AĞLAYAR Kimsə bilə bilməz nə çəkdiyimi, Bir bilsə arxamca min “ah” ağlayar. Alıb ürəyimi basıb bağrına, Axşam layla çalıb, sabah ağlayar. * * * Zalım hökm oxuyar, zülüm işində.. Adamlar dolaşar şeytan peşində, Əridər əcəli ölüm dişində, Sıxıb boğazını tamah, ağlayar. * * * Qəlbi kor, can alan cansızı görüb, Tər qana susayan qansızı görüb, Haqqı minib, çapan haqsızı görüb, Dəyişər donunu günah, ağlayar. * * * Ha dilən, ha yalvar, əl aç, um dəni.. Yer qaçar, tapılmaz əlac qum dəni.. Sevgiyə tamarzı bu ac bəndəni, Görüb, boynu bükük, Allah ağlayar. 03.03.2023.
ŞAHMAT OYUNU Sənin də gücün bitdi, sən də çox zəif oldun, Sən də dözə bilmədin bu dəlisov qadına. “Dəlilik” dediyin eşq ağır gəldi ruhuna, Bir anda verdin onu ayrılığın badına. * * * Bu qəlbdə bir sən vardın, yalandırsa, oy onu, Al qılıncı əlinə, diri-diri soy onu. Mən “eşq” dedim bu hissə, sənsə – şahmat oyunu, Hansı gedişlər etdin, salım bir-bir yadına? * * * Son gediş mənim oldu, sən buna məcbur etdin, Uduzdun bu oyunda, oldu məğlub niyyətin, Səni unutmağımdır böyük məğlubiyyətin, Məndən salam deyərsən yıxılmış inadına. * * * İndi çək öz ruhuna hicran vurduğu dağı, Dur qarşıla ömrünə “təklik” adlı qonağı, Xatirələr üşütsün ətrim dolan otağı, Dizlərini qucaqla, “sızıltı” de adına. * * * İndi uzun gecələr çəkər səni çarmıxa, Ağrıların birləşər səni kökündən yıxa, Quduz həsrət acısı canından çətin çıxa, Darıxmaq deyirəm e, gəl indi bax dadına.
RİYAZZİYYAT Sənli xatirələri Topladım bir araya, Təkə, cütə ayırıb Düzdüm iki sıraya. * * * Yüz minin birə oldu Təkin cütə nisbəti. Mən də sevgi zənn etdim Bu nataraz qisməti. * * * Bu eşqi dönə-dönə Vurdum neçə qatına. Gah qüvvətə yüksəltdim, Gah saldım kök altına. * * * Qəmi ixtisar etdim, Sevinc də kəsr oldu. Həsrəti sıfra vurdum, Ayrılıq hasil oldu. * * * Sən “biz”dən “sən”i çıxdın, Yerində tək “mən” qaldı. Bu yarımcan duyğunu Ha topladım, dağıldı. * * * İkimizə bir ömrü Hey böldüm sevə-sevə. Nə etdim, alınmadı, Qalıq qaldı hər dəfə… * * * Səndən sonra hissləri Hesablamaqdır peşəm. Sevmədiyim bir fənni Gör necə öyrənmişəm… 01.10.2022.
“AZADLIQ” STANSİYASI Məni gözləmə daha, Yolumuz haçalandı. Qəlbinin ünvanını Unutmuşam haçandır. * * * Daha ruhuna çıxmır Məni aparan yollar. İndi bu addımların Getdiyi başqa yer var. * * * Gözlərim ta yorulmur Avtobus durağında. “İndi gələrsən” deyə Qalmıram sorağında. * * * Bilirsənmi, sevirəm Bu yeraltı qatarı. Səni tez unutdurur Metro stansiyaları. * * * Elə gözəl olur ki, Vaqonda mürgüləmək. Nə mesaj yazmaq olur, Nə də ki zəng eləmək. * * * Gözlərimi yumuram Əvvəldən düz sonacan. Çatanadək sayıram Üç dəfə yüz onacan. * * * Xatirə tıxacında Nə itir, nə batıram. Səndən rahatca keçib Mən özümə çatıram. * * * Ruhum çıxır məhbəsdən, Aydınlanır dünyası. Növbəti dayanacaq – “Azadlıq” stansiyası… 10.10.2022.
SOYUQ GECƏ Üşütdü içimi soyuq noyabr, Çəkdim ciyərimə odlu ahımı. Kəsdim kəndirini baxışlarının, Səndən azad etdim dustaq ruhumu. * * * Qırıldı gözümdə qorunan əksin, Xatirə qalmadı bir xoş anımdan. Səpdim şeirlərə ağrılarımı, Sən də misra-misra çıxdın canımdan. * * * Nələr yaşatmadın yazıq könlümə?! Demə, qabaqdaymış hələ çətini. Bu dəfə ürəyim çox zəif oldu, Qaldıra bilmədi xəyanətini. * * * Bu gecə ilk dəfə andımı pozdum, Adını biryolluq atdım dilimdən. Səndən keçməyim də çətin olmadı, Sağ olsun, nifrətim tutdu əlimdən. * * * Ağrılı deyilmiş unutmaq yolu, Bir azca ruhumun dizin qanatdım. Bu gecə ilk dəfə çıxdın yadımdan, Bu gecə son dəfə səni unutdum… 30.11.2022.
UZAQLIQ Bu ayrılıq parçaladı köksümü, Qopub düşdü ürəyimin tək simi. Baxışların tez soyundu əksimi, Daha sənə görünürəm yad kimi… * * * Şeirlərin keçmədi ki əynimə, İndi bu sərt soyuqlarda neynim, hə? Nəfəsindən köz düşmədi çiynimə, Bürümədi vücudumu od kimi… * * * Bilməzdim ki, doğma dönər yad olar, Gedişinin başqa necə adı var? Saçlarımda əllərinin dadı var, Dad görmədim ondan şirin dad kimi… 30.10.2022.
