliyev yoldaş, biz uzun müddət ərzində Sizinlə kəsdiyimiz duz-çörək kəsmək deyimini unutmayacağıq!…
Mərhum Heydər Əliyev ADF- nin fəaliyyətini davam etdirməsində misilsiz rol oynayıb. O, fədailəri tək-tək tanıyır, bircə-bircə qayğıları ilə maraqlanırdı. Qulam Yəhya, M.Muciri, L.Ərdəbilian, Q.Rəhmani, S.Əfmiyyət, Q.Xəyyami və başqa siyasilər Heydər Əliyevin qəbulunda olub, dönə-dönə ADF-nin fəaliyyəti haqda məlumatlar veriblər. Hətta 1974-cü ildə İsgəndəri qəti surətdə ADF-nin ləğv olunmasını istəyəndə Heydər Əliyev ona etiraz edib, Komitənin fəaliyyətini saxlamaq üçün əlindən gələni əsirgəməyib.
Haşiyə: Atam danışardı ki, Nizami metrosu tərəfdə bizim komitənin ofisi vardı.70-ci illərdə nənəmlə atam da orada olurdular.Uşaq ikən eşitmişdim ki, deyəsən, İntizar xalagil tez-tez gedərdilər. İntizar Bamizər-rəhmətlik Məmili dayının (Göyçaydakı ailə dostumuz, həmşəri Məhəmmədəli Bamizərin qızı) olumuşdu həmin məclisdə. Atam deyirdi ki, xanəndə Rübabə Muradova (İşraqi) da bizimlə idi.Hamı bir-birini tanıyır, cənub ləhcəsində məhrəm ab-havada şairanə, dostanə söhbətlər edilirdi. Atamın dilindən: “Rübabənin xətrini bütün həmşərilər çox istəyirdi.Mənim 23-24 yaşım olardı. (Çox güman 1974-75-ci illər) Məclisdə Rübabə də bizimlə araq vururdu, bu, bizə çox qəribə gəlmişdi”
Daha sonra böyük bibimin oğlu Aydın qızına Rübabə adını verdi, könlümüzün rübabı kimidir Rübabə Muradova (İşraqi)
Qəhrəmanımızın isə rübabla işi yox idi.Qələmi əlində idi, yazırdı, redaktorluq edirdi.Əlindəki qıllnc çoxdan yerini qələmə vermişdi. Vaxt çatdl, vədə yetişdi…Əmirəli Lahrudi ömrünün 90-cı qışında vida dedi bu həyata- 2014-cü ilin dekabrın-5 də Bakıda dünyasını dəyişən fədaimizin ruhuna sayğılarımı çatdırarkən, onu da deyim ki: Lahrudinin həyat və fədailiyi həmişə dəyər görüb. Professor Solmaz Tohidi-Rüstəmova onu Azərbaycan tarixi üçün fenomenal hadisə sayıb. Biz də sayaq, sonda fədainin özündən sitat gətirək:
“21 Azər Hərəkatı” bizim üçün dərs və dadlı-tamlı bir nemətdir.Hərəkatımız az da olsa niyyətinə çatdı, bizə şanlı tarix, həm də acılı-şirinli xatirəlır qoyub getdi”
(Məqaləmdə Akademik Rafael Hüseynovun, Professor Solmaz Tohidi-Rüstəmovanın və yazıçı Elmira Axundovanın faktlarına, habelə atam Asif İsmayılzadədən eşitdiyim söhbətlərə istinad etmişəm) 25 may 2024
“Günaydın” üçün bədii dürüstlük haqqında yazı (10 il əvvəl yazılıb…)
“Əgər ərimə paltar göndərsəm, o evə dönməyə bilər. Göndərməsəm, çox güman soyuqdan donub ölər. Bəlkə ərimə don göndərim? Hər gün elə bu cürə çək-çevir eləyirəm və taqətdən düşürəm…” Bu oxuduğunuz sətri tərcümələr XIII əsrdə yaşamış Çin şairəsi Yao Suyun şeiridir.
Diqqət yetirin, əvvəl “paltar”dan söhbət gedirsə, sonradan “don” dan danışılır. Yəni, belə anlaşılır ki, qadın ondan uzaqda olan ərinə əvvəl paltar göndərmək arzusunu bildirir: göndərərsə gəlməyəcəyini, göndərməzsə soyuqdan öləcəyini düşünür; amma hər necəsə narahat olur, bütün hallarda ərinə sevgisini bildirir. Sonra isə xanımı kişisinə qadın paltarı göndərmək arzusunu biruzə verir, yəni, oxucuya (əri də oxucudur, daha doğrusu həmin bir oxucu vahidinin içərisindədir) fikrən işarə vurur ki, bəlkə sənin başqa qadının var; yəni, mən bunu da ehtimal edirəm; kişiyə qadın paltarı göndərməyin bir ənənəvi yozumu da “kişi ol” deməkdir ki, adətən bunu kişi kişiyə edir deyə, bu indiki kontekstdə istisna deyilsə də zəif ehtimaldır. Hər halda qadın bütün bunları düşünə bilər, düşünür və yəqin şübhələrdən başını itirir… Amma şeirin başqa yozumu da var…Bəlkə o ərinə öz “donu”nu göndərməklə ona öz qoxusunu yollayır, özünü xatırlatmaq istəyir. Səxsən mən daha çox bu ehtimala üstünlük verirəm. Zərif eyhamlar və çoxyozumluluq üstündə qurulan vəfadar Şərq qadınının sevgi dolu gözəl şeiri gözləri yaşarda bilər. Burda bədii dürüstlük şəxsi sədaqət və etik ağırlıqlıdır…
Bəzən süjetə, kompozisiyaya sədaqətin diqtə elədiyi bədii dürüstlük lə rastlaşırsan. Müşfiqin dillər əzbəri olan “Yenə o bağ olaydı” şeirindən bu yeri xatırlayırsız:
“Əllərində əllərim, gözlərində gözlərim… Asılaydı sözlərim. Könlünün qulağından bir qızıl tana kimi, Günəş doğana kimi.”
Görəsən Müşfiq niyə “günəş batana” kimi yazmamışdı? Əgər yazsaydı “tana- batana” kimi dəqiq qafiyə yaranacaqdı. Amma yaza bilməzdi. Çünki bəndin az əvvəlində bu sətirlər vardı:
“Yarpaqlar arasından uzadaraq əlini, Oxşayaraq telini. Gecələr darayaydı saçlarını ay gözəl!”
Çünki şeirin həmin bəndində hələ “gecə idi”, “günəş doğamışdı ki, batsın”. Və Müşfiq bütün böyük, usta şairlər kimi dürüst davranmalı idi, əksəriyyətin gözlədiyi, etdiyi kimi məzmunu nə qədər gözəl olsa belə qafiyəyə qurban verə bilməzdi. “Ədəbiyyat qəzeti” qəzetinin baş redaktoru, dostum Elçin Hüseynbəyli məndən “Günaydın” rubrikası üçün yazı istədi. Məmnuniyyətlə yazacağımı dedim. Düzdür, ümumi sözlərdən, ümumi və yayğın mətləblərdən ibarət bir “Günaydın” yazmaq olardı: məsələn, sabahınız xoş olsun və sair və başqa cürə… Bəs onda “Ədəbiyyat (+qəzeti)” nolacaqdı?
Deyirlər ki, ədəbiyyat detallar və təfərrüatdı. Bu fikri bölüşən bir adam kimi, köşə üçün son cümləmi yazım, bitsin: Gününüz dürüst olsun və günaydın dostlar!
Aklıma daha önce hiç düşünmediğim farklı düşünceler geldi.
Gece yarısı aceleyle kapıyı çalan kimdi?
Atalarımın günahkar cehaleti Neden yakınımda uluyor ve azap diyarının ovalarında rüzgar gibi esiyor?
Alacakaranlığın kanlı çukuruna Yeşil topraklar diyarından gelen bilinmeyen adam kimdi?