DODAQLARIN YADDAŞI Bu həsrətin atəşi heç səngimir, Hicran dolu od-alovdur yan-yörəm. Mən gündüzlər adlayıram siratı, Gecələrsə cəhənnəmdə yanıram. * * * Əllərimi soyuq kəsir bu bahar, Saçlarımı yaz küləyi dağıdır. Buludlarda baxışlarım əriyir, Gözlərimin alovunu dağ udur. * * * Dodaqlarım həzm eləmir bu dərdi, Sən gedəli tökür qanlı göz yaşı. Yadındadır, demişdim ki, unutmur, Güclü olur dodaqların yaddaşı. * * * Hey adını pıçıldayır gizlicə, Qürurum da yoxluğuna yenilir. Çeynənməkdən gömgöy olub dərisi – Bütün hirsim dodaqlara yönəlir. * * * Bu eşq qaya, ayrılıqsa xəfif yel, Nə apara bilər ki, yel qayadan? Nəfəsimi kəsir acı yoxluğun, Sənsizliklə boğma məni, ay adam… 12. 03.2023.
1185 il öncə bugünkü gün Samirə şəhərində Ərəb Xilafəti böyük Azərbaycan sərkərdəsi ulu Babəki edam etmişdir. Qırx il qul kimi yaşamaqdansa, bir gün azad yaşayıb ölməyi üstün tutan cəsur sərkərdənin mübarizəsi Azərbaycan tarixinin ən parlaq səhifələrindəndir.
2013-cü ildə yazıb çap etdirdiyim “Azman” kitabında yeni din tətbiqi adı altında Azərbaycana qarşı işğalçılıq yürüşləri aparan Ərəb Xilafəti ilə mübarizədə xalqı səfərbər etmiş və güclü Azərbaycan dövləti yaradaraq, 22 il yadelli işğalçılara müqavimət göstərmiş qüdrətli hökmdar, yenilməz sərkərdə Babək Hürrəminin edam səhnəsi ətraflı əks olunur.
“…838-ci il martın 14-də Ərəb Xilafətinin mərkəzində, Xəlifənin hüzurunda, ali ruhani şəxslərin və mömin müsəlmanların gözü qarşısında günahı yalnız öz vətənini azad görmək olan Azərbaycanın qəhrəman sərkərdəsi Babək dinə, imana, insanlığa yaraşmayan vəhşi bir üsulla qətlə yetirildi. Azərbaycanlı Azman igidin vahiməsi o dərəcədə böyük idi ki, ürəyi onu sadəcə öldürməklə soyumayan düşmən Babəkin qollarını, ayaqlarını, başını kəsdi, qarnını doğradı və bədənini çarmıxa çəkib od vurdu. Amma yenə də vahimədən qurtula bilməyən cahillər zaman-zaman onun parlaq obrazına da ləkə yaxmaq üçün qələm çaldılar…
Babəklə bağlı mənbələrin əksəriyyəti ərəb-fars tarixçilərinin yazdıqlarıdır. Bu mənbələrdə qərəz, böhtan, saxtalaşdırma açıq-aydın hiss olunur. Odur ki, “orta əsrlər mənbələrinə” istinad edərkən, o “faktları” yazan qələmin kimin əlində olduğunu unutmamaq lazım. Məntiqli oxucu dərhal bilir: ərəb yazarı Ərəb Xilafətini 22 il lərzəyə salmış bir qəhrəman haqqında təbii ki mədhiyyə qoşmayacaq, əksinə, onun haqqında hikkə dolu hərzə-hədyanlar uyduracaqdı. Xəlifənin sarayında oturan ərəb səlnaməçisi dövrün hadisələri barədə, xüsusən qatı düşmənləri haqqında həqiqəti yaza bilməzdi… “
Əgər ərəb-fars mənbələrində göstərildiyi kimi Babəkin şəxsiyyəti və mübarizəsi “əhəmiyyətsiz” olsaydı, o zaman nədən Xəlifə Mötəsimbillah Babəki tora salıb ərəblərə təhvil verən satqın Səhl Sumbata bu xidməti müqabilində fəxri xələt, patrik tacı verib onu xəracdan azad edirdi? Üstəlik Səhlin özünə “min dəfə min kşir gümüş, bir də yüz min” qızıl pul – yəni milyon dirhəm, oğluna isə yüz min dirhəm pul mükafatı verirdi?!
Əlbəttə, “Babək öz zəmanəsinin qəhrəmanı və Xilafəti dəhşətə gətirən bir qəhrəman idi…” – Tarix Babəki yadında belə saxladı.
Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Bakı şəhərində görkəmli Azərbaycan sərkərdəsi Babəkin abidəsinin ucaldılması haqqında Sərəncam imzalamışdır.
Sərəncamda deyilir: Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq və xalqımızın çoxəsrlik zəngin tarixinə adları qəhrəmanlıq rəmzi kimi həkk olunmuş görkəmli şəxsiyyətlərin xatirəsinin əbədiləşdirilməsinin gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə edilməsində əhəmiyyətini nəzərə alaraq qərara alıram:
1. Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində böyük Azərbaycan sərkərdəsi Babəkin abidəsi ucaldılsın.
2. Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti Babəkin abidəsinin ucaldılması ilə bağlı təkliflərini bir ay müddətində Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin.
3. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.
… kitab rəflərində üst-üstə qalaqlanmış əlyazmalarla dolu qovluqları və kitabları səliqə-sahmana salarkən Anarın illər öncəsi (1977-ci ildə) nəşr olunmuş “Adamın adamı” kitabının səhifələri arasından bir vərəq kağız sürüşüb yerə düşdü. Vərəqdə yazıçının kitabı ilə bağlı bir neçə cümlədən ibarət düşüncələrim yer alımışdı. İndi bu yazını qələmə alarkən illərdən bəri Anarın çəhrayı cildli kitabının arasında “gizlənib qalan”, kiril əlifbası ilə yazılmış qeydlərə bir daha nəzər saldım. Və xatırladım ki, adını çəkdiyim kitab barədə vaxtilə məqalə yazmaq niyyətində olmuşam.
Yeri gəlmişkən, ayrı-ayrı vaxtlarda müxtəlif yazılarımda Anarın əsərləri barədə öz fikir və mülahizələrimi bildirmişəm. Lakin bu gün hörmətli yazıçımızla bağlı düşüncələrimi məhz həmin kağızda qeyd olunmuş “tezislərdən” çıxış edərək oxucularla bölüşmək istəyirəm. Yığcam, çaparaq cümlələrlə ifadə edilən, məni bu yazını qələmə almağa sövq edən həmin “tezislərdəki” bəzi fikirlər zənn edirəm ki, aradan illər keçsə də belə, Anarın təkcə bir kitabına deyil, müəyyən mənada onun bütöv yaradıcılığına müncər edilə bilər.
Budur, qeydlərdə oxuyuram:
“Anar ensiklopedik düşüncə sahibidir. Onun təkcə bədii əsərləri deyil, dil, tarix, etnoqrafiya, rəssamlıq, heykəltaraşlıq, qayaüstü rəsmlər, xalçaçılıq, kino, folklor… barədə söylədiyi fikirlər, yazdığı məqalələr də geniş oxucu kütləsinin marağına səbəb olur…
Anarın bütün yazılarında onun bədii və elmi təfəkkürünün paralel və yaxud çarpazlaşan xətləri aydın sezilir…
Anarın redaktorluğu ilə nəşr olunan “Qobustan” incəsənət toplusu günümüzün parlaq sənət və mədəniyyət ensiklopediyasıdır…
Anarın demək olar ki, bütün əsərlərinin qəhrəmanları öz real həyatları ilə yanaşı sürreal, irreal, bir az da sirli bir ömür yaşayırlar. Kitabda gedən “Dantenin yubileyi”, “Mən, sən, o və telefon”, “Gürcü familiyası” əsərləri dediyim fikirlərə konkret bədii illüstrasiya və örnək kimi qiymətləndirilə bilər…
Anar bir çox yazıçılarımız kimi, öz qəhrəmanlarının həyatına “müdaxilə” etmir, yəni yaratdığı obrazlar haqda mənfi və ya müsbət fikir söyləmir, onları “qiymətləndirməyi” oxucunun öhdəsinə buraxır…
Anarın əksər qəhrəmanları şəhər mühitində böyümüş, həyat labirintlərindən keçmiş sadə adamlar – ziyalılar, aktyorlar, mühəndislər, müəllimlərdir. Əslində bu sadəlikdə bir mürəkkəblik də vardır…
Anar əsasən müasir həyatımızın reallıqlarını qələmə alsa da, biz onun tez-tez tarixə müraciət etdiyinin şahidi oluruq. Bu mənada yazıçının “Adamın adamı” kitabında dərc edilmiş tarixi əsərlərini – “Qəm pəncərəsi” sənədli telepyesini və “Dədə Qorqud” kinodastanını qeyd etmək olar. Çox güman ki, yazıçı gələcəkdə tariximizə yenə müraciət edəcək.
Anar öz yaradıcılığı etibarı ilə heç kəsə bənzəməyən, daha doğrusu, təkcə özünə bənzəyən yazıçıdır”.
Vəssalam. Qeydlər bitir. Haqqında söhbət açılan kitab nəşr olunarkən Anarın yaşı qırxa yaxın idi. İndi aradan təxminən elə bir o qədər də vaxt ötüb keçmişdir.
Ötən illər ərzində Anar bir çox qiymətli ədəbi, publisistik, habelə elmi əsrlər qələmə almışdır. O, ədəbiyyatın demək olar ki, bütün janrlarına müraciət etmişdir. Olsun ki, heç yazıçının özü də bu əsərlərin hamısının eyni səviyyədə olduğunu iqrar etmir. Amma burasını inkar etmək olmaz ki, ədibin qələmindən çıxan hər bir əsər öz orijinallığı ilə diqqəti çəkir və artıq yuxarıda deyildiyi kimi, o, öz yaradıcılığı etibarı ilə heç kəsə bənzəməyən bir yazıçıdır.
Anar ölkəmizdə və eləcə də xaricdə daha çox bir nasir kimi məşhurdur desək, zənnimcə səhv etmərik. Onun roman, povest və hekayələri dünyanın bir çox dillərinə tərcümə olunub. Yazıçının ən populyar əsərlərindən biri “Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” adlı romandır. Bu əsər haqda yazılan bütün rəy və fikirlər toplanıb nəşr edilsə, heç şübhəsiz ki, romanın özündən dəfələrlə qalın olan bir və yaxud bir neçə cildlik kitab alınar.
“Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” indiyəcən dəfələrlə nəşr edilmiş, səhnələşdirilmiş və ekranlaşdırılmışdır. Əsərin bu qədər maraq doğurmasının səbəblərini geniş şəkildə araşdırmadan yalnız bunu demək olar ki, roman təkcə öz məzmunu ilə deyil, həm də mahiyyəti ilə cəzbedicidir. Oxucu (və yaxud tamaşaçı) əsərin qəhrəmanlarından dolayı bir sıra sadə və mürəkkəb suallarla üzbəüz qalmalı olur: niyə? nə üçün? nəyə görə? Əminəm ki, meydana çıxan əksər suallara təkcə oxucular deyil, elə müəllifin özü də konkret cavab verə bilməz. Hətta, romanın qəhrəmanları belə, öz etdikləri və etmədikləri hərəkətlərin səbəbini birmənalı qiymətləndirməkdə aciz görünə bilərlər.
Bəli, “Ağ liman” adlı povestin davamı kimi yazılmış bu əsər, yəni “Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanı barədə ciddi ədəbi tənqid öz sözünü deyib. Amma personajlarla bağlı mübahisələr bu gün belə səngimir. Əsəri sevənlər kimi, onu “qəbul etməyənlər” də vardır. Ən maraqlı hal burasındadır ki, son vaxtlar bu əsərdə yaratdığı qəhrəmanlara görə az qala yazıçının özünü belə “ittiham etməyə” çalışanlara da təsadüf olunur. Oxucular hələ bir yana, hətta, uzun illər öz təfəkkürü etibarilə “mənfi-müsbət” qəhrəman stereotipində ilişib qalmış, basmaqəlib mülahizələrdən o yana keçə bilməyən bir çox “tənqidçilər” belə, romanın qəhrəmanlarını öz ağıl və səviyyələrinə uyğun şəkildə təhlilə cəlb edir, yazıçıya absurd suallarla, bəzənsə az qala hədələrlə müraciət edirlər. Həmin hədə-suallarda təxminən bu cür iddialar səslənir: “Təhminə obrazını yaratmaqda yazıçının məqsədi nədir? Bir ziyalı oğlu kimi Zaur nə üçün belə antipedaqoji hərəkət edir? Görəsən Anar öz romanında bu obrazları qələmə almaqla qadın və kişiləri hara çağırır, hansı yola dəvət edir?..” Və sair və ilaxır bu kimi cəfəng suallar yenə səslənməkdədir.
Əlbəttə, bu səpgidə sərgilənən, avantüradan qaynaqlanan sualların bir çox müəlliflərinə cavab verməmək də olardı. Amma ədəbiyyatla bağlı yarımçıq bilgilərini səmimi-qəlbdən zənginləşdirmək istəyən kəslərə bəzi mətləbləri xatırlatmaq olar. Belələrinin nəzərinə çatdırmaq olar ki, bəzi suallara cavab tapmaq üçün gərək heç olmazsa öz mütaliənin radiusunu genişləndirəsən. Ədəbi qəhrəmanlarda bu cür “əmmalar” axtarsan gərək onda Lev Tolstoya da irad tutub deyəsən ki, yaratdığın bu “müsbət” Anna Karenina öz əri Aleksey Karenindən üz döndərib o biri Alekseyə, yəni Vronskiyə vurulanda sən hara baxırdın?
Başqa bir klassik misal: “Sakit Don” əsərinin “müsbət” qəhrəmanları Aksinya və Qriqori evli olduqları halda bir-birlərini dəlicəsinə sevirlər. Gərək onda əsərin müəllifi Mixail Şoloxovdan soruşasan ki, hörmətli müəllif, bu obrazların timsalında sən öz oxucularını hara çağırırsan?
Bu “məntiqdən” yanaşılsa gərək onda “Dəli Kür” qəhrəmanı üç uşaq atası, ailəli Cahandar ağa və ona qoşulub qaçan ərli Mələk obrazını yaradan İsmayıl Şıxlıya da anoloji sualla müraciət edəsən. Hətta, bir az irəli gedilsə onda bu əsərlər gərək əvvəla, heç yerli-dibli yazılmayaydı; ikincisi, öz dövrünün sərt senzor icazəsindən keçib nəşr ediməyəydi; üçüncüsü, bu əsərləri yazan müəlliflər cəzalandırılaydı.
Adamdan soruşarlar: adları çəkilən və eləcə də çəkilməyən bir çox əsərlərin müəllifləri sizi nə vaxt, harada özünün yaratdığı qəhrəmanlara bənzəməyə çağırıblar? Bəyəm Anar haradasa deyib ki, mən “Beş mərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanımı qadınlarımızın Təhminəyə oxşaması üçün yazmışam
Bizdə (həm də təkcə bizdə yox) təəssüflər ki, bir çoxları yazıçı ilə onun yaratdığı obrazı eyniləşdirməyə çalışırlar. Və ən təccüblüsü budur ki, belə düşüncə sahibləri arasında təkcə adi oxuculara deyil, özünü peşəkar tənqidçi hesab edən cahillərə də təsadüf edilir.
Hələ 19-cu əsrin ortalarında dahi fransız yazıçısı Qustav Flöberi (1821-1880) “Madam Bovari” romanına görə ittiham edən oxucu və tənqidçi “ordusunu” yada salanda, adam istər-istəməz zaman və hadisələr arasında müqayisələr aparmağa məcbur olur. Həmin əsərdə həkimlik fəaliyyətinə yenicə başlayan Şarl Bovarinin gənc arvadı Emma Bovarinin öz məşuqları ilə eşq macəralarından bəhs edilir. Bu xanım öz kiçik qızını və nüfuzlu ərini saya salmadan həyatını istədiyi kimi yaşamağa çalışır. Əsərin nəşri Fransa cəmiyyətində bomba kimi partlamışdı. Hətta, romanı dərc edən jurnalın redaktoru məhkəməyə verilmişdi. Qustav Flöberi nəinki tənqid və təhqir edir, hətta onu ölümlə hədələyirdilər. Yazıçıya təhdid dolu suallar verilirdi. Ən çox da bunu soruşurdular ki, Madam Bovarinin prototipi Fransada hansı qadındır, yəni sən konkret olaraq kimin obrazını yaratmısan? Mənasız suallardan bezən yazıçı axır ki, qaragüruhun sualına sanballı “cavab tapdı”. O, “Madam Bovari elə mən özüməm” deməklə bu cür cəfəng suallardan qurtula bildi.