Peki neden gelir gelmez güneşin sararmış altın rengi gölgelerine bakıyor?
Mevsimlerin kavşaklarından geçerken Rüzgarlar onu buraya mı sürükledi?
binlerce sessiz kanarya Boğazıma takılmış gibi hissediyorum
Keşke aşk her şeyi konuşabilseydi
Güneye ve doğuya bakan pencereden dışarı baktım ve özlemle dolu bir çift iri ela göz gördüm.
Yıllardır bu gözleri bekliyordum, uzun süre gözlerimi onlardan alamadım.
Siyah saçlı, ela gözlü adam bana doğru yürüyor, Mezopotamya’nın safir sokaklarının tozu hâlâ ayaklarında.
Sahra’nın çılgın akşamlarına doğru uzanan bin bir gece gibi
Rüzgarın devirmeye cesaret edemediği bir dağ gibi
Gökyüzü ve denizin birleşimi
Buluttan akan bir nehir Ovada yetişen her otun çobanı
bilgeliğin ve yargının varlığı
Gökyüzündeki yıldızların altında kızıl deniz
Hayata dair iyi haberler getiren bir elçi Sessizliğimin tüm renkleri
Sanki benim ruhum onun ruhuna yüzyıllar önce sahip olmuş gibi.
Sanki onun ruhu benimkine yüzyıllar önce sahip olmuş gibi.
O beni çok iyi tanıyor, ben onu çok iyi tanıyorum, bütün rüzgarlar tanıyor bizi.
Ey beni çiçeklendiren aşkın görkemi,
Adımı ve kalbimin anahtarını verdiğim adam
Ey kaybolan umutlarımın mutluluk kaynağı Umut dolu gülüşünle erguvan ağaçlarına tomurcuk veren baharım
Elmacık kemiklerine hayran olduğum adam
Güneş batmadan, asker karıncalar yuvalarına dönmeden, göçmen kuşlar nervürlü dallarımda gecelemeden gel gel , seni çok özledim.
Sen kesinlikle tanrı değilsin/Kesinlikle şeytan değilsin Aşkımızın bir hikayeyle bitmeyeceğini çok iyi biliyorum.
Parlak yalnızlıktaki bir kuşun sessizliği gibi sessizce yaklaş bana. Bana ellerini ver Sana yabancı olmayan ellerime dokun
Uzayan gölgen arzunun ve tutkunun salgılarını burnuma getirsin Hüzün duvarının üzerinden geçen nefesin nefesimden geçsin
Tanrım, ne ağır bir gece, hiçlikle dolu Sen ve ben ormanda saklanan korkunç uzun bir gölge gibiyiz
Gözyaşlarımızı kuru incir yapraklarının ardına saklamayalım, gözlerimizden akan her gümüş ve altın damlası susuz bakir toprakları sulasın. Yüzyıllardır tenimin her kıvrımı senin tenine duyulan özlemle yanıyor.
Aşkının gelip beni çocukluğumun çemberinden çıkardığı günü unutalım. Dudaklarımdan gülümsemenin kaybolduğu, kalbimin göçlerinin kaldığı yeri unutalım.
Her bahar yeterince ayrı kalmadık mı?
Bak, çığlık atamıyorum Günahla cehennem arasında sıkışıp kaldım
Sevgi dokunsun tenimize, saçlarımız birbirine yapışsın. Göğüslerimiz mutluluktan çığlık atsın Bilinmeyene doğru akalım,
Ruh’tan sonra beden birleşmeli ve saf kalan her şey İhtiyaç sahiplerine dağıtılmalı
Dünyadaki acıların oğlu ve kızı olmalıyız Vadilerin üzerinde uçan bir kartal sürüsü Asla sonsuz uykuya dalmayan bir prens ve prenses Bütün yanan mumların ışığını toplayan sonsuz bir ışık sürüsü
Mevsimlere giden her yolu aşkın en saf haliyle aşmalı, yokuşları defalarca tırmanmalı, ufuklara inmeli, tüm varoluş meşum ve vahşi gecemizin hazzıyla inlemeli.