Dediyimiz kimi, Anar Azərbaycan ədəbiyyatına qiymətli töhfələr vermişdir. Bununla yanaşı o, mədəniyyətimizin təbliği sahəsində də əlindən gələni əsirgəməmişdir. Əslində burada “təbliğ” sözü ədibin gördüyü işlərin müqabilində solğun təsir bağışlaya bilər. Çünki o, həm də bu mədəniyyətin yaradıcılarından biridir.
Anarın yuxarıda adını çəkdiyimiz “Dədə Qorqud” kinodastanı əsasında çəkilmiş film bir çox ölkələrdə nümayiş olunmuş, uğur qazanmışdır.
Yazıçının ssenariləri əsasında çəkilmiş “Qəm pəncərəsi”, “Uzun ömrün akkordları”, “Cavid ömrü”, “Sübh səfiri” filmləri Azərbaycan ədəbi-mədəni-sosial-siyasi həyatının əvəzolunmaz simaları Mirzə Cəlil, Üzeyir Hacıbəyli, Hüseyn Cavid, Mirzə Fətəli haqda lentə alınmış, onlara həsr olunmuş ekran abidələridir.
Yeri gəlmişkən, xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, Anarın bədii və sənədli əsərləri əsasında bir çox sənədli və bədii televiziya filmləri də çəkilmişdir.
“Azərbaycan” jurnalında gedən ilk kiçik həcmli əsərindən tutmuş (“Asılqanda işləyən qadının söhbəti”) ilk nəşri yenə həmin jurnalda işıq üzü görən hələlik sonuncu iri həcmli əsərinədək (“Göz muncuğu”) Anar və onun yaradıcılığı həmişə professinal ədəbiyyat adamları və adi oxucular tərəfindən maraqla qarşılanıb.
Vaxtilə qələmə aldığım nəzəri bir yazıda (“Nəsrin inkişaf trayektoriyası”) dünya ədəbiyyatının diqqət çəkən nəsr nümunələrini öz nüfuzetmə və təsirgöstərmə imkanlarına görə iki istiqamətdə qruplaşdırmağa cəhd göstərmişəm: şaquli və üfiqi istiqamətdə. Və bu konteksrdən çıxış edərək yazıçıların özünün də iki mühüm qrupa ayrıldığını, bunların bir qisminin arxeoloqa, digər qismininsə arxitektora bənzədiyini qeyd etmişəm. Birinci qrupa daxil olan sənətkarlar daha çox “alt qata”, yəni yaratdıqları obrazların psixoloji aləminin dərinliyinə baş vurmağa çalışır, ikinci qrupdakılar isə daha çox obrazların “görünən” tərəfinə, yəni zahiri əlamət və keyfiyyətlərinin təsvirinə diqqət yetirirlər. Anarın nəsr əsərlərində bu amillərin hər iksi müşahidə olunmaqdadır.
Polifonik üsluba malik olan yazıçının əsərlərində qrotesk, fantastik və mistik çalarlar özünü göstərir. Və əsasən realist əsərlər müəllifi kimi tanınan ədibin yaradıcılığında bu əlamətlər bəzən bir janr nümunəsi kimi boy verir. Bu mənada “Yaxşı padşahın nağılı”, “Əlaqə”, “Dantenin yubileyi”, “Macal”, “Qırmızı limuzin”, “Göz muncuğu” və digər əsərləri yada salmaq olar.
Sıx-sıx olmasa da, arada yolum yaxın xaricdəki ölkələrə düşür. Adətim üzrə, teatrlara və yazıçıları birləşdirən təşkilatlara baş çəkirəm. Demək olar ki, postsovet məkanında söhbət etdiyim əksər əcnəbi yazıçılar bizim müasir ədəbiyyatdan söhbət düşəndə çox vaxt Anarla, onun yaradıcılığı ilə bağlı suallar verir, yeni əsərləri ilə maraqlanırlar.
Anar ədəbiyyata gəldiyi vaxtdan oxucuların və ədəbi tənqidin diqqət mərkəzindədir. O, ədəbiyyat tariximizdə öz yaradıcılığı ilə ən çox diqqəti çəkən, mübahisə doğuran, tənqid və tərif edilən qələm adamlarından biridir. Bu mənada yazıçı yubileydən-yubileyə yada düşən, anılan imzalardan biri yox, daim ciddi ədəbi gündəmdə olan sənətkarlardan biridir. Elə indi oxuduğunuz bu yazı da ənənəvi “yubiley məqaləsi” kimi qəbul edilə bilməz. Yazıçı ürəyinin ən böyük bayramı onun yazdığı, ortaya qoyduğu əsərdir. Biz belə əsərləri yenə görəcəyik.
Bəli, yazıçı öz ömrünün növbəti baharını qarşılayır. Təbii ki, yaş məsələsi yaradıcılıqda nisbi mahiyyət kəsb edir. Yaradıcı adamın yaşını onun ortaya qoyduğu əsərlər müəyyən edir. Bu mənada, Anar həmişə olduğu kimi, yenə yorulmadan yazır və yaradır. Yazıçı həm də özünün yaradıcılıq baharını, söz baharını yaşayır. Baharın mübarək, Anar.
“… Xalq yazıçısı Anarın 85 yaşı tamam olur. Anar müəllim 20 ilə yaxın “Qobustan” jurnalına rəhbərlik edib, ilk üzv olduğu ictimai qurum Jurnalistlər İttifaqı olub. Bu gün Mətbuat Şurasının diplomunu doğum günü münasibətilə Anar müəllimə təqdim etdik, xoş arzularımızı və minnətdarlığımızı ifadə etdik.” – Rəşad Məcid
13 mart 2023-cü il tarixində bir qrup yazarlarımız ədəbiyyatımızın müqəddəs məbədi sayılan Azərbaycan Yazıçılar Birliyində öz iş otağında Anar müəllimi ziyarət edib, doğum günü münasibəti ilə təbrik və xoş arzularını çatdırıblar. Diplomlar təqdim olunub. Fotolar:
“YAZARLAR” olaraq bütün təbriklərə qoşulur, Anar müəllimə uzun ömür, cansağlığı və bütün fəaliyyətində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayırıq!!!
“İmişlidən gəlirdik, yolda Anar müəllim mənə dedi ki, Sabirabadda Suqovuşanı (Arazla Kürün qovuşduğu yer) görmüsən? Dedim yox. Dedi gedək, Suqovuşana, axırıncı dəfə ora atamla getmişəm. Getdik, maraqlı söhbətlər elədik və bu şəkli çəkdirdik. Əziz Anar müəllim, ad günün mübarək olsun, yüz yaşa!” – Qəşəm Nəcəfzadə
“YAZARLAR” olaraq bütün təbriklərə qoşulur, Anar müəllimə uzun ömür, cansağlığı və bütün fəaliyyətində yeni-yeni nailiyyətlər arzulayırıq!!!
Müasir rus ədəbiyyatının gənc şairələrindən (ixtisasca jurnalist) olan Vera Polozkovanın uşaqlar üçün yazmış olduğu iki şeir Cəvahir Tanrıverdinin tərcüməsində (Вера Полозкова. Стихи.):
MƏNİM ƏZİZ ANAM
Gəlib məqalə yazmağa Budur mənim əziz anam. İş başlayıb, mən qoynunda Bükülmüşəm, yurd salmışam.
Öhdəsindən gəlsin gərək Yüz iş, beş yüz bir sualın. Mən özümlə götürmüşəm Sarı topu, al qatarı.
O, əlbəttə, deyəcəkdir: “Sürüş, düş, öz otağın var.” Aydındır, burda lazımam, Hər ailədə bir birlik var.
Lap yatmaq vaxtı gəlsə də, Axşam düşsə də, getmirəm. Bilirəm, çətindir ona, Mən ki kömək etməliyəm.
Uğursuzluqdan, pislikdən Qaçıb sevgiylə durmuşuq. Qorxma, ana, səninləyik Mən, qatarım, bir də topum.
Sizə danışmaq istədiyim hadisələr çox əvvəl olub. Azərbaycanın ucqar kəndlərinin birində Ağaxanovlar yaşayırdı. Bu nəsil yaşadıqları kənddə və ətraf yerlərdə məşhur idi. Belə ki, bu nəslin nümayəndələri keçmiş və gələcəkdən xəbər verə bilirdilər. Bəzi adamların dediklərinə görə, Ağaxanovlar seyiddir və buna görə də Allah bu nəsildəkilərə vergi verib. Bəzi adamlar iddia edirdilər ki, Ağaxanovların əcdadı cin tutub şüşəyə salıbmış. Hər şeyi deyən həmin o ifritdir. Bir qisim insanlar isə onları sadəcə baxıcı-falçı adlandırır.
İnsaf xətrinə demək lazımdır ki, Ağaxanovların qapısı hər dərdi və pulu olan üçün açıq deyildi. Çox vaxt gələnləri geri qaytarırdılar. Amma bir neçə dəfə geri qaytarmadıqları də olub. Çox varlı, vəzifəli adamların bir neçə ildən bir bu kəndə – Ağaxanovların evlərindən birinə gəldikləri məlumdur. Bu kənddə təzə gələn, ya da ətraf kəndlərin adamlarından biriylə danışan adam mütləq Ağaxanovlar haqqında yeni, maraqlı və bir o qədər də inanılması çətin şeylər eşidə bilər. Düzü, nə qədər düzdür, nə qədər səhvdir, bilmirəm. Amma çox məşhur bir rəvayət dildən-dilə gəzir. Deyilənlərə görə, bir azdan haqqında danışacağım Həsənağanın böyük qardaşının iki inəyi oğurlanıbmış. O da oğruları tapmaq üçün Həsənağanın qızı və bacısı Püstənin qızından istifadə etməli olur. Evinə gətirdiyi iki azyaşlı qızın ayaqlarını su ilə dolu ləyənə qoyduqdan sonra qızların dırnaqlarına nəsə çəkir. İşıqları söndürülən otaqda qızlar dırnaqlarından olan parıltını televizordan izləyirmişlər kimi görüblər. Beləcə, oğru tapılır. Çox mübahisəli olsa da, kənd camaatı iki qızın da hələ yeniyetmə olarkən ürək xəstəliyindən ölməsini bu hadisəylə bağlayırlar. Kəndin çox cüzi bir hissəsi isə bu nəsildə onsuz da müxtəlif xəstəliklərin irsi olduğunu dəlil gətirərək bu ölümlərin normal olduğunu iddia edir. Bir o dəqiqdir ki, bu vaxtsız ölümlərdə qardaşının günahı olub-olmamasından asılı olmayaraq Həsənağa hər şeyi – şaiyələri, sualları mümkün qədər səssiz ötüşdürməyə çalışırdı. Düzü, Həsənağa kimi ailəsinə xəstəlikli şəkildə bağlı olan birinin ümumi ailəni qorumaq naminə qızının ölümümə səssiz qalması da ehtimallardan biridir. Amma bunun ən düzgün cavabını – həqiqəti heç kim bilmir.
Ağaxanovlar çox qatı düşüncəli, mühafizəkar idilər. Namus onlar üçün hər şey demək idi, bəlkə də hər şeydən ucada dururdu. Ara-sıra kənd camaatı ilə evlərinə baxdıqları üçün davaları olurdu. Əlbəttə ki, heç kəs Ağaxanovlarla problem istəməzdi. Az-maz söz-söhbətdən sonra məsələ bağlanırdı. Amma bir gün kənddə elə bir dedi-qodu ayaq açıb yeridi ki, onu sadəcə qışqırıqla, qaş-qabaqla ötüşdürmək mümkün deyildi. Söyləntilərə görə, Ağaxanovların qızı Güllü bulaqdan su doldurarkən qonşu kənddən qonaq gələn əmisi oğlu Əlirzaya su veribmiş. Su verəndə Güllünün əli Əlirazanın əlinə dəyibmiş və beləcə Güllü ləkələnibmiş. Bu şaiyələr yayıldıqdan sonra Ağaxanovlar məsələni aydınlaşdırmaq üçün Əlirzanı axtarmağa başlayırlar. Nə hikmətdirsə, Əlirza tapılmır. Əlirzanın axtarışı bir neçə gün davam edərkən ola biləcək ən pis şey olur. Güllü də yoxa çıxır. Çox inamlı bir adamın lap səhər tezdən harasa tələsən gördüyünü deməsiylə onların birlikdə qaçdığı məlum olur. Bundan sonra kənd qazan kimi qaynamağa başlayır. Bəzi adamlar deyir ki, iki əmi uşağı lap çoxdan bir-birini sevirmiş. Evlənmələrinə icazə verməyəcəklərini fikirləşdikləri üçün birlikdə qaçıblar. Bir qisim adama görə isə Güllü bulaq məsələsindən sonra adının çıxdığını fikirləşib onu heç kəsin almayacağını yəqin elədiyi üçün Əlirza ilə könülsüz məcbur şəkildə qaçır. Buna oxşar və oxşar olmayan bir-iki şey də eşitmək mümkündür. Bəlkə məyisedicidir, amma onu deyim ki, mən də həqiqəti bilmirəm.
Qaçışdan bir həftə sonraya qədər Əlirza ilə Güllü qəbiristanda gizləndilər. Sonra Əlirza Güllünü birtəhər öz kəndlərinə aparıb çıxartdı. Ağaxanovlar Əlirzanın yerini biləndə artıq bir neçə ay ötmüşdü. Ağsaqqalların işə qarışmasıyla məsələ qan tökülmədən həll olunsa da, Güllü, demək olar ki, atasigillə heç vaxt görüşmədi.
İlk illər atası, anası, qardaş-bacıları üçün burnunun ucu göynəyirdi. Elə bilirdi ki, həyatı bundan pis ola bilməz. Amma həyat insanı həmişə ya ən qorxduğu, ya da heç təsəvvür eləmədiyi yerdən vurur. Əlirza iş üçün getdiyi qonşuluqdakı kənddə pul üstündə bıcaqlanıb öldürüldü. Beləcə, Güllünün qara günləri başladı. Üç balaca uşaqla tək qaldı. Gedəcəyi ata evi də yox idi. Ac-yalavac, bir qarın ac, bir qarın tox illəri, ömrünü başa vurdu. Güllü və uşaqları üçün məhrumiyyətlə keçən illər heç kəsin yadında deyil. Çünki insanlar üçün maraqlı bir şey olmamışdı. Ona görə də 28-30 il sonrasını danışmaq istəyirəm. Bəlkə vacib nəyisə xatırlasam, ayrıca qeyd edərəm. Məncə, indi Həsənağadan danışmaq vaxtıdır.
Həsənağa uşaqların ortancılı idi, balaca bacısı və böyük qardaşı var idi. Üç uşaqdan ən gec o evlənmişdi. Güllü də onunla bir yerdə qalırdı. Amma Həsənağa, bəlkə də, Güllünün uşaqları içində ən bədbəxt, uğursuz olanı idi. Çox gec evləndiyi arvadı ikinci doğuşda ölmüşdü. Uşaq da çox yaşamamışdı. Güllü azyaşlı nəvəsinin qayğısına qalsa da, 3-4 ildən sonra o da vəfat eləmişdi. Üst-üstə gələn itkilərdən, ağır zərbələrdən sonra Həsənağa havalı kimi olmuş, hamıyla əlaqəni kəsmişdi. Əvvəllər də yovuşmaz olan Həsənağa indi lap qaradinməz olmuşdu. Yaxşı ki, çox keçmədən qızını bacısının himayəsinə vermişdi. İstəsə də, baxa bilməzdi. Anasının ölümü onu dəhşətə gətirmişdi, getdikcə qarabasmaları artırdı. Onsuz da yeniyetməliyindən bu yana qarabasmalara öyrəşmişdi, amma yeniləri dözülməz idi. Son zamanlar isə daha dəhşətli bir şey görürdü yuxularında. Bir həftə idi ki, ancaq eyni yuxu. Tər basmış, boğulmuş halda dururdu yuxudan. Tez pəncərədən bayıra baxırdı, heç kəsi görə bilmirdi. Sonra bir-iki qurtum su içib hansısa duanı oxuyurdu. Sonra təzədən yatmağa çalışırdı. Elə vaxtlarda gözünü yumanda elə bilirdi qabağında kimsə dayanıb onu izləyir. Gözünü açanda isə heç kəsi görmürdü. Artıq qorxduğunu hiss edirdi. Yuxuya gedəndə yenə eyni yuxu. Yuxuda görürdü ki, kimsə cavan bir gəlinə təcavüz edir. Qışqırıqları tükürpərdən idi, çapalayırdı, amma əlindən heç nə gəlmirdi. Həsənağa asta-asta yaxınlaşırdı. Sonra qızı tanıyırdı, bu qonşuluqdakı Mələk idi. Həsənağanı görüb daha da dəhşətlə qışqırır, əlini uzadırdı. Həsənağa bir az da yaxınlaşırdı. Onda təvacuz edəni görürdü. Alim – Mələyin böyük qaynı. Birdən hər ikisinin – Mələyin, Alimin üzü dəyişir, eybəcər hala düşürdü. Bax, bu dəhşətli səhnədən sonra Həsənağa yuxudan ayılırdı.
Bu kabusla təkrar-təkrar qarşılaşması bunun həqiqət olacağına işarə idi. Amma nə etmək olardı? Həsənağa hamının imtina etdiyi qadının necə həyat yaşadığını yaxşı bilirdi. Hə, yadıma düşmüşkən bir şeyi də deyim. Bu hadisə olanda Əlirza ölmüş, uşaqlarsa hələ çox balaca olardı. Ağır quraqlıq dövründə qadınlar çayın çox azalmış suyunda paltar yuyanda qəsdən Güllünü çaya atmışdılar. Bu köhnə adət idi. Guya bununla yağış yağdıracaqdılar. Güllünün vəziyyəti, heç kəsin ona yiyə çıxmaması onu bəzən atmacalara, hörmətsizliklərə məruz qoya bilirdi. İllər uzunu davam edən belə şeylər zədə yaratdığından Həsənağa bir an içində Mələyin simasinda öz anasını görməyə başladı. Həsənağa bilir ki, camaat bu nəslin öncədəngörmə qabiliyyətinə inansa da, hətta bir az qorxsa da, yenə də adi sözlə, sübutsuz Alim barəsində bir şey eləmək mümkün olmayacaq. Həm də Həsənağa Mələyi yuxusunda necə bir halda gördüyünü kənd camaatına açmaq istəmirdi. Belə eləsəydi, çıxacaq dedi-qodunu fikirləşdikcə başı zoqqulayırdı. Nəsə başqa bir şey etmək lazım idi. Fikirləşməkdən yığılmışdı. Onsuzda boydan alçaq idi. İndi bir az da yığcam görünürdü. Baxanda rənginin boğulduğu hiss olunurdu. Əvvəl qarayanız idisə, indi rəngi tünd göyə çalırdı. Elə hey fikirləşir, götür-qoy edir, nəyisə ölçüb-biçirdi.
Hərəkətə keçmək qərarına gəldikdən sonra Həsənağa özünü tez-tez Mələkgilin evinə baxan halda tapırdı. Bir vaxtdan sonra söz-söhbət yayıldı, kənd qaynar su kimi qeybət, şər-böhtanla qaynamağa başladı. Həsənağa ilə Mələk arasında gizli, həm də ehtiraslı eşq macərası ağızdan-ağıza dolaşırdı. Amma gündəm çox tez dəyişdi. Təzə xəbərlər əvvəlkiləri unutdurdu. Kəndə hay düşdü ki, Həsənağa Alimi sahədə ov tüfəngiylə vurub. Amma Alim sağ qalıb. Hadisə səbəbi də su növbəsi olub. Düzü, kənddə su sırası üçün tez-tez dava-dalaş olurdu. Hər halda hamı tarlasının qeydinə daha çox qalmaq istəyirdi. Amma su üstündə adam vurmaq hər dəfə ələ düşən xəbər deyildi. Hələ vuranla vurulanın yanaşı qonşu, həm də uzaq qohum olmaları məsələni daha da maraqlı edirdi.
Uzun sözün qısası, bu hadisədən sonra Həsənağanı həbs elədilər. İşin ən maraqlı tərəfi də odur ki, Həsənağa məhbusluğun ilk aylarında vəfat elədi. Bir o dəqiqdir ki, yuxudan ayılmamışdı. Elə bu işdə də fikirlər haçalanmışdı. Bəziləri dedilər ki, ürəyi qubar gətirib partlayıb. Bir qisim adamlar da inanırdi ki, Alim onu içəridə zəhərlədib. Belə olanda da bəzi adamlar deyirlər ki, bəs nə oldu, 10 il sonranı bilən adam zəhəri bilmədi? Nə bilmək olar. Bəlkə də aləmi bəzəyib, özü lüt gəzmişdi.
Heç kəs bilməsə də, mən bilirəm ki, Həsənağa peşman olmuşdu. Amma dəqiq bilmirəm, əməlindənmi, yoxsa dünyaya gəldiyindənmi, yoxsa vaxtında uzaqlara köçmədiyindənmi…
Bir dəfə mənə demişdi ki, Allahı göylərdə axtaranda tapdım, insanların qəlbində axtaranda itirdim. Ümumiyyətlə, Həsənağa qəliz adam idi.
Təəssüflə onu da deyim ki, Həsənağa olacaq hadisələri qabaqlaya bilmədi. Qorxduğu hadisə ölümündən iki il sonra oldu.
